Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Video Mp3 Axtar Yukle
  Mp3 Yukle Mp3 Axtar
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  1-11 Sinif Derslikler Yukle
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.

Azərbaycan zadəganlığı

  • Məqalə
  • Müzakirə

Azərbaycan zadəganlığı və ya əsilzadəliyi — azərbaycanlılar və azərbaycanlılaşmış qruplar arasında tarixən zadəganlıq titulları daşıyan şəxslər və onların nəsillərinin təşkil etdiyi zümrə.

Sonuncu Qarabağ xanı Mehdiqulu xan Cavanşirin qızı, Cavanşirlər sülaləsinin nümayəndəsi Xurşidbanu Natəvan, onun qumuq əsilzadəsi Xasay xan Usmiyevdən olan övladları Mehdiqulu xan Vəfa və Xanbikə xanım.

Xanlıqlar dövründə Bakı xanlığını Bakıxanovlar, Qarabağ xanlığını Cavanşirlər, Şəki xanlığını Qara keşiş nəsli və Xoyskilər, Naxçıvan xanlığını kəngərli Naxçıvanskilər, Gəncə xanlığını Qacar qolu Ziyadoğlular idarə etmişdir. Çar Rusiyası dövründə Gəncə qəzasında Zülqədərovlar, Məlikbəylərovlar, Cavanşir qəzasında Cəlalovlar, Ağalarovlar, Rüstəmbəyovlar, Məlikbəylərovlar, Qaryagin qəzasında Cavanşirovlar, Quba qəzasında Mirzəyevlər, Salyan qəzasında Şirvanskilər, Şuşa qəzasında Vəzirov, Zəngəzur qəzasında Usmiyevlər, Naxçıvanda Naxçıvanskilər və Kəngərlinskilər böyük torpaq sahibləri idi.

Mündəricat

  • 1 Tarixi arxa plan
    • 1.1 Orlatlar, Səfəvilər və Qacarlar
    • 1.2 Xanlıqlar və sultanlıqlar
  • 2 Tarixi
    • 2.1 Çar Rusiyası
    • 2.2 Müasir Azərbaycan
  • 3 İdarəçilik və titul adları
    • 3.1 Əsas titulların siyahısı
  • 4 Soy iddiaları
    • 4.1 Oğuz xan soyu
    • 4.2 Çingiz xan soyu
  • 5 Zadəgan həyatı
    • 5.1 Hərəm və qadınlar
    • 5.2 Geyim və aksesuarlar
    • 5.3 Mədəni fəaliyyət
    • 5.4 Tarixşünaslıq
    • 5.5 Köhnə mülklər və dəfn yerləri
  • 6 Mədəniyyətdə zadəganların təsviri
  • 7 Qalereya
    • 7.1 Xəritələr
  • 8 Həmçinin bax
  • 9 Qeydlər
  • 10 İstinadlar
  • 11 Ədəbiyyat
  • 12 Əlavə oxu

Tarixi arxa plan

Həmçinin bax: Azərbaycan tayfaları

Orlatlar, Səfəvilər və Qacarlar

Əsas məqalə: Qafqaz və tarixi Azərbaycan ərazisində monqol–türk əlaqələri § Zadəganlıq

XIV əsrin sonlarında yaranan Şəki hakimliyini idarə etmiş Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi.[1][2][3] XVI əsrdən başlayaraq İran azərbaycan dilində danışan hökmdarlar və hərbçilər tərəfindən idarə edilirdi.[4][5][6]

XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən Səfəvilər imperiyası qurulmuşdur.[7] Bu imperiyada Azərbaycan feodalları üstünlük təşkil edirdi.[8][9][10][11][12] Azərbaycanlılar dövlətin əsas dəstəyi idi, dövləti idarə edirdilər və hərbi zadəganlıq onlar arasından təyin edilirdi.[13][14][15][16][17][18] Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının və dini liderlərin dili, dövləti idarə edən sülalənin ana dili idi.[19] Saray dilinin Azərbaycan dili olması nəticəsində paytaxt şəhərlərdə (Təbriz, Qəzvin və İsfahan) bu dilin istifadəsi təşviq edilirdi.[20] Saray mərasimləri də Azərbaycan dilində aparılırdı.[21] Səfəvi tacının seçilməsi qarabağlılar kimi xüsusi baş geyimi olan müəyyən qrupların ənənəsinin bir hissəsi idi.[22] Səfəvilər dövründən başlayaraq Azərbaycan dili talış dilini daha güclü şəkildə sıxışdırmağa başladı və talış aristokratiyası Azərbaycan dilinin yayılmasına və tədrisinə dəstək verdi.[23]

Qacarlar dövləti dövründə Azərbaycan dili sarayın və Azərbaycan tayfalarından təşkil edilmiş[24] ordunun dili idi,[25][26][27][28] fars dili ilə birlikdə hər iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı.[29] Qacar hökmdarları vəliəhd şahzadə olduqları zaman xidmət etdikləri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər. Bunlardan biri olan Məhəmməd şah Qacar Fars və Şirazda "Əlahəzret Məhəmməd Şah-ı Türk-i Azərbaycan" adlandırılırdı.[30]

Xanlıqlar və sultanlıqlar

Əsas məqalələr: Azərbaycan xanlıqları, Azərbaycan sultanlıqları, və Azərbaycan xanlıqlarının hökmdarlarının siyahısı
 
1796-cı ildə Qasım xanın rus korpusu komandanı qraf Zubovun tabeliliyinə keçməsi[31]

XVIII əsrdə Əfşar imperiyasının parçalanmasından sonra türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi Azərbaycan xanlıqlarının dövrü yarıməsrlik Azərbaycan müstəqilliyi dövrü (Əfşar, Zənd və Qacarlardan asılılığın olmaması və ya qismi asılılığın olması) olmuşdur.[32] Bakı xanlığını Bakıxanovlar, Qarabağ xanlığını Cavanşirlər, Şəki xanlığını Qara keşiş nəsli və Xoyskilər, Naxçıvan xanlığını kəngərli Naxçıvanskilər, Gəncə xanlığını Qacar qolu Ziyadoğlular idarə etmişdir.[33][34]

Qarabağ xanlığında bəylər 3 qrupa bölünürdü. Birinci qrupa birbaşa xan ailəsinin üzvləri (xanın qardaşları və onların uşaqları, xanın öz uşaqları və s.) daxil idi.[35] İkinci qrupa Qarabağ xanlarının fərmanları ilə kənd, mahal, məliklik əldə edən şəxslər daxil idi. Birinci və ikinci qrup iyerarxiya baxımından üçüncu qrupdan yuxarıda idi. Azərbaycan xanlıqlarında bəylər, xüsusilə bəy nəslindən gələnlər sosial-iqtisadi həyatda mühüm rol oynayır, xanın xəzinəsindən və ya onlara verilmiş xan torpağından gəlir əldə edirdilər. Onlar xana vergi vermədən torpaq ala, ticarətlə, kənd təsərrüfatı və başqa sahələrlə məşğul ola bilərdi. Bəylərin vəzifəsi həmişə xanların xidmətində olmaq idi.[36]

Şahlar tərəfindən İlisu hökmdarlarına verilmiş sultan titulu Azərbaycan iyerarxiyasında xanla bəyin arasında yerləşirdi. Sultandan iyerarxiya baxımından aşağıda sultan ailəsinin nümayəndəsi olan bəylər, digər ailələrdən irsi bəylər, zadəgan irsi daşımadan bəy adlandırılanlar var idi. Sultan və bəylər qismən saxur, qismən türk-azərbaycan mənşəli idi.[37]

XVIII əsrdə Dizaq mahalını idarə etmiş Məlik-Avanyanlar daha sonra İslamı qəbul etmiş və azərbaycanlılaşmışdır.[38] XIX əsrin sonlarında bu nəsil xəttindən azərbaycanlılaşmış sülalələr — Məlikyeqanovlar, Məlikaslanovlar, Məlikabbasovlar gəlmişdir.[39]

Bəylərbəyliklər, xanlıqlar və sultanlıqların hakim sülalə və tayfaları
Sülalə Tayfa İdarə edilən ərazilər
Ziyadoğlular sülaləsi Bayat boyundan qacarlar
  • Səfəvilərin Qarabağ bəylərbəyliyi, bəzən Şirvan bəylərbəyliyi və Kaxetiya
  • Gəncə xanlığı
İrəvan Qacarları
  • Çuxursəəd bəylərbəyliyi (bəzən)
  • İrəvan xanlığı (uzunmüddətli)
Şahsevənlər Cavad xanlığı
Naxçıvanskilər Bəydilli boyunun ustaclı tayfasından kəngərlilər Naxçıvan xanlığı
Cavanşirlər Əfşarlar Qarabağ xanlığı
Sərkərlər Xançobanlı eli Şirvan xanlığı
Müqəddəmlər Bayat boyundan müqəddəmlər Marağa xanlığı
Şıxlinskilər Qazax sultanlığı
Zülqədərovlar zülqədərlər Şəmşəddil sultanlığı
Qutqaşınlılar Qutqaşen sultanlığı

Tarixi

Çar Rusiyası

Əsas məqalələr: Süvari müsəlman alayları, Kəngərli süvariləri, Tatar süvari alayı, və Rusiya İmperator Ordusunun azərbaycanlı generalları
 
Rusiya generalı Həsən bəy Ağalarov. Rəssam Kaniyevski

Rusiya imperiyası Cənubi Qafqazı ələ keçirdikdən sonra rus idarəçilərin Azərbaycan əsilzadə ailələrinə marağı artmışdır. I Nikolay 1846-cı ilin dekabrında müsəlman əsilzadələrin titul torpaqlar üzərində tamhüquqlu sahiblik səlahiyyətini təsdiq edən qərarnamə qəbul etmişdir. Beləliklə, bəy və ağa statusları çar Rusiyası tərəfindən rəsmi olaraq tanınmış, əsilzadə övladlarına isə dövlət qurumlarında işləməyə icazə verilmişdir. Beləliklə, Səfəvi, Əfşar və xanlıqlar dövründə dövlət tərəfindən əsilzadələrə müvəqqəti verilən dövlət torpağı (tiyul) çarlıq Rusiyası dövründə əsilzadələrin şəxsi mülkiyyətinə çevrilmişdir.[40]

Keçmiş Azərbaycan xanlıqlarının əsilzadələrinin övladları Azərbaycanda rus dilini ilk öyrənənlər olmuş, Rusiya imperiyası ilə əlaqə qurmuş və çara sədaqət andı içmişdilər. Onlar Azərbaycanın yeni kimliyə keçməsinə bələdçilik etmiş, köhnə Azərbaycan ilə yeni rus imperiyası reallığı arasında körpü rolunu oynamışdılar. Bu elita XIX əsrin ortalarında intelektual mübadiləyə və istehsala səbəb olan ədəbi məclisləri formalaşdırmış və onlarda iştirak etmişdir.[41]

Bəy-torpaq mülkiyyət formasının davam etdiyi dövrdə Gəncə qəzasında Zülqədərovlar, Məlikbəylərovlar, Cavanşir qəzasında Cəlalovlar, Ağalarovlar, Rüstəmbəyovlar, Məlikbəylərovlar, Qaryagin (indiki Füzuli rayonu) qəzasında Cavanşirovlar, Quba qəzasında Mirzəyevlər, Salyan qəzasında Şirvanskilər, Şuşa qəzasında Vəzirov, Zəngəzur qəzasında Usmiyevlər böyük torpaq sahibləri idi. Naxçıvanda Naxçıvanskilər və Kəngərlinskilər böyük torpaq sahibləri idi.[42] Azərbaycan tarixçisi Fərhad Nağdəliyev hesab edir ki, Rusiya imperatoru Nikolay Kəngərli süvarilərinin mükəmməlliyini gördükdən sonra konvoyunda Azərbaycan əsilzadə ailələrinin nümayəndələrindən ibarət olan bir müsəlman dəstəsi yaratmağı əmr etmişdir.[43]

Çarlıq dövründə Qarabağ xanının qızı Xurşidbanu Natəvan qumuq əsilli, Dağıstan zadəganı Xasay xan Usmiyevlə siyasi məqsədlərlə evlənməyə məcbur edilmişdir. Mixail Vorontsov Azərbaycanda üsyanların çıxmasından qorxduğu üçün hər yerə müşahidəçilər qoyurdu və buna görə də Natəvanı öz yavəri Xasay xanla evlənməyə məcbur etmişdi. Natəvan onu sevməmiş və illər boyunca məcburi olaraq onunla yaşamışdır.[44] Xurşidbanu Natəvan Xasay xanın ölümündən sonra yoxsul bir şuşalı ilə evlənmişdir. Onun birinci ailəsindən olan oğlu Mehdiqulu xan Vəfa rəiyyətlə evləndiyi üçün anasından çox narazı qalmışdır.[45]

1897-ci ildə Rusiya imperiyasında əhalinin siyahıya alınması nəticələrinə görə, əhaliyə düşən zadəgan sayına görə, gürcülər, polyaklar, litvalılar və tatarlardan sonra azərbaycanlılar gəlirdi. Təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra, Finlandiya istisna olmaqla, digər qeyri-rus zadəganları öz xüsusi statuslarını itirdilər.[46][47]

  •  
    Kəngərli süvariləri döyüş nişanı. Yuxarısında yazılıb: "Yaxşılıq yaxşılıq ilə mükafatlandırılır. Ədalətli sultan Allahın yer üzündəki kölgəsidir. Əl-Murad Kəngərli"
  •  
    Tatar süvari alayı
  •  
    Rusiya imperiyasındakı azərbaycanlı birləşmələrin bayraqları

Müasir Azərbaycan

 
Azərbaycan hökumətinin ilk başçısı Fətəli xan Xoyski

1918-ci ildə İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edən Azərbaycan Milli Şurasının üzvlərindən (26 nəfər) 1-i xan, 15-i bəy, 1-i ağa, 1-i isə məlik nəslindən idi.[48] Daha sonra qurulan hökumətin başçısı olan Fətəli xan Xoyski Təbriz, Xoy və Şəki xanlıqlarını idarə etmiş Cəfərqulu xan Xoyskinin nəslindən idi, Daxili İşlər naziri Behbud xan Cavanşir isə Qarabağı idarə etmiş Cavanşirlər sülaləsindən idi.[49][50] AXC naziri Xudadat bəy Məlik-Aslanov və Lənkəran qubernatoru Cavad bəy Məlik-Yeqanov Qarabağın Dizaq mahalını idarə etmiş məlik nəslinin müvafiq olaraq, Məlik-Aslanovlar və Məlik-Yeqanovlar qollarından idi.[51]

1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İrana elçi olaraq iki yerli Qacar zadəganını göndərmişdir. Qacarların Bu dövrdə İranın özü də Qacarlar tərəfindən idarə edildiyi üçün görüşdə iştirak edəcək hər iki tərəfin nümayəndəsi (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qacar İranı) eyni tayfa və sülaləyə mənsub idi. Azərbaycan nümayəndəsi İsmayıl xan Ziyadxanov ata tərəfdən Gəncə Qacarlarının (Cavad xanın nəsli), ana tərəfdən isə Qacar şahzadəsi Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacarın nəslindən gəlirdi. Görüşün məqsədi Azərbaycan Qacarlarının İran Qacarlarına rəsmi olaraq, Azərbaycanın yaranmasını bildirməsi idi.[52]

 
Gəncə hökmdarı Cavad xanın (h.i. 1786–1804) qəbri

Ruslara qarşı sonuna qədər döyüşmüş Cavad xanın nəşinin qalıqları sovet dövründə tapılmış və onların yığışdırılması əmr edilmişdir. Bunun səbəbi o idi ki, "öz xoşu ilə Azərbaycanın Rusiyaya birləşməsi"nə müqavimət göstərən hər kəs "Azərbaycanın maraqlarına xəyanət və satqınlıq edən" şəxs hesab edilirdi. Bundan fərqli olaraq, Azərbaycanda Rusiyanın maraqları üçün müttəfiq və bələdçi sayılan Qubalı Fətəli xan dərsliklərdə və monoqrafiyalarda qəhrəman kimi göstərilmiş, onun haqqında 1947-ci ildə bədii film çəkilmişdir. Cavad xanın sovet dövründə sevilməməsinin ikinci səbəbi isə düşmən sinfinə aid olan, həlak olmuş, əsilzadə və cəngavər xanın təriflənməsinin SSRİ ideologiyasına zidd olması idi.[53] Müstəqillik dövründə Cavad xana göstərilən münasibət dəyişmiş, onun məzarı üzərində türbə tikilmişdir.[54] Hər 4 yanvar (Cavad xanın öldürüldüyü gün) Gəncə şəhər əhalisi onun türbəsinə yürüş təşkil edir və xanlığın şəhid hesab edilən, son hökmdarının qəbrinə çiçək qoyur.[55][56]

Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə zadəgan nəslindən gələnlərin şəcərəsini tanıda bilmək və yaddaşlarda saxlamaq məqsədilə Əsilzadələr Məclisi yaradılmışdır. Bu ictimai təşkilata Maqsud İbrahimbəyov sədrlik etmiş, Heydər Əliyevin təşkilatın yaradılmasında rolu olmuşdur.[57]

1992–2008-ci illərdə Dağlıq Qarabağın Azərbaycanlı İcmasına rəhbərlik etmiş Nizami Bəhmənov vaxtilə Qarabağda yaşamış, Qacar şahzadəsi Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacarın nəslindən idi.[58] 2020-ci ildə, İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə baş verən Şuşanın azad edilməsi döyüşündə XVIII əsrdə bu şəhəri tikmiş Pənahəli xanın nəslindən gələn, xüsusi təyinatlıların general-mayoru Zaur Cavanşir iştirak etmişdir. Döyüşdən sonra Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Zaur Cavanşirlə telefon vasitəsilə danışaraq onun ata-baba yurdu olan Şuşanın azad edilməsində rolu olduğunu bildiyini və onu Şuşanın ilk komendantı təyin etdiyini bildirmişdir.[59] 2020-ci il Bakı Qələbə Paradında Zaur Cavanşirin rəhbərlik etdiyi döyüş bayraqdarları qrupu qələbənin qazanılmasında xidmətləri olan hərbi hissələrin döyüş bayraqlarını Azadlıq meydanına gətirmişdir.[60]

2024-cü ildə Bakıda keçirilən "Qayıdış hüququ; Ermənistandan zorla çıxarılmış azərbaycanlılar üçün ədalətin təmin edilməsi" mövzusunda ikinci beynəlxalq konfranda İrəvan xanlarının nəslindən gələn Əmir Əli Sərdari İrəvani və Turhan Turqut iştirak etmiş, onlar Ermənistandakı ata-baba yurdlarını görmək istədiklərini bildirmişdir.[61] Hüseynəli xanın nəslinin nümayəndəsi olan Əmir Əli Sərdar İrəvani Qərbi Azərbaycan İcmasına fəxri üzv seçilmişdir.[62] Bundan başqa, Qarabağın Cavanşirlər sülaləsindən olan Zaur Cavanşir Ermənistan azərbaycanlılarının icmasının "Qərbi Azərbaycan TV" YouTube verilişlərinin iştirakçısıdır.[63]

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2025-ci ildə keçirdiyi müşavirədə Rusiya ilə birləşməklə bağlı müqavilə imzalayan Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qətlə yetirilməsini çar hakimiyyətinin cinayəti olaraq qeyd etmişdir: Ondan əvvəlki cinayət Qarabağ xanının öldürülməsi idi, hansı ki, zəmanət verilmişdi ki, o, öz rəhbərliyini Qarabağda icra edəcək və XX əsrin digər cinayətləri də göz önündədir.[64]

İdarəçilik və titul adları

XVI əsrdə İranda azərbaycandilli sülalələrin və hərbçilərin hakimiyyətinin başlaması səbəbi ilə fars dilinə idarəçilik, titul adları və hərbi terminologiyada bir çox azərbaycanizmlər daxil olmuşdur.[4] İdarəçilik sahəsində Azərbaycan mənşəli sözlərə yüzbaşı, minbaşı, bəylərbəyi misal göstərilə bilər.[65]

"Dəstur əl-Müluk" (Hökmdarların nizamnamələri) və "Təzkirat əl-Müluk" (Hökmdarların xatirəsi) əsərləri İranda idarəçilik strukturu və sosial vəziyyət haqqında məlumat verir. "Dəstur əl-Müluk" Səfəvi dövrünün sonunda yazılsa da, XVI əsrə aid məlumatlar da ona daxildir. "Dəstur əl-Müluk" əsəri "Təzkirat əl-Müluk"dan daha çox təfərrüata malikdir, aşağı rütbəlilər (məsələn, saraya təminat gətirənlər) haqqında da məlumat verir. Bu əsərlər digər dillərlə birlikdə türk dilindəki texniki idarəçilik terminlərini də istifadə edir. Bu əsərlərdə texniki idarəçilik terminologiyasının tətbiqi 4 dilə (fars, ərəb, türk, monqol) əsaslanır, Azərbaycan türkcəsinin Səfəvi dövrünün sonuna qədər istifadəsi ilə əlaqəlidir.[66]

Tarixən Azərbaycan adlarında mənsəblərdən (titullardan) istifadə edilirdi (məs., Cəfərqulu xan Naxçıvanski, Xudadat bəy Məlik-Aslanov).[67] Zadəgan soyadlarında əcdadın peşəsinin istifadə edildiyini nümunələr Mehmandarovlar (İbrahimxəlil xan Cavanşirin dövründə mehmandar olmuş Mirzə Əli bəyin nəsli), Topçubaşovlar (Çar II İrakli dövründə topçubaşı olmuş Ələkbər bəyin nəsli), Sərkərlər (sərkər "vergi yığan" mənasındadır) və s.-dir.[68]

Əsas titulların siyahısı

 
Naxçıvan azərbaycanlısı olan zadəgan qadın (bəyim)
  • Xan. Orta əsrlərdə feodal hakimlərin tituludur. Məs: Adil xan Ziyadxanov.
    • Xanım. Əsilzadə qadınların tituludur. Xan titulundan törəmişdir. Məs: Heyran xanım.
  • Sultan. Orta əsrlərdə hökmdarların tituludur. XVIII əsrdə Azərbaycanda sultanlıqlar mövcud olmuşdur. Məs: Hüseyn sultan Kəngərlinski.
  • Bəy. Azərbaycan xanlıqları dövründə hakim, yəni xan mülk sahibi olmaq hüququna malik olan zadəgan mülkədarlarına bu titulu verirdi.[69] Şərqi Zaqafqaziya Rusiyaya birləşdikdən sonra torpaq sahibi olan azərbaycanlı mülkədarlar bəy adlandırılmağa başladı.[70] Məs: Qasım bəy Zakir. 1846-cı il qərarnaməsi ilə rəsmi olaraq tanınmışdır.[40]
    • Bəyim. Əsilzadə qadınların tituludur. Bəy titulundan törəmişdir. Məs: Qəmər bəyim Şeyda.
    • Bəyzadə. Sovet hakimiyyəti qurulana qədər Azərbaycanda hakim sinfə mənsub adamların oğlan uşaqlarına bəyzadə deyilirdi.[71]
  • Məlik. Monqollor, Səfəvilər və xanlıqlar dövründə Azərbaycan və Ermənistan ərazisində yerli, qədim müsəlman və xristian zadəgan ailələrinin törümələri olan feodalların titulu idi.[72]
  • Ağa. Hakim, istismarçı siniflərə mənsub adamın (mülkədar, bəy, zadəgan) tituludur. Məs: Gövhər ağa. 1846-cı il qərarnaməsi ilə rəsmi olaraq tanınmışdır.[40]
    • Ağalar. Səfəvilər dövründə tayfa başçılarının və feodalların cəm şəklində adlandırılması fars dilində ağayan, azərbaycan dilində ağalar idi.[73]
  • İlbəy. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan şahsevənlərin başçılarına verilən titul. İlbək asayişin qorunmasına və vergilərin yığılmasına cavabdehdir. Bundan əlavə, tayfanın yerli idarəsinə ilbəylər tərəfindən təyin edilmiş bir bəy rəhbərlik edir.[74]
  • Ağsaqqal. Köçəri zadəganları arasında tayfanın ayrı-ayrı hissələrinin böyükləri belə adlandırılırdı. Fars dilində sinonimi riş-i səfiddir.[73] Şahsevənlərdə ağsaqqallar isə siyasi, iqtisadi, dini və sosial elitanın təcəssümüdür.[74]
  • Nökər. Tarixən monqol dövlətlərində əsilzadə sinfi nümayəndələri üçün istifadə edilib. Azərbaycanda da mövcud olub. Müasir Azərbaycan dilində isə kişi qulluqçuya verilən addır. Övliya Çələbi Bakı, Gəncə və İrəvan xanlıqlarının müəyyən sayda nökərə sahib olduğunu qeyd edir.[75] Rusiya çarlığı dövrü Kəngərli süvariləri hərbi birləşməsində bəylər, naiblər və vəkillərdən sonra əsgərlər və nökərlər gəlirdi. Kəngərli süvarilərinin nökərlərinin yaxasında xüsusi işarə olurdu.[76]

Soy iddiaları

Əsas məqalələr: Azərbaycan tarixşünaslığı § Miflərə əsaslanan tarix, və Azərbaycan tayfaları § Nəsil şəcərələri və hekayələri

Oğuz xan soyu

XIII–XIV əsr Elxani tarixçisi Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən "Cəmi ət-Təvarix" əsəri yazılarkən, türk xalqlarının və tayfalarının tarixini yazmaq üçün istifadə edilən əsas mənbələr həm Azərbaycanın yerli türk mühitində mövcud olmuşdur, həm də Orta Asiyadan və Şərqi Türküstandan çoxsaylı mühacirlərin gətirdikləri şəcərə əfsanələri istifadə olunmuşdur.[77] Oğuz şifahi geneoloji ənənələri ya Anadolu, ya da Azərbaycanda yazıya alınmışdır.[78] XV əsr Azərbaycanında türkmənlər oğuz hekayəsini sülalə quruluşu mifi səviyyəsinə çıxarmışdılar. Bunlara misal olaraq, Qaraqoyunlu Qara Yusifin Cengiz Alpın, Ağqoyunluların isə Oğuz xanın oğlu Gün xanın oğlu Bayandur xanın nəslindən gəlməsi ilə bağlı soy iddiaları göstərilə bilər.[79]

Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən Oğuz xanın və onun nəvəsi Bayandur xanın soyundan gəldiyini iddia edirdi. O, Bayandur tamğasının (möhürünün) Ağqoyunlu imperiyasında dövlət simvolu olaraq istifadəsini başlatmışdır. Buna görə də Bayandur tamğası Ağqoyunlu sikkələrində, rəsmi sənədlərində, kitabələrində və bayraqlarında vardır.[80][81] Ağqoyunlu sultanları dövründə yazıya alındığı düşünülən "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Bayandur xanın nəsli Oğuz xanın oğlu Göy xandan yox, başqa yerlərdə adı keçməyən Qam xandan gəlir.[82] Uzun Həsənin əmri ilə yazılmış "Kitabi-Diyarbəkriyyə"də isə Ağqoyunluların əcdadlarının adları olaraq Oğuz əfsanəsi və hökmdarlarına aid adlar istifadə olunur.[83]

Zadəgan ailə Tayfa İlkin tayfa əcdadı
Ziyadoğlular, Bəhmənilər, İrəvanskilər, Ziyadxanovlar Bayat boyundan qacarlar Gün xan (Oğuz xan oğlu)
Kəngərlilər, Naxçıvanskilər, Kəlbəlixanovlar, Zülfüqarxanovlar Bəydilli boyunun ustaclı tayfasından kəngərlilər Ulduz xan (Oğuz xan oğlu)
Cavanşirlər, Vəzirovlar, Aşurbəyovlar, Behbudovlar Əfşarlar Ulduz xan (Oğuz xan oğlu)
Müqəddəmlər Bayat boyundan müqəddəmlər Gün xan (Oğuz xan oğlu)

Çingiz xan soyu

Əsas məqalə: Çingizlilər
 
Azərbaycan maarifçisi Həmidə Məmmədquluzadə. Cavanşirlər sülaləsi nümayəndəsi.

Ali Monqol Xaqanlığının keçmiş ərazisində hakimiyyətə gəlmək istəyən sülalələr öz iddialarını Çingiz xan soyu ilə əsaslandırırdılar. Buna görə də Qaraqoyunlu Qara Yusif öz oğlu Pirbudağı monqol Cəlairi sülaləsindən olan Sultan Əhmədə oğulluğa vermişdir. Qara Yusif daha sonra hakimiyyətə gələndə sultan taxtına özü yox, oğlu çıxmışdır.[84] İranın Qacarları sülalələrinin başlanğıcının monqol komandirinin oğlu Qacar Noyondan gəldiyini iddia edir və Çingiz xanın Qacar stilində paltarlarda çəkilmiş rəsmlərini saraylarında asırdılar.[85]

1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra Pənahəli bəy süvari tərəfdarları ilə birlikdə Qarabağa gələrək özünü xan elan etdi. O, özünü xan elan etməsini Çingizli Hülakülər sülaləsindən olan Arqun xanın nəslindən gəlməsi ilə əsaslandırırdı.[86] Əhməd bəy Cavanşir "Qarabağ xanlığının 1747–1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair" adlı əsərində Cavanşirlər sülaləsinin mənşəyini və hakimiyyətə gəlməsini belə izah edirdi:

  Nəhayət, 1747-ci ildə Nadir şahın öz qohumları tərəfindən öldürülməsi xəbəri hər tərəfə yayıldıqda, Pənahəli özünün 200-ə qədər qoçaq atlısı ilə birlikdə Qarabağa gəldi və özünü müstəqil xan elan etdi. Onun ilk nəzərdə cəsarətli görünən bu təşəbbüsü Şərqdə bu cür hallarda çox mötəbər sayılan aşağıdakı rəvayətlərə əsaslanırdı. O, Hülakü xanın nəvələrindən biri olan Arqun şahın nəslindəndir.[87]  

Əhməd bəy Cavanşirin Qarabağ xanlığının hakim sülaləsinin Hülakü xanın nəslindən gəlməsi ilə bağlı iddiaları mənbələrdə təsdiqini tapmır. Ancaq cavanşirlər tayfası Hülakü xanın ordusunda Azərbaycana gəlmişdir.[88] Əhməd bəy Cavanşir Pənahəli xanı idealizə edərək Çingiz xanın nəsli ilə müqayisə edir.[89] Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərində isə belə qeyd edilir:

  Amma Mirzə Adıgözəl və başqa adamlar rəvayət edərlər ki, Pənah xan mərhumun əsil-nəsəbi Arqun xan Çingizə yetişir. Guya belə nisbət veriblər ki, dudmani-Çingiziyyənin dövlət və səltənətləri münqəriz olandan sonra o nəsildən birisi fərar edib gəlib əvvəl Gürcüstanın Lori qalasında məxfi və mütəvari olub, sonra xavanini-Gəncənin işləri tərəqqidə olan zamanda gəlib Gəncədə onlara xidmət edərmiş.[90]  

Buna görə də Cavanşir-Sarıcalı nəslinin nümayəndələri olan Cahid Camal və oğlu Heydərin Hülakü xanın (Arqun xanın babası) nəslindən gəldiyinə inanılır.[91] Cahid Camal uzun müddət Azərbaycan, Rusiya və Monqolustanda fəaliyyət göstərmiş, Monqolustana və onun köçəri xalqlarına bir çox əsər həsr etmişdir. Cahid Camal həm Azərbaycan, həm Monqolustan Rəssamlar Birliyinin üzvü olmuşdur.[92] Heydər Camalın ana tərəfdən nəsli rus Şepelev zadəgan ailəsindən gəlir.[91]

Zadəgan həyatı

Hərəm və qadınlar

 
 
Solda: Qarabağ xanının qızı və Qacar şahının arvadı Ağabəyim ağa
Sağda: Şamaxı rəqqasəsi.

Rəvayətə görə, Şirvan xanları Haram qalasının hər otağında bir gözəl qız (hərəm) saxlayırmış. Yerlilər buraya "Qırxotaq" və ya "Qırxqız" da deyirlər. Ancaq otaqların sayı qırxdan çoxdur. Hərəmxana kimi istifadə edildiyi üçün qalanın adı Haram qalası olmuşdur.[93] Şirvan xanlarının paytaxtı olan Şamaxıda saray rəqqasələri məşhurlaşmışdır. Onlar bacarıqlarına görə bilinirdilər, Kiçik Asiyada şöhrət qazanmışdılar. 1858-ci ildə Aleksandr Düma Şamaxını ziyarət edəndə bu əfsanəvi rəqqaslardan yalnız bir neçəsi qalmışdır. Düma onları "Qafqaz səfəri" əsərində təsvir etmişdir.[94] Şamaxı rəqqasələri Hindistanda, xüsusilə Böyük Moğol İmperiyası dövründə Hindistan zadəganlarına xidmət etmiş təvaiflərə bənzər şəkildə işləyirdilər.[95]

Mirzə Rəhim Fənanın "Qarabağnamə" əsərində Qarabağ xanlığının qurucusu Pənahəli xanın 1751-ci ildə Şuşa qalasını inşa etməsi haqqında belə yazılmışdır:[96]

  Köçün başlanması ilə Pənah xan şəhərin yerinə baxıb öz şəxsi dəstgahından ötrü bir tərəfdən güşadə və vəsi bir qitə yerdə, daş və əhəng ilə bir möhkəm hasar çəkdirib əvvəl xaricdən əndərun, daxil yerdə neçə pişxidmət otaqları və yemək mənzili, sonra özündən ötrü mötədid otaqlar, qonaq otaqları, ondan sonra hərəmxana otaqları, hamam, məscid, sonra bir böyük mətbəxxana təmir etdirir.  

Vərəndə məliki Hüseyn Naxçıvan xanının qızını qaçırmış və onunla evlənmişdir.[97] Bu nikahdan dünyaya gələn II Şahnəzər öz qızı Hurizad xanımı Pənahəli xanın oğlu İbrahimxəlil xanla evləndirərək Qarabağ xanlığı ilə ittifaqını gücləndirmişdir.[98] Erməni müəllifi Raffiyə görə, II Şahnəzər şəxsi həyatında farsların çoxarvadlılıq adətlərini qəbul etmiş, bununla da xristian mənşəli insanların dini hislərinə təsir etmiş, digər məliklərin nifrətinə səbəb olmuşdur.[99]

1796-cı ildə general-mayor Savelyev Dərbəndi ələ keçirmək üçün ordusu ilə yaxınlaşaraq, Qubalı Şeyxəli xanın yanına elçi göndərmişdir, Ağa Məhəmməd xana qarşı ittifaq təklif etmişdir. Şeyxəli xan bu tələbi yerinə yetirməkdən imtina edərək bildirmişdir ki, "… Rus əsgərlərinin şəhərə buraxmaq dini əqidəmə uyğun gəlmir, çünki islam qeyri-dindən olanın müsəlmanın evində gecələməsinə yol vermir. Müsəlman qadınları kafirlərlə görüşməməlidirlər."[100]

İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim ağa dövrün məşhur şairələrindən idi. Ağaməhəmməd şah Şuşada qətlə yetirildikdən sonra İbrahimxəlil xan Ağabəyim ağanı Fətəli şaha ərə vermişdi.[101] Fətəli şah Ağabəyim ağanı öz hərəmxanasının basçısı — "banuyi hərəm" etmişdi. Ağabəyim ağanın tələbi ilə Qumda onun üçün saray tikdirilmişdi. O, elə 1832-ci ildə burada vəfat etmişdir. Ağabəyim ağa şeirlərini Azərbaycan türkcəsində və fars dilində yazmışdır.[102]

Geyim və aksesuarlar

Əsas məqalə: Azərbaycan milli geyimləri
 
 
Solda: XVIII əsrə aid qadın baş bəzəyi və kəməri, Gəncə xanlığı Sağda: Qarabağ bəyi. Rəssam Qriqori Qaqarin

Alman səyyahı Samuel Qmelin Qubalı Fətəli xanla görüşünü belə qeyd edirdi:

  Fətəli xanın zalı çox da möhtəşəm deyildi. Xan otağından yalnız kiçik bir pilləkənlə ayrılan ön otaqda, təmizliyə riayət etmək üçün girişdə ayaqqabılarını çıxarmış çoxlu adamlar var idi. Xan otağın ortasında, tatar paltarında[q 1] yerdə oturmuş, qəlyandan tütün çəkirdi, yanında da doldurulmuş silahlar qoyulmuşdu, sonradan tez-tez görüb eşitdiyim kimi, o, silahları həmişə yanında saxlayırdı; onunla üzbəüz şəhərin komendantı və qonşu bölgənin tatar[q 2] knyazı oturmuşdu, onların yanında mənim üçün stul qoyulmuşdu və mənim hörmətli tərcüməçilərim ayaq üstə durmaq məcburiyyətində qalmışdılar.[103]  

Əsilzadə qadınların başlarına "nimtac" (yarımtac) və ya "tiyar" adlandırılan üçbucaqlı tac qoyulurdu və onun ətrafı lentlə bağlanırdı. Tiyar həm də qadının evli olduğunu göstərirdi. Subay qızlar tiyar taxmır, onun yerinə saçlarını müxtəlif daş-qaş və muncuqlarla bəzədilmiş parçalarla bağlayırdılar.[104] Keçmişdə zadəgan qadınları da küçəyə çıxdıqda üzlərini kişilərdən gizlətməli idi. Buna görə də onlar üzlərinə toxunma niqab örtürdülər.[105]

Varlılar papaqlarını Krım və Mərkəzi Asiyadan gətirilən qaragül dərisindən tikdirirdilər. Bu papaq camaat arasında "Buxara papaq" adlandırılırdı. Qaragül dərisinin rənginə müvafiq olaraq, papaqlar qara (ərəbi papaq), çal, (Şirazi papaq və ya çalpapaq) qızılı və ya gümüşü (sür papaq) kimi adlarla fərqləndirilirdi. Belə papaqlar bəylər, əsilzadələr, varlı tacirlər, qoçular tərəfindən taxılırdı.[106]

XIX əsr—XX əsrin əvvəllərində varlı şəhər qadınları (bəylərin, tacirlərin, zadəganların qadınları) bəzən xalxaldan istifadə edirdilər. Bu, qızıldan düzəldilirdi və ayağa bağlanırdı. Balaca zınqırovların (qumroylar) ardıcıl bənd edildiyi xalxal rəqqasələr tərəfindən istifadə edilsə də, varlı qadınlar da yeri gəldikdə ondan istifadə edirdi.[107] Zadəgan qadınları üçün buyurtma hazırlanan "zənənə başmağı"nın üzəri məxmərdən hazırlanırdı. Bu başmağın üzlüyü isə güləbətin sapla bəzənirdi.[108]

Zadəganlar üçün minik yəhərinin üzərində qacarı və ya zimpuş qoyulurdu.[109] Əsilzadə dövlətli şəxslər çox zaman at belində gəzdiyi və uzunboğaz çəkmə geydikləri üçün şalvarın balağını çəkmənin içinə salırdılar.[110]

Mədəni fəaliyyət

Əsas məqalələr: Azərbaycan mədəniyyəti və Azərbaycan cəmiyyəti § Saray ədəbi
 
Gənc əsilzadə azərbaycanlı. Rəssam V. V. Vereşşagin, 1869-cu il.

Şuşa şəhəri mədəni həyatı Qarabağın XVIII əsrdə hakim sülaləsi olan Cavanşirlər tərəfindən himayə edilmişdir. Cavanşirlər sülaləsi mədəniyyət və təhsil sahəsində iştirak edir və bu sahələrə hamilik edirdilər. Ailənin bir çox üzvü görkəmli alim və şair idi. Belələrinə misal olaraq, Cəfərqulu xan Cavanşir, Xurşidbanu Natəvan, Mehdiqulu xan Vəfa, Mir Həsən Ağa Mir göstərilə bilər. Beləliklə, Şuşa şəhəri XIX əsrdə quberniya mərkəzi olmasa da, varlı bir şəhər olaraq bir çox azərbaycanlı yazıçı və musiqiçinin yetişdiyi yer olmuşdur.[41][111]

XVIII əsrin II yarısında bütün Azərbaycan xanlıqlarının ordularının adi insanların "bahadır" adlandırdığı pəhləvanları var idi. Pəhləvanlar arasındakı yarışlar zorxanalarda həyata keçirilirdi.[112] Qarabağ xanı İbrahimxəlil xana (1763–1797) məxsus olan zorxana Xan bağında yerləşirdi. Burada pəhləvanlar idmanın sirlərinə yiyələnir, fiziki formalarını qoruyub saxlamaq üçün məşq və yarışlar keçirirdilər. Qarabağ xanlığında pəhləvan statusu xüsusi fərmanla verilirdi.[113] Azərbaycanın dövlətli və əsilzadə ailələrində uşaqların fiziki tərbiyəsinə xüsusilə diqqət göstərilirdi. Bəy və xan uşaqlarına atıcılıq bacarığı öyrədilirdi, atalar övladlarını özləri ilə birlikdə ova aparırdılar.[114]

Saraylarda ədəbi məclislərin təşkil edilməsi XIX əsrə qədər davam etmişdir. Kərbəlayı Allahi Arif Şamaxı və İrəvan xan saraylarında fəaliyyət göstərmişdir. Qarabağda Cəfərqulu xan öz sarayında xanəndə, sazəndə və şairlərdən ibarət məclis təşkil edirdi. Bu məclislərə hansı şairlərin gələcəyinə şahlar və ya onların təyin etdiyi məliküş-şüəralar qərar verirdi.[115] XIX əsrə qədər muğam sənəti əsasən feodalların saraylarında inkişaf edirdi və bu da sevgi-lirika və fəlsəfi-tərbiyəvi mövzuların, çox vaxt mistik və erotik obrazların istifadəsi ilə muğamda iz buraxmışdır.[116] Zadəgan ailələrində uşaqlara musiqi təhsili verilməsi üçün xüsusi müəllim tutulurdu.[117]

Azərbaycanda hökmdar saraylarında rəqqasların yüksək məharəti ilə məşhur olan ansamblar fəaliyyət göstərirdi.[118] "Turacı" rəqsiylə bağlı Naxçıvan əfsanəsinə görə, Qarabağ xanı Nəcəfqulunun rəqqası xanın oğlunun toyunda rəqs sənətinin çox incə, çox gözəl möcüzələrini nümayiş etdirərkən bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan demişdir: "Sən lap turac kimi oynayırsan." O vaxtdan bəri həmin rəqqasın oynadığı rəqs "Turacı" adlandırılmışdır.[119][120] Tarixən Azərbaycan rəqsi iki müstəqil formadan — xalq rəqsindən və saray rəqsindən qaynaqlanaraq inkişaf etmişdir.[121] Saray rəqsi həm varlı, həm də kasıb ailələrin toylarına tez-tez dəvət olunan yarı professional rəqqasların sənətinə təsir göstərmiş, bunun sayəsində bu sənət xalq xoreoqrafiyasına da təsir etmişdir.[121] Rus tədqiqatçısı P. Vostrikov Yelizavetpol quberniyasında Yallı rəqsinin çox məşhur olduğunu bildirmiş, onun adi insanlara xan saraylarından keçdiyini qeyd etmişdir. Sarayda bu rəqs xanı əyləndirmək və saray xadimlərinin çevikliyini artırmaq üçün istifadə edilirdi.[122] Fransız yazıçısı Aleksandr Dümanın verdiyi məlumata görə, 1858-ci il noyabrın 24-də Şamaxıda Mahmudağanın təşkil etdiyi qəbul vaxtı, tar, kamança, tütək, nağara və dəmir ayaqcıqlar üstündə qoyulan təbildə çalan beş musiqiçi iki rəqqasəni və bir rəqqası müşayiət edirdi. Bu zaman rəqqas barmaqları arasında mis kastanyet — zil tutmuşdu.[123] Lotu Qulu Qarabağ xanı Pənahəlinin təlxəyi idi, tarixən mövcudluğu sübut edilən şəxsiyyətlərdəndir. Lotu Qulu Pənahəli xan tərəfindən insanları, hətta xanın özünü yamsılamaq bacarığına görə bəyənilirdi.[124]

Xan, bəy və əsilzadə ailələri üçün, sifarişlə, sənətkarlar tərəfindən xüsusi beşiklər hazırlanırdı. XVIII əsrə aid, Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanın beşiyi buna bir nümunədir.[125] XIX əsrdə Şuşada Mirzə Məhəmmədkərim bəy Kəbirli, Mirzə Hüseyn bəy Salar, Həsənəli xan Qaradaği kimi xəttatlar fəaliyyət göstərirdi.[126] Azərbaycan ornamentalist rəssamı[127][128] Qənbər Qarabaği Şəki xan sarayının interierində, həmçinin Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarov evlərindəki yumurta temperası ilə (bitki və zoomorfik motivlər) çəkilmiş dekorativ rəsmlərin müəllifi olmuşdur.[129][130] 2023-cü ildə Xurşidbanu Natəvanın "Gül dəftəri" adlı illüstrasiyalı şeirlər albomu UNESCO-nun "Dünyanın yaddaşı" siyahısına əlavə edilmişdir. 227 səhifəlik albom 1886-cı ildə tamamlanmışdır.[131][132]

Keçmiş Azərbaycan xanlıqlarının əsilzadələrinin övladları XIX əsrin ortalarında ədəbi məclislərin formalaşdırılmasında rol oynamış və bu məclislərdə iştirak etmişdir.[41] Abbasqulu ağa Bakıxanov tərəfindən "Gülüstan" ədəbi məclisi, Xurşidbanu Natəvan tərəfindən "Məclisi-üns" ("Dostlar məclisi") yaradılmışdır.[133][134] "Məclisi-üns"də iştirak etməyən şairlər özünü "fəramuşan" ("unudulmuşlar") adlandırmış, "Məclisi-fəramuşan"ı yaratmışdır. Bu ədəbi məclis "Məclisi-üns"dən fərqli olaraq, daha çox aşağı sinfin ədəbiyyatı ilə maraqlanırdı.[135]

Azərbaycanda pişirilən yeməklərin rəngarəngliyi xalqın sosial vəziyyətinə görə dəyişirdi. Hər cür şəraiti olan ağa, bəy, əsilzadə, mülkədar, tacir, ruhani və digər sosial zümrələrdən fərqli olaraq, rəiyyət-rəncbər ailələrinin süfrəsində müxtəlif növlü yeməklərin olması mümkün olmurdu. Buna görə də Azərbaycanda qidalanma mədəniyyətinin formalaşmasında varlı zümrələrin böyük rolu vardır.[136] Əsilzadələr və bəy-xan zümrəsi çöl heyvanlarının (dovşan, ayı, ceyran, maral, dağ qoçu, qaban, əlik) və quşlarının (qızıl qaz, ördək, kəklik, turac, qıırqovul, bildirçin, bəzgək, durna, meşə xoruzu və s.) ətindən qidalanmada yaxşı istifadə edir, əyləncəyə çevirdikləri ov vasitəsilə öz süfrələrini təmin edirdilər.[137] Varlı əsilzadə ailələrinin süfrəsində balıq kababı xüsusilə fərqlənir, əsasən ziyad, qızılbalıq və xəşəmdən şişə keçirilməklə hazırlanırdı.[138]

  •  
    Şamaxı rəqqasəsi. Rəssam Qriqori Qaqarin
  •  
    Səfi bəyin evinin divar bəzəyi, Usta Qənbər Qarabaği
  •  
    Zadəgan Aşurbəyovlar ailəsi üçün xüsusi olaraq Almaniyada istehsal edilmiş çay dəstinin hissələri

Tarixşünaslıq

Həmçinin bax: Azərbaycan tarixşünaslığı
Zadəganlar tərəfindən yazılmış Qarabağnamələr
1. Qazax-Şuşa bəyi Mirzə Adıgözəlin "Qarabağnamə"si

2. Şuşalı bəy nəslindən Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin "Qarabağ tarixi" əsəri[139]
3. Qarabağ xan ailəsindən Əhməd bəy Cavanşirin "1747–1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair" əsəri
4. Şuşalı bəy nəslindən Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun "Pənah xan və İbrahimxəlil xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri" əsəri
5. Şuşalı bəy nəslindən Məhəmmədəli bəy Məxfinin "Əhvalati-Qarabağ" əsəri

6. Sonuncu Qaradağ xanının nəvəsi Həsənəli xan Qaradağinin "Qarabağ vilayətinin qədim cədid keyfiyyət və övzaları" əsəri

XIX əsrin I yarısı üçün xarakterik olan saray tarixçiliyinə zadəgan-mülkədar sinfi tərəfindən peyğəmbərlər, hökmdarlar, övliyalar, filosoflar və alimlərin həyatının xronoloji bir ardıcıllıqla salnaməyə çevrilməsi metodu daxil idi.[140] Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsası Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə qoyulmuşdur.[141][142]

Azərbaycanlılar tərəfindən yazılan[143] və "Qarabağnamə" olaraq adlandırılan əsərlər Qarabağ tarixinin öyrənilməsi üçün vacib rol oynayır. Bunlardan yalnızca Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si və Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ"ı[144] azərbaycan dilində yazılmışdır. Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si 1736–1848-ci illərdə Qarabağda baş verən hadisələrlə bağlıdır, rus mövqeyindən yazılmışdır.[145]

XIX əsr Azərbaycan tarixşünaslığının digər nümunələri İsgəndər bəy Hacınskinin "Qubalı Fətəli xanın həyatı", Hacı Seyid Əbdülhəmidin "Şəki xanları və onların nəsilləri", Kərim ağa Fatehin "Şəki xanlarının müxtəsər tarixi",[146][147] Səidəli Kazım bəy oğlunun "Cəvahirnameyi-Lənkəran", Seyid Əzim Şirvaninin "Şirvan xanlığının tarixi" və "Şirvan diyarının qədim abidələri" əsərləridir.[148][149] Şeyx İbrahim Qüdsi tərəfindən qələmə alınan "Tarix-i Müqəddəs" əsərində İslam peyğəmbərinin və imamların həyatı, Gəncə hökmdarı Cavad xan və rus işğalı haqqında məlumat verilmişdir.[150]

XIX əsrin II yarısının zədəgan-mülkədar tarixçiliyinə Rzaqulu bəy, Həsənəli xan Qaradaği (1850–1929), Mir Mehdi Xəzani (1811–1893), Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar, Əbdül Lətif Əfəndi və Hacı Seyid Əbdülhəmidin yaradıcılığı daxildir.[151]

Zadəgan tarixşünaslar
  •  
    Abbasqulu ağa Bakıxanov
  •  
    Əhməd bəy Cavanşir
  •  
    Məhəmmədəli bəy Məxfi
  •  
    Həsənəli xan Qaradaği

Köhnə mülklər və dəfn yerləri

 
Şirvan xanı Mustafa xanın anasının türbəsinin giriş qapısı üzərində yerləşən inşaat kitabəsi. Yeddigünbəz türbələr kompleksi

Vaxtilə Azərbaycan şəhərlərinin ərazisi "ərk" (İç qala, Narın qala), "şəhəristan" (əsilzadələrin yaşadığı hissə) və "rabat" (sənətkarlıq və ticarət hissəsi) olmaqla üç hissəyə bölünürdü.[152] Azərbaycandakı zadəgan mülklərinə aşağıdakılar misal göstərilə bilər:

  • Bakıxanovlar: Bakı xan sarayı
  • Ziyadoğlular: Gəncə xan sarayı, Cavad xan türbəsi
  • Cavanşirlər: Qarabağ xan sarayı, Pənahəli xan sarayı, Xan qızı Natəvanın sarayı, Qaraböyük xanım sarayı, İmarət qəbiristanlığı
  • Talışxanovlar: Lənkəran xan sarayı
  • Naxçıvanskilər: Naxçıvan xan sarayı
  • Sərkərlər: Kələzeyvə türbəsi, Yeddigünbəz türbələr kompleksi
  • Şəki xanlığı sülalələri (Qara Keşiş nəsli, Xoyskilər): Şəki xan sarayı, Şəkixanovların evi, Xan qəbiristanlığı (Epiqrafik abidələr)
  • Bəy mülkləri: Əsəd bəyin evi, Mehmandarovların evi, Səfi bəyin evi, Uğurlu bəyin evi, Zöhrabbəyovların evi, Bəhmən Mirzə Qacar türbəsi, Aşurbəyovun evi, Aşurbəyovun villası
  • Ağa mülkləri: Məhəmmədhəsən ağa sarayı
  • Məlik mülkləri: Dizaq məlik sarayı (Məlik-Aslanovlar və Məlik-Yeqanovlarun əcdadı olan, Dizaq məliklərinin sarayı)

Mədəniyyətdə zadəganların təsviri

 
"Fətəli xan" filmi. 1947-ci il

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında oğuz bəylərinin həyatı və fəaliyyəti təsvir edilmişdir. Dastanın əsas qəhrəmanlarından olan Qazan xan IX–X əsrlərdə "kafir" peçeneqlərlə mübarizə aparmış, bəzən udmuş, bəzən uduzmuş bir oğuz xanı ola bilər. Bütün döyüşlər onun dövründə baş verməsə də, dövr keçdikcə Qazan xan oğuz–peçeneq mübarizəsi dövrünün ümumi bir qəhrəmanına çevrilmişdir.[153] Qafqaza gələn səyyahlar "Kitabi-Dədə Qorqud" qəhrəmanları ilə bağlı məlumatlar vermişdir. 1638-ci ildə alman səyyahı və şərqşünası Adam Oleari Dərbənddə olarkən Dədə Qorqud hekayələrini eşitmiş və burada Qazan xanın həyat yoldaşı Burla xatunun, eləcə də Dədə Qorqudun özünün qəbirlərinin olduğunu qeyd etmişdir.[154] XVI əsr Koroğlu dastanında isə eyniadlı xalq qəhrəmanı camaata zülm edən bəylərə, paşalara qarşı mübarizə aparır.[155]

Azərbaycanlı zadəganının xristian qızla eşq yaşaması mövzusu Azərbaycan ədəbiyyatında mövcuddur. XVI əsr "Əsli və Kərəm" dastanı, 1937-ci ilə aid "Əli və Nino" əsəri bu qəbildəndir. Xristian qızlara aşiq olan Azərbaycan ədəbi qəhrəmanlarının adları Əli xan Ziyadoğlu ("Əsli və Kərəm"in Azərbaycan versiyasında Kərəmin həqiqi adı) və Əli xan Şirvanşirdir ("Əli və Nino" qəhrəmanı).[156] Xristian qıza aşıq olmuş, Ziyadoğlu sülaləsinə məxsus Mahmud xan obrazı Elçin Əfəndiyevin "Mahmud və Məryəm" romanında və ona əsaslanan eyniadlı filmdə təqdim edilmişdir. Filmdə Mahmud xan obrazını türk aktyoru Aras Bulut İynəmli oynamışdır.[157]

İsmayıl bəy Qutqaşınlı Şəki və Qəbələ xanlarının nəslindən gələn gənclərin sevgisi ilə bağlı "Rəşid bəy və Səadət xanım" əsərini yazmışdır. Qutqaşınlı özü də Qutqaşen sultanlığının (Qəbələ) son hökmdarının ailəsindəndir.[158] Mirzə Fətəli Axundovun "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" əsəri rus hakimiyyətinin başlanmasından əvvəlki dövrdə, Azərbaycan xanlıqlarının hakimiyyət dövrünü tənqid edir. Lənkəran xanının vəziri zalım hakim olaraq göstərilir. Əsər həm də xanın qohumu olan Teymur ağanın saray və ailə çəkişmələrinə baxmarayaraq, bəslədiyi fədakar məhəbbəti göstərir.[159][160] Axundovun "Hekayəti Müsyö Jordan həkimi-nəbatat və dərviş Məstəli şah cadükuni məşhur" əsərinin əsas zadəgan qəhrəmanı isə təkəli-muğanlı olan Hətəmxan ağadır.[161] "Dərviş Parisi partladır" filmində Hətəmxan ağa rolunu Adil İsgəndərov oynamışdır.

Cəlil Məmmədquluzadənin "Qurbanəli bəy" hekayəsində rus məmurlara yaltaqlıq edən bir bəy obrazı yaradılmışdır. Qurbanəli bəy ona xidmət edən, aşağı təbəqənin insanları ilə isə kobud rəftar edir. Əsərdə ən vacib səhnələrdən biri də rus məmurları əyləndirmək üçün, kəndlilərin qamçılanaraq yallı getməyə məcbur edilməsidir. "Qurbanəli bəy" obrazını eyniadlı filmdə Yaşar Nuri oynamışdır.[162]

Rusiyanın Azərbaycan xanlıqlarını işğal etdiyi dövrlə bağlı "Fətəli xan (Quba xanı)", "Cavad xan" (Gəncə xanı), "Hökmdarın taleyi" (Qarabağ xanı) filmləri çəkilmişdir. Ruslarla yaxşı münasibəti olan Qubalı Fətəli xan sovet dövründə çəkilmiş filmdə müsbət şəkildə göstərilmişdir.[53] "Axırıncı aşırım" filmi isə torpaqların birləşdirilərək kolxozun yaradılması üçün mübarizəni təsvir edir. Burada Kərbəlayı İsmayıl ilə Abbasqulu bəy Şadlinski arasındakı dialoq zadəganlıq elementləri ilə zəngindir. Axırda öldürülən Abbasqulu bəy ona hörmət göstərən rəiyyət tərəfindən dəfn edilir.[163]

Qalereya

  •  
    İrəvanın məşhur zadəganları. 1860-cı il.
  •  
    Aşurbəyov ailəsi.
  •  
    Aşurbəyovun evində ailənin monoqramı.
  •  
    İbrahim ağa Usubov ailəsi ilə birlikdə.

Xəritələr

  •  
    Səfəvi bəylərbəylikləri dövrü
  •  
    Xanlıqlar dövrü
  •  
    Çarlıq dövrü

Həmçinin bax

  • Qarabağ bəylərinin siyahısı
  • Qazax bəyləri
  • Naxçıvan bəyləri
  • Şəki bəyləri
  • Şirvan bəyləri

Qeydlər

  1. ↑ Ruslar azərbaycanlıları "tatar" adlandırırdı. Bax: Qafqaz tatarları
  2. ↑ 1-ci qeydə bax

İstinadlar

  1. ↑ Шеки (историч. область в Азербайджане) — статья из Большой советской энциклопедии.
    Orijinal mətn (rus.)
    Как независимое государственное образование упоминалось с конца 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монгольского племени орлатов).
  2. ↑ [Советская историческая энциклопедия, статья: Под ред. Е. М. Жукова. Шеки // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973–1982
    Orijinal mətn (rus.)
    В послемонг. время Ш. как независимое государственное образование упоминается с кон. 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монг. племени орлатов).
  3. ↑ Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. Шеки в XV веке // Сборник статей по истории Азербайджана. — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 184.
    Orijinal mətn (rus.)
    Шеки, как было сказано, в конце XIV в. составляла отдельное независимое владение. Тогдашний владетель его Сиди Ахмед Орлат, по-видимому происходил из азербайджанизированного монгольского племени орлатов. Когда утвердились здесь эти владетели, — неизвестно…
  4. ↑ 1 2 G. Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". Iranica. December 15, 1988. 2019-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-20.
    Orijinal mətn (ing.)
    On the other hand, many Azeri words (about 1,200) entered Persian (still more in Kurdish), since Iran was governed mostly by Azeri-speaking rulers and soldiers since the 16th century (Doerfer, 1963–75); these loanwords refer mainly to administration, titles, and conduct of war. This long-lasting Iranian-Azeri symbiosis must be borne in mind if one is to understand the modern history of Iran and its language correctly.
  5. ↑ H. Javadi and K. Burrill. "AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature". iranicaonline.org. December 15, 1988. 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-10.
  6. ↑ Баку, губернский город Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  7. ↑ Encyclopædia Iranica: Iran V. Peoples Of Iran. A General Survey Arxivləşdirilib 2011-08-10 at the Wayback Machine

    The Azeri Turks are Shiʿites and were founders of the Safavid dynasty.
  8. ↑ G. Doerfer, "Woher stammte Ibn Muhanna?"
  9. ↑ И. П. Петрушевский, "Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI-начале XIX вв", с. 37
  10. ↑ Б. Н. Заходер, "Государство Сефевидов"
  11. ↑ John R. Perry. "Persian in the Safavid Period: Sketch for an Etat de Lanque", Pembroke Papers 4, p. 272, 279
  12. ↑ Б. П. Балаян, "К вопросу об общности этногенеза шахсевен и кашкайцев"
  13. ↑ Амир Теймури Мортеза Шахриара, ""Джахангуша-и хакан" как источник по истории Ирана и Хорасана первой половины XVI в", с. 91–92
  14. ↑ М. С. Иванов, "История Ирана", с. 172
  15. ↑ М. С. Иванов, "Очерк истории Ирана", с. 61
  16. ↑ David Blow, "Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend", p. 165
  17. ↑ И. П. Петрушевский, "Сборник статей по истории Азербайджана", с. 242–243
  18. ↑ S. Berengian, "Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan", p. 20
  19. ↑ Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5.
    Orijinal mətn (ing.)
    Safavid power with its distinctive Persian-Shi'i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh)
  20. ↑ Floor, Javadi, 2013. səh. 4
  21. ↑ Floor, Javadi, 2013. səh. 5
  22. ↑ Colin Paul Mitchell. "The Sword and the Pen: Diplomacy in Early Safavid Iran, 1501–1555". — С. 178.
  23. ↑ Хусейна Ахмади о талышах в переводе Джафарова "Талыши. От эпохи Сефевидов до окончания второй русско-иранской войны 1826–1828", с. 17
  24. ↑ Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780–1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. ISBN 0-8166-0924-1, 9780816609246.
  25. ↑ Law, Henry D. G. (1984) "Modern Persian Prose (1920s-1940s)" Ricks, Thomas M. Critical perspectives on modern Persian literature Washington, D. C.: Three Continents Press s. 132 ISBN 0-914478-95-8, 9780914478959 "cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan":
    Orijinal mətn (ing.)
    During most of the Qajar rule, Turkish was the principal language spoken at the court, while Persian was the predominantly literary language.
  26. ↑ Ch. E. Davies, "Qajar rule in Fars prior to 1849" "On the next day it became known at Shiraz that Muhammad Shāh’s army consisted of Āzarbaijanī Turks who did not know Persian and had a European general."
  27. ↑ Denis Wright. The English Amongst the Persians: Imperial Lives in Nineteenth-Century Iran
  28. ↑ Б. П. Балаян, "К вопросу об общности этногенеза шахсевен и кашкайцев"
  29. ↑ Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235
    Orijinal mətn (ing.)
    Azeri Turkish was widely spoken at the two courts in addition to Persian, and Mozaffareddin Shah (r.1896-1907) spoke Persian with an Azeri Turkish accent....
  30. ↑ Prof. Dr. Namiq Musalı. Kaçarlar döneminde türk kimliği ve türkçenin konumu meseleleri üzerine (тур.) // Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. — 2018. — C. 2. — S. 131–171. — ISSN 2602–2567.
  31. ↑ "Приведение к присяге на подданство Новошемаханского Гасим хана среди российского корпуса под командою графа В.А. Зубова при реке Аксучай в 1796 году. Сергеев Г.С. Конец 1790-х гг". Dövlət Tarix Muzeyi (rus). İstifadə tarixi: 2024-10-01.
  32. ↑ Swietochowski, Tadeusz (2004), "Azerbaijani khanates and the conquest by Russia", Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge, UK: Cambridge University Press, ISBN 0521522455 ''Thus began a half-century-long period of Azerbaijani independence, albeit in a condition of deep political fragmentation and internal warfare''
  33. ↑ Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York: Columbia University Press), 1995, page 27–28
  34. ↑ Mostashari, 2006. səh. 13
  35. ↑ Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği. Qarabağ tarixi. Qarabağnaməbr. I kit. — Bakı, Yazıçı. 1989, s. 104–148. стр.146
  36. ↑ Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. Архив Главного управления наместника Кавказскою Издан под редакцией председателя Комиссии А. Д. Берже. Тома I–IX. Тифлис, 1866–1881, т. IХ, док. 213, с. 201
  37. ↑ И. П. Перушевский. Джаро-белоканские вольные общества в первой половине XIX века. — Махачкала, 1993. 73–74, 76–77
  38. ↑ Раффи. Меликства Хамсы, 1600–1827: материалы для новой армянской истории / Перевод с армянского Л. М. Казаряна, отв. ред. Б. А. Улубабян. — Ер.: Наири, 1991.
  39. ↑ Məlikaslanovların soyağacı haqqında, N. A. Cavanşir Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri, İkinci Buraxılış, Səda, Bakı, 2001, səh: 25 ISBN 5-86871-204-4
  40. ↑ 1 2 3 Tural Abdullazadə. "Rusiyanın Azərbaycanda mövcudluğu. Dvoryane, tovarişi, oliqarxi" (az.). Topçubaşov Mərkəzi. 03-05-2021. 2024-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-17.
  41. ↑ 1 2 3 Rice, 2018. səh. 31-32
  42. ↑ Rəhimov, 1962. səh. 6-7
  43. ↑ Нагдалиев, 2006. səh. 85
  44. ↑ Джафарзаде, 1961, с. 44.
  45. ↑ Xurşidbanu Natəvan (biblioqrafiya), 2022. səh. 20
  46. ↑ Riga, Liliana (2012). The Bolsheviks and the Russian Empire. Cambridge University Press. p. 45. ISBN 978–1107014220.
  47. ↑ Kappeler, Andreas (2014). The Russian Empire: A Multi-ethnic History. Routledge. p. 319. ISBN 978–1317568100.
  48. ↑ Волхонский М., Муханов В. По следам Азербайджанской Демократической Республики. Москва, 2007, 247 с.
  49. ↑ Fətəli Xan Xoyski: həyat və fəaliyyəti: sənəd və materiallar. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetini yanında Baş Arxiv İdarəsi.— Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 1998.– 152 s.
  50. ↑ Микоян А. О днях Бакинской коммуны (Из воспоминаний) // Юность. — М.: Правда, 1968. — № 1 (152). — С. 75.
  51. ↑ Məlikaslanovların soyağacı haqqında, N. A. Cavanşir Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri, İkinci Buraxılış, Səda, Bakı, 2001, səh: 25 ISBN 5-86871-204-4
  52. ↑ Altay Goyushov. "A Brief Description of Azerbaijani Nationalism from its Inception to Today" (ingilis). Baku Research Institute. 06 September 2021. 21 April 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mar 2024.
  53. ↑ 1 2 Султансой Ч. Первые и последние. Джавад хан // Азербайджанская служба «Радио Свобода». 15 декабря 2011.
  54. ↑ В Азербайджане к Евровидению восстанавливают памятники архитектуры // mir24.tv. 7 мая 2012.
  55. ↑ S. Ramazan. Cavad xan anıldı // ganca.az. 4 января 2014.
  56. ↑ Гулиев Ф. В Гяндже почтили память Джавад хана // vesti.az. 5 января 2015.
  57. ↑ "Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva Maqsud İbrahimbəyov Yaradıcılıq Mərkəzinin açılış mərasimdə iştirak edib" (az.). Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi. 30 mart 2018. 2023-04-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-29.
  58. ↑ Ismailov, Eldar (2009). Персидские принцы из дома Каджаров в Российской империи [Persian princes from the house of Qajars in the Russian Empire]. Moscow. p. 216. ISBN 9785904043063. OCLC 440257151
  59. ↑ "Ulu babasının əmanətini süngüylə, bıçaqla azad edən rəşadətli VƏTƏN OĞLU". 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-03.
  60. ↑ Kazımoğlu, Mirmahmud. "Şuşaya sancılan bayraq Vətən müharibəsinin Zəfər Bayrağı elan olunub". Report Information Agency (az.). 10 December 2020. 24 December 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 December 2020.
  61. ↑ "İrəvan Xan nəslinin varisləri ilə Qərbi Azərbaycana qayıdış müzakirə olundu". İstifadə tarixi: 2024-12-03.
  62. ↑ "Qərbi Azərbaycan İcmasının Fəxri üzvlük sertifikatları təqdim edilib". 2024-12-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-03.
  63. ↑ Кирилл Кривошеев. "Историческая реконструкция по-азербайджански, или Территориальные претензии по телевизору". The Moscow Times (rus). 2023-08-04. 2024-02-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-14.
  64. ↑ "Nəqliyyat məsələlərinə həsr olunmuş müşavirə keçirilib". 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-29.
  65. ↑ Зәринәзадә Һ. Һ. Фарс дилиндә Азәрбајҹан сөзләри / Под ред. А. Азери. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1962. (азерб.)
  66. ↑ Marcinkowski, Christoph, 'Persian Historical Writing under the Safavids (1501–1722/36)', in José Rabasa, and others (eds), The Oxford History of Historical Writing: Volume 3: 1400–1800, Oxford History of Historical Writing (Oxford, 2012; online edn, Oxford Academic, 16 Mar. 2015).
  67. ↑ Саадиев Ш. М. Категориальная дифференциация азербайджанских антропонимов // Советская тюркология : научно-теоретический журнал. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1989. — Май—июнь (№ 3). — С. 51–60. — ISSN 0131–677X. с. 59.
  68. ↑ Həsənli, 2013. səh. 20-21
  69. ↑ Бей // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
  70. ↑ Хармандарян С. В. Ленин и становление Закавказской федерации. 1921–1923. — Ер.: Алашара, 1969. — С. 13.
  71. ↑ Бәјзадә // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. II ҹилд: Балзам—Гајдар. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1978. С. 140.
  72. ↑ Под ред. Е. М. Жукова. Малик // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973–1982.: "В некоторых завоеванных монголами странах (13–14вв.) Мелик — владетельный феодал местного происхождения. На территории Армении и Азербайджана при монголах, Сефевидах и в период существования полунезависимых княжеств мелик — владетельный феодал, потомок старинной местной мусульманской и христианской знати."
  73. ↑ 1 2 Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949.
  74. ↑ 1 2 Tapper, Richard. Frontier nomads of Iran, P. 14–15
  75. ↑ Ahmet Caferoğlu. Türk Tarihinde Nöker ve Nöker-zadeler Müessesesi, IV. Türk Tarih Kongresi Ankara 10–14 Kasım 1948, Kongreye Sunulan Tebliğler, TDK Yay., Ankara 1952: 251.
  76. ↑ Нагдалиев, 2006. səh. 71
  77. ↑ Mustafayev, 2021. səh. 87
  78. ↑ Mustafayev, 2021. səh. 89
  79. ↑ İlker Evrım Bınbaş. "OḠUZ KHAN NARRATIVES". Encyclopædia Iranica. April 15, 2010. 2022-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  80. ↑ Daniel T. Potts. Nomadism in Iran: From Antiquity to the Modern Era. 2014. səh. 7. Indeed, the Bayundur clan to which the Aq-qoyunlu rulers belonged, bore the same name and tamgha (symbol) as that of an Oghuz clan.
  81. ↑ Faruk Sümer (1988–2016). "UZUN HASAN (ö. 882/1478) Akkoyunlu hükümdarı (1452–1478).". TDV Encyclopedia of Islam (44+2 vols.) (in Turkish). Istanbul: Turkiye Diyanet Foundation, Centre for Islamic Studies.
  82. ↑ H. B. Paksoy (1989). Alpamysh: Central Asian Identity Under Russian Rule. p. 84.
  83. ↑ İsmail Aka (2005). Makaleler (in Turkish). Vol. 2. Berikan Kitabevi. p. 291.
  84. ↑ Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII–XVIII əsrlər).s.73.
  85. ↑ Munxnaran Bayarlxaqva. "Yaşasın Monqol Böyük İranı – İranzəmin" (az.). Baku Research Institute. 24 November 2023. İstifadə tarixi: 2023-11-23.
  86. ↑ Tofiq Mustafazadə. Qarabağ xanlığı. Bakı — "Sabah" — 2009 Səh. 333. (səhifə 30).
  87. ↑ Qarabağnamələr. I kitab., 2006. səh. 179
  88. ↑ Qarabağnamələr. I kitab., 2006. səh. 209-210
  89. ↑ Qarabağnamələr. I kitab., 2006. səh. 176
  90. ↑ Qarabağnamələr. II kitab., 2006. səh. 122
  91. ↑ 1 2 Sibgatullina, Kemper, 2018. səh. 92
  92. ↑ "XTNS-dəki "Azərbaycan" pavilyonunda azərbaycanlı rəssam Cahid Camalın fərdi sərgisi açılıb VİDEO" (az.). Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi. 15.11.2024. İstifadə tarixi: 2024-11-12.
  93. ↑ Soltanova, 2015. səh. 281-282
  94. ↑ Gray, Laurel Victoria, "Arts: Folk Dancers and Folk Singers: Caucasus", in: Encyclopedia of Women & Islamic Cultures, General Editor Suad Joseph. Consulted online on 19 August 2023 <https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-women-and-islamic-cultures/arts-folk-dancers-and-folk-singers-caucasus-EWICCOM_0291b Arxivləşdirilib 2023-07-29 at the Wayback Machine>
  95. ↑ Ими восхищался Дюма Arxivləşdirilib 2014-11-13 at the Wayback Machine by Emil Karimov and Mehpara Aliyeva. Azeri.ru
  96. ↑ Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev. Qarabağnamələr. III kitab. Bakı: "Şərq-Qərb". 2006. səh. 14. 2022-06-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-05-31.
  97. ↑ Maghalyan, 2024. səh. 2
  98. ↑ Maghalyan, 2024. səh. 3
  99. ↑ Emin, 1918. səh. 339, 343–344
  100. ↑ Mustafazadə, 2005. səh. 175
  101. ↑ Tapper, Richard. Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press. 1997. səh. 123. ISBN 0-521-47340-3.
  102. ↑ Əmrahov Mais, Çingizoğlu Ənvər, Həsənov Habil. s.190–192.
  103. ↑ Валуев П. Н. Фатали-хан Кубинский / ред. И. П. Петрушевский. — Баку: Изд-во АзФАН, 1942. — С. 10—11.
  104. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 107
  105. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 364
  106. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 157
  107. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 187
  108. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I, 2007. səh. 419
  109. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I, 2007. səh. 424
  110. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 147
  111. ↑ Rice, 2018. səh. 33-34
  112. ↑ Багирова М, Мамедов Э. Из истории спорта в древнем и средневековом Азербайджане // İRS. — Баку, 2015 № 1 (73). — С. 16−22.
  113. ↑ Babayev T. Şuşada idman ənənələri // Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Milli Azərbaycan Tarix Muzeyi. — Бакы: Elm, 2019. — С. 140−149.
  114. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 404
  115. ↑ Qarayev N. S. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, Nurlan, 2012, 325 s.
  116. ↑ Карагичева Л. В. Азербайджанская ССР. — М.: Государственное музыкальное издательство, 1956. — С. 37. — 100 с.
  117. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 405
  118. ↑ Азербайджанская Советская Социалистическая Республика // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
  119. ↑ "Национальные танцы на официальном сайте Нахичеванской автономной республики". 2020-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
    Orijinal mətn (ing.)
    There is such a legend about the Turaji dancing. Once upon a time Najafgulukhan, the khan of the Garabagh khanate, had a very beautiful dancer and khan always valued her beauty and ability. One day in the wedding of the khan’s son this dancer demonstrates very mastery miracles of dancing. The khan admiring the view says loudly: -You are dancing as turaj (partridge).
  120. ↑ Vəliyev A. Naxçıvan tacı (азерб.) // Kaspi. — 2015. — 17 sentyabr. — S. 13.
  121. ↑ 1 2 Гасанов К. Н. Азербайджанский народный танец. — М.: Искусство, 1978. səh 6.
  122. ↑ Востриков П. Музыка и песня у адербейджанских татар // СМОМПК. — Тф., 1912. — Вып. 42-й. с. 11.
  123. ↑ "Azərbaycançılıq və milli dərili musiqi alətləri". www.anl.az. www.anl.az. 2018-08-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 fevral 2018.
  124. ↑ Muxtar Kazımoğlu. Xalq gülüşünün poetikası (monoqrafiya). Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 2006. 268 s.
  125. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 339
  126. ↑ Çingizoğlu, Ənvər, Qarabağda maarif (1750-1950), Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2013, 288
  127. ↑ "Great Soviet Encyclopedia — Usta Gambar Garabaghi". 2013-01-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-16.
  128. ↑ Под общ. ред. Б. В. Веймарна, Ю. Д. Колпинского (1964). General History of Art 5. М.: Искусство.
  129. ↑ ""Azerbaijan Soviet Socialist Republic"". 2010-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-16.
  130. ↑ ""Usta Gambar Garabaghi". Encyclopedias & Dictionaries". 2017-10-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-16.
  131. ↑ "Xurşidbanu Natəvanın "Gül dəftəri" UNESCO-nun Dünya Yaddaşının Beynəlxalq Reyestrinə salınıb" (az.). baku-art.com. 19/05/2023. 2023-05-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-26.
  132. ↑ ""Flower Book" of Khurshidbanu Natavan – album of illustrated verses". 2024-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-30.
  133. ↑ М. Я. Ярахмедов, "Из истории азербайджанско-дагестанских литературных связей", с. 185
  134. ↑ История Азербайджана / Под ред. И. А. Гусейнова. — Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1960. — Т. II. — С. 388.
  135. ↑ Qarayev, 2012, S. 199–200.
  136. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 192-193
  137. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 202
  138. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 225
  139. ↑ Hewsen, 1995. səh. 270
  140. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 47
  141. ↑ "БАКИХА́НОВ". Краткая литературная энциклопедия. 2012-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-25.
  142. ↑ Karamustafa, 2021. səh. 88
  143. ↑ Bournoutian, 1994. səh. x
  144. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 63
  145. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 54
  146. ↑ Dorn, Boris Andreevich (1858). Auszüge aus Muhammedanischen Schriftstellern: betreffend die Geschichte und Geographie der südlichen Küstenländer des Kaspischen Meeres : nebst einer kurzen Geschichte der Chane von Scheki (in German). St. Peterburg: Eggers. p. 12. OCLC 28162672.
  147. ↑ Mumtaz, Salman (1929). "Criticism and comments on "Brief History of Shaki Khans"". Maarif İşçisi [Enlightenment Worker] (in Azerbaijani). 2: 85–90.
  148. ↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 547
  149. ↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 649-650
  150. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 48
  151. ↑ Сумбатзаде, 1987. səh. 40
  152. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 27
  153. ↑ Boratov, 2010. səh. 40
  154. ↑ АСЭ, 1981, с. 408.
  155. ↑ Кёр-оглы / Короглы Х. Г. // Кварнер — Конгур. — М. : Советская энциклопедия, 1973. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969–1978, т. 12).
  156. ↑ Boratov, 2002. səh. 125
  157. ↑ Bayramov, O. İstanbulda Xalq yazıçısı Elçinin romanı əsasında çəkilmiş "Mahmud və Məryəm" filminin təqdimatı olmuşdur: [rejissor Mehmet Ada Öztekinin quruluşunda] //Azərbaycan.- 2013.- 20 mart.- S.11.
  158. ↑ Исмаилов Э. Э. Георгиевские кавалеры-азербайджанцы / Редакторы: Думин С. В., Джангиров А. Б.. — М.: Герои отечества, 2005. — С. 66–76. — 248 с.
  159. ↑ H. Algar. Āḵūndzāda (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1984. — Vol. I. — P. 735–740.
  160. ↑ Аз. Шариф. Ахундов // 8 / Под ред. А. А. Суркова. — Краткая литературная энциклопедия: Советская энциклопедия, 1962. — Т. I. — С. 364.
  161. ↑ М. Г. Рафили. Ахундов. Жизнь замечательных людей ("Молодая гвардия" 25 000 nüs.). М. Под общей редакцией Дж. Джафарова. 1959. səh. 192.
  162. ↑ "C. Məmmədquluzadə "Qurbanəli bəy" əsərinin təhlili" (az.). İstifadə tarixi: 2025-01-30.
  163. ↑ Elmin Nuri. ""Axırıncı aşırım" filmi - milli ideyanın iflası..." (az.). modern.az. 23 Avqust 2013. 2024-12-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-30.

Ədəbiyyat

  • Mostashari, Firouzeh, On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus, New York, 2006
  • Tapper R. Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press; 1997.
  • Willem Floor, Hasan Javadi. The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran // Iranian Studies. Vol. 46. Issue 4. — 2013.
  • Rəhimov, Ə.C. 1920-Cİ İLDƏ AZƏRBAYCANDA MÜLKƏDAR TORPAQ SAHİBLİYİNİN LƏĞVİ. Bakı: AZƏRBAYCAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI NƏŞRİYYAT. 1962. səh. 148.
  • Qarabağnamələr. I kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 216 səh.
  • Qarabağnamələr. II kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 288 səh.
  • Mustafayev, Shahin. GENEALOGICAL LEGENDS AS A REFLECTION OF THE HISTORICAL MEMORY OF THE ANCIENT OGHUZES. НАРОДЫ И РЕЛИГИИ ЕВРАЗИИ. Том 26, №1. 2021. səh. 82-96. 2024-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-25.
  • Sibgatullina, G., & Kemper, M. (2018). Between Salafism and Eurasianism: Geidar Dzhemal and the Global Islamic Revolution in Russia. In A. K. Bustanov, & M. Kemper (Eds.), Russia's Islam and Orthodoxy beyond the Institutions: Languages of Conversion, Competition and Convergence (pp. 91–108). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781351022422, https://doi.org/10.1080/09596410.2017.1287485
  • Xurşidbanu Natəvan (Xurşidbanu Natəvan Mehdiqulu xan qızı Cavanşir): biblioqrafiya / Tərt. ed. M. Vəliyeva, G. Quliyeva; elmi red. K. Tahirov; ön söz. müəl. P. Əlioğlu; red. X. Abbasova. – Bakı, 2022. – 256 s.
  • Rice, Kelsey, "Forging The Progressive Path: Literary Assemblies And Enlightenment Societies In Azerbaijan, 1850–1928" (2018). Publicly Accessible Penn Dissertations.
  • Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). "Azərbaycan" cildi (50 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. Məsul katib: akademik T. M. Nağıyev. 2007. 884 səh. ISBN 978-9952-441-01-7.
  • Bournoutian, George. A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers. 1994. ISBN 978-1-56859-011-0.
  • HACISALİHOĞLU, FUAT. Azerbaycan'da tarihçilik. Ankara Üniversitesi. 2012. səh. 378. 2024-03-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-22.
  • Hewsen, Robert H. "Review: George A. Bournoutian, A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh". Journal of the Society for Armenian Studies. Society for Armenian Studies. 6. 1995.
  • Karamustafa, Ali. (2021). Reading Nineteenth-Century Persian Histories from the Caucasus. 10.30687/978-88-6969-550-6/005.
  • Сумбатзаде А. Азербайджанская историография XIX–XX вв.. — Б., 1987. — С. 18–20:.
  • Boratov, Pertev Naili. Halk hikâyeleri ve halk hikâyeciliği. İstanbul: Numune Matbaası. 2002. səh. 264. ISBN 975-7306-93-2.
  • Boratav, P. (2010). DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEKİ TARİHİ OLAYLAR VE KİTABIN TELİF TARİHİ. Journal of Turkology, 13, 31–62. https://doi.org/10.18345/tm.18399
  • Китаби-Дәдә Горгуд (aз) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Баку: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1981. — Т. V. — С. 408.
  • Nəsrəddin Qarayev. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. — Bakı: Nurlan, 2012. — S. 325.
  • Cəmil Həsənli. Tarixi şəxsiyyətin tarixi: Əlimərdan bəy Topçubaşov. Bakı, 2013. 588 s.
  • Mustafazadə, Tofiq. Quba xanlığı (az.). Bakı: Elm. 2005. 480 səh.
  • Soltanova, Həbibə. Azərbaycan Respublikasında turizm və onun inkişafı (az.). Bakı: Elm. 2015. 476 səh.
  • Emin, Joseph. Apcar, Amy (redaktor). Life and Adventures of Emin Joseph Emin 1726–1809, Written by Himself (Second). Calcutta: Baptist Mission Press. 1918.
  • Maghalyan, Artak. "The Origin of the Khanate of Karabakh". Journal of the Society for Armenian Studies. 29 (1–12). 27 February 2024: 1–12. doi:10.1163/26670038-12342801. eISSN 2667-0038.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə I cild. (az.). Şərq-Qərb. 2007. ISBN 978-9952-448-04-7.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild. (az.). Şərq-Qərb. 2007. ISBN 5-17-033764-7.
  • Нагдалиев, Фархад. Ханы Нахичеванские в Российской Империи (PDF). Moskva: Новый Аргумен. 2006. səh. 432. ISBN 5-903224-01-6. 5 iyul 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF).

Əlavə oxu

  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (az.). Şərq-Qərb. 2007. ISBN 978-9952-34-152-2.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_zadəganlığı&oldid=8077298"
Informasiya Melumat Axtar