Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  1-11 Sinif Derslikler Yukle
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.
 Kömək
Kitab yaradıcısı ( deaktiv et )
 Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin Kitabı göstər (0 səhifə) Səhifə təklif edin

Azərbaycan at mədəniyyəti

  • Məqalə
  • Müzakirə

Azərbaycan at mədəniyyəti — Azərbaycanda tarixən atçılığın inkişafı, Azərbaycan həyat tərzində və mədəniyyətinin müxtəlif sahələrində atın oynadığı rolu.

Azərbaycan Dövlət Sərhəd Xidmətinin süvarilər dəstəsi və rəqs ansamblı Cıdır düzündə.

Mündəricat

  • 1 Terminologiya
  • 2 Atçılığın inkişaf tarixi
    • 2.1 Arxeoloji dövr
    • 2.2 Orta əsrlər və erkən müasir dövr
    • 2.3 Çar Rusiyası
    • 2.4 1918-ci ildən indiki dövrə qədər
  • 3 Növləri
    • 3.1 Dilbaz atı
    • 3.2 Qarabağ atı
    • 3.3 Digər növlər
  • 4 Atçılıq təsərrüfatı
  • 5 Atçılıqla bağlı sahələr
  • 6 Kulinariya və at əti ixracatı
  • 7 İdman
    • 7.1 Cıdır yarışları
    • 7.2 Atlı oyunlar
  • 8 Mifologiya, folklor və ədəbiyyat
    • 8.1 İnanclar
    • 8.2 Şifahi və yazılı ədəbiyyat
      • 8.2.1 Qırat və Dürat
  • 9 Təsviri incəsənət
    • 9.1 Qəbirüstü abidələr
  • 10 İrsin istifadəsi, qorunması və təbliği
    • 10.1 Qeyri-maddi mədəni irs qeydiyyatı
  • 11 Həmçinin bax
  • 12 İstinadlar
  • 13 Ədəbiyyat
  • 14 Əlavə ədəbiyyat
  • 15

Terminologiya

Azərbaycanda atlar yaşına görə müxtəlif şəkildə adlandırılır. Yeni doğulana "dayça" (bəzən "qulun"), altı aylıq ata "daylaq", iki yaşına qədər "dayça" və ya "day", 3 illik erkəyinə "üryə", dişisinə "qulan", dördyaşarına "at" və ya "minək" (erkəyinə), "madyan" (bir balanın doğulmasından sonra dişisinə), döllük qabiliyyətli ata "ayğır", xayadan məhrum edilmiş ata "axta", təsərrüfatda istifadə edilən atlara "yabı" deyilir.[1]

Naxçıvan bölgəsində at balası altı aylığına qədər "qulan" və ya "qulun", bəzi yerlərdə isə "kurik" adlandırılır. Altı aydan bir yaşına qədər ata "dayça", bir yaşından sonra "day", iki yaşlı at isə "şilxor" və ya "şiləxor" adlandırılır. Yavaş qaçan at da "şilxor at" adlandırılır. Bəzi Naxçıvan kəndlərində yavaş gedən at "alaca at" adlandırılır. Bu ifadə "Kitabi-Dədə Qorqud"da Qaraca çoban tərəfindən kafirin atına deyilir.[1]

Atçılığın inkişaf tarixi

Həmçinin bax: Azərbaycan döyüş sənətləri və oyunları və Azərbaycan köçəri həyatı

Arxeoloji dövr

 
Qobustanda at və sahibinin təsviri

Azərbaycanda Eneolit dövründə atçılıq mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[2] Əliköməktəpədən tapılmış at sümükləri göstərir ki, Azərbaycanda e.ə. V minillikdə uzun diş düzümü olan, iki at cinsi var idi.[3] Azərbaycanda atın geniş yayılmasını göstərən sübutlardan biri də Qobustanda tapılan at sümükləri və təsvirləridir. At təsvirləri e.ə IV minilliyə aiddir.[4]

Azərbaycanda erkən Dəmir dövrünə aid tapılan qəbirlərdə kişilər silahları və atı ilə dəfn edilmiş şəkildə olurdu. Silah olmayan kişi qəbirlərində isə at olmurdu. Bu faktın özü onu göstərir ki, süvarilər o dövrdə xüsusi hərbçilər silkini təşkil edirdi. Həmin dövrdə at qurban kəsilir, ölən o biri dünyaya atlı getsin deyə, at da qəbirdə dəfn edilirdi.[5]

Orta əsrlər və erkən müasir dövr

 
 
Cavanşirin heykəli (solda) və Baylakandan tapılmış qab

Qafqaz Albaniyası ordusunda yüngül və ağır silahlanmış, iki ayrı süvari dəstəsi mövcud idi. Ağır silahlanmış dəstənin atları da zirehli paltar geyirdi. Alban çarı Cavanşir 662-ci ildə danışıqlar nəticəsində hunların ələ keçirdiyi 8 min atı geri qaytarmışdı. Bundan başqa, Naxçıvanda Cavanşirə aid olduğu ehtimal edilən, at üzərində təsvir edilmiş hökmdar heykəli tapılmışdır.[6] Ərəblərin Cənubi Qafqazı ələ keçirməsindən sonra, ərəb atları ilə yerli atlar cütləşdirilmiş, bununla da yüksək qabiliyyətli yerli at cinsləri yaranmışdır.[7] Bu dövrdə poçt xidməti üçün atlı çaparlar istifadə edilirdi.[8]

Quba atının tarixi inkişafına monqol atının təsir ediyi fikirləşilir.[9] Azərbaycanda "müsəlman yəhəri"nin inkişafında isə ərəb və monqol yürüşləri dövrünə aid olan mədəni-texniki təmas vacib rol oynamışdır.[10] Elxani vəziri Fəzlullah Rəşidəddinin Oğuznaməsində Şirvan və Şamaxının Oğuz xana 9 Qır at verməsi qeyd edilmişdir.[11] Şirvanşah I İbrahim isə Əmir Teymura at hədiyyələri vermişdir.[12] Ağqoyunlular dövründə bu dövlətin şimal ordugahı Naxçıvanda yerləşirdi. Ağqoyunlu süvariləri qışı Naxçıvan qışlaqlarında, bəzən Əlincədə, yayı isə Naxçıvan tüməninin Bazarçay yaylaqlarında keçirirdilər.[13]

 
Kəngərli süvariləri fəxri bayrağı

Səyyah Adam Oleari (1599–1671) "İrana və Moskva ölkəsinə səyahət" adlı əsərində yazırdı: "Ərəb atlarından sonra, onlar türk atlarını yüksək qiymətləndirirlər, xüsusən Turkomaniyada bu atlar öndə gəlir, onlarda bu atlardan da çoxdur. Şahın özünün müxtəlif yerlərdə, əksərən, ən yaxşı çəmənləri, otlaqları olan Ərəş, Şirvan, Qarabağ və Muğanda at zavodları vardır".[14]

Xanlıqlar dövründə, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın İran və Türkiyədə məşhur olan atları var idi. Ümumi sayca İbrahimxəlil xan 4 mindən çox madyan və xüsusi cins ayğırlara malik idi. Doğar madyanların sayı 3500-ü keçirdi. Qarabağ bəylərinin özlərinin də at zavodları var idi.[15] 1787-ci ildə Naxçıvan xanlığında Kəngərli tayfasından olan süvarilərə arxalanan Kəlbəli xan saray çevrilişi nəticəsində hakimiyyətə gəlmişdir. O, qısa müddət ərzində Naxçıvan xanı kimi köçəri tayfaları və elləri özünə tabe edib tam hakimiyyət qurmuşdur.[16]

1822-ci ildə Qarabağ xanlığının ləğvi, həmçinin o biri xanlıqların süqutu yerli at zavodlarının inkişafına mənfi təsir göstərmişdir.[17] XVIII əsrin II yarısından XX əsrin əvvəllərinədək, təqribən 170 il ərazində Qarabağda xanlara və bəylərə məxsus, hərəsində 50–100 ayğır və madyan olan at zavodları fəaliyyət göstərmişdir. Pənahəli xan, İbrahimxəlil xan, Mehdiqulu xan, Cəfərqulu xan, Xurşidbanu Natəvan, Rüstəm bəy Behbudov, Kərim ağa Cavanşir, Əbdül bəy Qalabəyov, Hüseyn ağa Aranlı, Adıgözəl bəy Gilani, Səlim bəy Rüstəmbəyov, Fərrux bəy Vəzirov, Məmməd bəy Qaradağlı, kavaler Əli bəy və digərləri at zavodları yaratmış, cins atlar saxlamışdır.[18]

Çar Rusiyası

Həmçinin bax: Kəngərli süvariləri, Süvari müsəlman alayları, Qarabağ atlı alayı, Zaqafqaziya atlı-müsəlman alayı, və Tatar süvari alayı
 
Qarabağ atı
 
Borçalı qadınları at üstündə

Çar Rusiyası Azərbaycan atları ilə xüsusi maraqlanırdı. Dilboz və Qarabağ atları rus ordusunun süvarilərini atla təmin etmək üçün istifadə edilirdi. Bu dövrdə Çar Rusiyası hər birində 600 atlı olmaqla qeyri-nizami müsəlman süvari alaylarını, həmçinin Kəngərli süvarilərini yaratmışdır. Süvarilər daha çox zadəgan sinfindən, xan və bəylərdən təşkil edilirdi.[17] Azərbaycan tarixçisi Fərhad Nağdəliyev hesab edir ki, Nikolay Kəngərli süvarilərinin mükəmməlliyini gördükdən sonra konvoyunda Azərbaycan əsilzadə ailələrinin nümayəndələrindən ibarət olan bir müsəlman dəstəsi yaratmağı əmr etmişdir.[19]

Çar Rusiyası dövründə atçılıq zavodları zəifləsə də, bu zavodlar rus süvarilərinin ehtiyaclarını ödəmək üçün saxlanmışdır. İlxı sahibləri öz atlarını bazara gətirir, rus süvari zabitləri də münasib bazar qiymətlərinə onları satın alırdı.[20] 1831-ci ildə Qarabağ atının qiyməti 30 çevronla 300 çevron arası idi. Bu, o dövr üçün baha qiymət idi.[21]

Varşavaya göndərilən Zaqafqaziya atlı-müsəlman alayı yaxşı səviyyədə atıcılıq və süvari yarışı bacarığı göstərmişdir. Rusiyanın "Atçılıq və ov" jurnalının 1843-cü ilə aid saylarından birində ingilis atlarının Qərbdə məşhur olduğu kimi, şərqdə də Qarabağ atlarının məşhur olduğu qeyd edilmişdir.[22] XX əsrdə at baha olduğu üçün Azərbaycan kəndlilərinin atı olmurdu. At ilxıları daha çox varlıların əlində toplaşmışdı.[22] 1869-cu ildə Moskvada Dilboz və Sarılar atları nümayiş edilmiş və çox yaxşı qiymətləndirilmişdir. XIX əsrin sonunda Əbdürrəhim ağa Dilbozovun 200 atdan ibarət ilxısı, Böyük ağa Dilbozovun isə bir ilxıdan ibarət atçılıq təsərrüfatı var idi.[23]

Zülqədərovların, Usmiyevlərin, Ədil xanın və digərlərinin zavodlarında Dilboz və Qarabağ atları təmizqanlı ingilis atları, Ahaltəkə və ərəb atları ilə cütləşdirilir, cinslər yaxşılaşdırılırdı. Buna səbəb ordu üçün orta boylu atlar əldə etmək, cıdır və sərgi üçün idman atı hazırlamaq istəyi idi. Zülqədərovlar cins yetişdirmə işləri ilə Şəmkirdə məşğul olmuş, Usmiyevlər isə Qarabağ atını təkmilləşdirmişdir. 1912-ci ildə Pyatiqorskda keçirilən sərgidə Ədil xanın yarımqanlı atları ("Elbrus", "Ləkmə" və s.) nümayiş etdirilmişdir. Ədil xan onları Daşüz at zavodunda yetişdirmişdir.[24] Birinci Dünya müharibəsində (1914–1918) iştirak etmiş Vəhşi diviziyanın Tatar süvari alayı Dilboz və Qarabağ atlarından istifadə edirdi.[25]

1918-ci ildən indiki dövrə qədər

 
Qafqaz müsəlman polkuna qoşulacaq şuşalılar
 
1952-ci ildə Kraliça II Elizabetə hədiyyə edilmiş, "Zaman" adlı Qarabağ atı
 
Xınalıq kəndinin atlı sakinləri. Xınalıqlıların mədəni mühiti və köç yolu 2023-cü ildə Ümumdünya irsi kimi qeydiyyata alınmışdır.

1918-ci ildə elan edilən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində bir sıra süvari alayları yaradılmışdır. Qafqaz İslam Ordusunun və Azərbaycan Əlahiddə Korpusunun 1918-ci ilin yayında Bakını azad etmək üçün həyata keçirdiyi döyüş əməliyyatlarında süvari qoşun hissələri vacib rol oynamışdır. 1919-cu ilin aprelində Bakıda yerləşdirilən hissə və bölmələrə 400 nəfərlik süvari heyəti daxil idi. Polkovnik Fərhad bəy Ağalarov bütün bu qüvvələrə, Birinci Tatar süvari alayına rəhbərlik edirdi. General-leytenant Məmməd bəy Sulkeviçin təyinatından sonra 3-cü Şəki süvari alayının təşkili tamamlanmışdır. 1920-ci ildə sovet işğalı ərəfəsində Azərbaycan ordusunda 1-ci Tatar, 2-ci Qarabağ, 3-cü Şəki süvari alayları mövcud idi.[26]

1920–1930-cu illərdə, ilkin sovet dövründə həbslər və repressiyalar ənənəvi atçılığın sıradan çıxmasına səbəb olmuş, kollektivləşmə dövrü atçılığı zəiflətmiş, 1934-cü il məlumatlarına görə atların sayı 2 dəfədən çox azalmışdı.[27] 1921-ci ildə mərkəzi cütləşdirmə məntəqəsi yaradılmış, burada 20 törədici ayğır yerləşdirilmişdi. 1923-cü ildə Bakı Dövlət Cıdır Meydanı yaradılmışdır. Üç dövr ərzində (1924–1929, 1939–1941, 1945–1960) 2 mindən çox döllük bura gətirilərək sınaqdan keçirilmişdir. Şəkinin Daşüzündə 1925-ci ildə atçılıq zavodu yaradılmışdır.[28]

İkinci Dünya müharibəsində alman ordusuna qarşı İrana göndərilən sovet qoşunları Azərbaycan SSRİ-də təşkil edilmiş, Azərbaycan atları ilə təmin edilmişdi. 1946-cı ildə Ağstafa atçılıq zavodu, 1949-cu ildə Ağdam atçılıq zavodu yaradılmış, atçılığın inkişafı üçün vacib qərarlar verilmişdir. XX əsrdə Qarabağ atı üçün ən vacib hadisə Ağdam at zavodunun yaradılması idi.[29]

Sovet Azərbaycanında "Kolxozlarda, sovxozlarda və at zavodlarında 1950–1951-ci illərdə atçılığın inkişafı haqqında" qərarının verilməsi atçılığın inkişafına müsbət təsir göstərmişdir. Bu qərara görə, minik atının minik-işlək atı istiqamətində təkmilləşdirilməsi, Qarabağ atının bərpa edilməsi nəzərdə tutulurdu.[30] 1952-ci ildən etibarən, Moskvada keçirilən yarışlarda "Naliv", "Siqnal", "Sumqaida" kimi Azərbaycan atları yaxşı nəticələr qazanmışdı.[31] 1956-cı ildə SSRİ-nin rəhbəri Nikita Xruşşov Kraliça II Elizabetə "Zaman" adlı Qarabağ atı və "Melakuş" adlı Ahaltəkə atı hədiyyə etmişdir. Hədiyyələr bahalı yəhər avadanlıqları ilə birlikdə verilmiş, II Elizabet bu hədiyyələri yüksək qiymətləndirmişdir.[31] 1980-ci illər Moskvada bir çox Qarabağ atı xarici ölkələrə hərrac yolu ilə satılmışdı. Bu ölkələr arasında Hollandiya, Frans, Almaniya, İtaliya, İsveçrə və s. ölkələr var idi. Həmin illərdə respublika içindəki atçılıq zavodlarında da bir çox damızlıq at satılmışdı.[32]

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başlaması atçılıq sahəsinə böyük ziyan vurmuşdur. Ağdam Atçılıq zavodu bu dövrdə dağıdılmış, Qarabağ atları "Aran" damazlıq qoyunçuluq təsərrüfatında, daha sonra isə Bərdənin Lənbəran qışlağında yerləşdirilmişdir. Qarabağ atçılıq kompleksi 1994-cü ildən Ağcabədinin Xamtorpaq ərazisində fəaliyyətini davam etdirmişdir.[33] Müstəqillik dövründə görülən işlərə damazlıq işinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, milli at cinslərin qorunması, at idmanı və cıdır yarışlarının keçirilməsi, çapar və at idmanı məktəblərinin açılması, at üstündə gəzintinin, at turizminin təşkil edilməsi və s. daxildir.[34]

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2018-ci ildə Qarabağ Atçılıq Kompleksinin açılışında iştirak etmişdir.[35] Ağstafa rayonunun "Dilbaz" Atçılıq Təsərrüfatında 2018–2019-cu ildə quruculuq işləri görülmüş, atçılıq təsərrüfatı üçün zəruri binalar, yarışlara hazırlıq üçün cıdır meydanı tikilmişdir. Ağdam Azərbaycan nəzarətinə keçəndən sonra, 2022-ci ilin oktyabrında tarixi ənənəyə uyğun olaraq, Eyvazxanbəyli kəndində Qarabağ Atçılıq Nəsilartırma Mərkəzinin əsası qoyulmuşdur.[36]

2025-ci ildə Türkiyəyə verilməsi üçün Ağcabədidəki Qarabağ Atçılıq Kompleksindən 5 Qarabağ atı seçilmişdir. Türkiyə Çövkən Federasiyasının prezidenti Fatih Keşe Türkiyədə çövkən oyununu dirçəltmək və Azərbaycanın köməyi ilə bu idmanın birlikdə inkişafı üçün iş aparmaq istədiklərini qeyd etmişdir.[37]

Növləri

Əsas məqalə: Azərbaycan atları

Müasir dövrün Azərbaycan atları 3 bioekoloji tipə bölünür. Bunlar Kiçik Qafqaz tipi, Böyük Qafqaz tipi və düzənlik tipidir. Kiçik Qafqaz tipi adından bəlli olduğu kimi Kiçik Qafqaz dağ və dağətəyində yayılmışdır, nisbətən orta boyludur. Bu atlar Azərbaycan atlarının əsas tipidir, Dilbaz və Qarabağ atları Kiçik Qafqaz tipinə daxildir. Böyük Qafqaz tipinə daxil olan atlara Quba atları, Şəki-Zaqatala atları daxildir, Böyük Qafqaz dağ silsiləsində yayılmışdır. Düzənlik tipi isə Kür-Araz düzənliyində yayılmış, Qarabağ və Şirvan atlarının nəsli pozulmuş qalıqlarındandır. Düzənlik tipi dağ tipi atlarla müqayisədə iri və yüngül qoşqu istiqamətli olur.[38] XIII–XIV əsrlərdə Şirvanşahlara aid "Şirqa" tipi mövcud idi. XIX əsrdə isə Lənkəran minik atları, Bakı atları ayrıca tip olaraq qeydə alınmışdı.[39]

Dilbaz atı

Əsas məqalə: Dilbaz atı
 
Dilbaz atı

Xanlıqlar kəndinin Bayramalılar, Dərvişlilər, Həmişəlilər qəbiristanlıqlarında, həmçinin Daş Salahlı, Kosalar, Ağköynək, Qarapapaq, Yuxarı Salahlı, Orta Salahlı, Aşağı Salahlı, Şıxlı, Qıraq Kəsəmən, Poylu və s. qəbiristanlıqlarındakı qəbirüstü abidələrdə at təsvirlərinin və daşişləmə nümunələrinin olması həm erkən dini inancları, həm də burada atçılığın geniş şəkildə inkişafını göstərir. Dağ və Aran Qazaxda qışlaq, yaylaq və güzdəyin (payıq otlağı) olması Dilbaz atının yetişdirilməsi və nəsildən-nəslə ötürülməsinə imkan yaratmışdır.[40]

Dilbaz atları bir çox mənbələrdə "dəliboz", "diliboz", "boz at" adlandırılır.[41] Bu atın kökünün Nadir şah Əfşarın atından gəlməsi ilə bağlı rəvayət vardır. Bu rəvayətə görə, Nadir Şah Əfşar Qazax sancağının Xanlıqlar kəndindən olan Molla Alını çox bəyəndiyi və cəsur bildiyi üçün ona qarşı farsca "Əcəb Dilbaz əst" ("Əcəb ürəklidir") ifadəsini işlətmiş, təmiz qanlı, boz ayğırını ona hədiyyə etmişdir. Molla Ali Nadir şahın hədiyyəsini düzgün qiymətləndirmiş, həmin atdan xalq seleksiyası ilə Dilbaz cinsini almışdır.[42]

İri, gözəl və sürətli olan bu at Qazax qəzasında yayılmışdır. XIX əsrin 90-cı illərində qəza ilxılarındakı Dilbaz atının sayı 700 başdan çox idi. Dilbaz atı Qarabağ atından fərqli olaraq qızılı parıltıya malik deyil və onun qədər gözəl deyil. Buna baxmayaraq, atın dözümlülüyü və dağ şəraitində çevikliyi və cəsarətliliyi Qarabağ atından üstündür.[43] Dilbaz atının inkişafında Xanlıqlar kəndinin Dilbazilər nəslinin, Allahyar bəy Zülqədərlinin nəslinin nümayəndələrinin rolu olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində Dilbaz atları Qazax qəzasında Dilbazovların, Məmiş bəy Zülqədərovun, Daş Salahlı Allahverdi ağanın, Şəmkir bəylərinin və digər məşhur şəxslərin ilxılarında yetişdirilirdi.[43]

Dilbaz atının 7 tipi mövcud olmuşdur: yorulmaz, durnalar, haçadil, yorğa, dəliboz, xaldar, diliboz. Haçadilin dik duruşu onu digət atlardan fərqləndirmiş, dilinin ortasından keçən ağ zolaq onun iki dili olması illüziyası yaradaraq, "haçadil" adlanmasına gətirib çıxarmışdır.[40] Dilbaz cinsinin sovet dövründə Tovuz və Qazax rayonlarından toplanmasında, cinsin bərpa edilməsində və yaxşılaşdırılmasında nazir Möhsün Poladovun, Daşüz Dövlət At Tövləsinin direktoru Fərhad Babayevin zəhməti olmuşdur. Müasir dövrdə Ağstafa atçılıq təsərrüfatında və Şəki bölgəsindəki camışçılıq müəssisəsində, həmçinin bir neçə şəxsi təsərrüfatlarda Dilbaz atı saxlanılır.[44]

Qarabağ atı

Əsas məqalə: Qarabağ atı
 
Qarabağ atının Əliyetməz tipi. Azərbaycanın 2006-cı il poçt markası

XIX əsrdə xan zavodlarında Qarabağ cinsinin, Qarnıyırtıq, Əlyetməz və Maymun tipləri yetişdirilirdi. "Əlyetməz" (Ceyran) qısa məsafələrdə sürətli qaçışı, oynaq bədəni, hündürə tullanması ilə fərqlənirdi. "Maymun" sakit olurdu, uzaq məsafələr üçün uyğun idi, hündürə sıçrayırdı. "Qarnıyırtıq" uca boylu və gözəl olsa da, "Maymun"dan geri qalırdı. "Toxmaq" tipi böyük bədənli, sarı-qızılı gövdəli, tünd kəhər rəngdə yal və ayaqları ilə fərqlənirdi.[45] Qarabağ atları arasında "Maymun", "Əlyetməz", "Qarnıyırtıq" tiplərindən, yəni "köhlən sarılar"dan əlavə olaraq, rənginin parlaqlığı ilə fərqlənən "cins sarılar", "sarılar" (qızılı), "qalın sarılar" (tünd qızılı) adlandırılan at tipləri də var idi.[46]

"Yəhərə salınmış ipəkdən naxış
Qantarğası ondan geri qalmamış.
Köhləni altında cilov gəmirir,
Bu at Qarabağın yetirməsidir."

Mixail Lermontov[47]

1817-ci ildən etibarən Almaniyanın Vürtemberq krallığında atçılıq zavodları yaratmaq məqsədilə Rusiyadan gətirilən atların 18-dən 6-sı Qarabağ atları idi. Bu atlar alman mənbələrində "Saridan", "Sarylar", "SaridanKarabach" ("Sarılar-Qarabağ"), "pers atı" adlandırılırdı. Almaniyada 1823-cü ildə çap edilmiş "Vürtemberq krallığı Veil atçılıq zavodları" kitabında bu 6 at haqqında məlumat verilmişdir. Atlardan iki (Axverdov və Saridan) Mehdiqulu xanın at zavoduna, Ceyranbasan adlı at isə Uğurlu bəyin Tiflisdəki atçılıq zavoduna məxsus idi.[48]

"Qızıl axın" adlanan, Qarabağ atlarının Rusiyanın Kalmık, Zadon və Don düzlərinə aparılması bir əsrdən artıq davam etmiş, bu ərazilərdəki atların inkişafına təsir etmişdir.[49] Don at cinsinin yaradıcısı olan Matvey Platov Qafqaz və digər bölgələrə edilən rus hücumlarında iştirak etmiş, əldə etdiyi adları Dona aparmışdır. Bunların içində Qarabağ atı da var idi. XIX əsrin əvvəllərində qızıl-kürən Qarabağ atları Don at zavodlarına aparılmış, Don cinsinin yetişdirilməsində iştirak etmişdir. XIX əsrin I yarısında Don sahili at zavodlarının hamısı üçün Qarabağ tipli at gətizdirilmişdi. 1829-cu ildə Aleksandr Puşkin rus çinovniklərinin Qarabağ atlarında gəzdiyini yazırdı.[21]

Qarabağ atının Kabardin atı ilə cütləşdirilməsi ilə "Şahmar", "Durnalar", "Ağqədəm", "Alagöz" at tipləri əmələ gəlmişdir. Bu tiplər az bilinir və nəsli tez kəsilmişdir.[22] Çar Rusiyası süvari polkovniki Diterixs 1866-cı ilə aid "Qarabağ atçılığına nəzər" əsərində Qarabağ atı haqqında daha geniş məlumat vermişdir. Onun düşüncəsinə görə, "Qarabağ atı XVIII əsrin ikinci yarısında Qarabağ şəraitində iqlimə uyğunlaşmış təmizqanlı ərəb atları ilə (Xan Köhlən sarıları), axırıncı min ildə demək olar ki, bütün Şərq at cinslərinin nəsli pozulmuş nümayəndələri olan yerli atların çarpazlaşdırılması nəticəsində əmələ gəlmişdir". Qarabağ atları Rostopçin və Orlov at zavodlarında yeni at cinslərinin yaradılmasında istifadə edilmişdir.[50]

1867-ci ildə Kuban at cinsinin yaxşılaşdırılması üçün yaradılan zavodda 54 Qarabağ ayğırı saxlanılırdı. Kazak atlarının yaxşılaşdırılması üçün Maykopda Qarabağ atlarından ibarət tövlə təşkil edilmişdi. 1879-cu ildə Semireçenski at zavodunda 5, 1880-ci ildə Yekaterinodar, Batalpaşinski, Temrük, Eysk at zavodlarında 28 Qarabağ ayğırı bəslənilirdi.[51]

Digər növlər

Əsas məqalələr: Şirvan atı və Quba yorğası
 
Quba yorğası. Göygöl Milli Parkı

Şirvan və Qarabağ düzənliklərinin yanaşı olması nəticəsində Qarabağ atları Şirvanda da yayılmış, Qarabağ cinsinin təsiri ilə Şirvan atı yaranmışdır. Şirvan atları qızılı rəngində, cəld yerişli, yaraşıqlı, minik tipli idi, yorğa yerişi ilə fərqlənirdi. XIX əsrin ortalarında Strilet at zavodunda Şirvan atının saxlanması bu atın keyfiyyətinin sübutudur. Bu atların sürətli və çevik olması onun süvari qoşun hissələrində istifadəsinə gətirib çıxarmışdır. Rus ordusunda xidmət edən alman hərbçisi K. Freytaq yazırdı: "Şirvan atları quruluşu və yaraşığına görə öz əcdadlarına az oxşayır, onlardan sürəti, dözümlülüyü və çevikliyi ilə seçilir. Bu atları rus süvariləri, xüsusilə yüksəkrütbəli zabitlər böyük həvəslə alırlar." 1891-ci ildə sadəcə Göyçay və Ərəş qəzalarında 500-dən çox Şirvan atı var idi.[52]

Azərbaycan at cinsləri arasında Quba atı yorğa yerişi ilə fərqlənir. Yorğa yerişdə sağ ayaqlar bir, sol ayaqlar bir hərəkət edir. Belə yeriş at üçün yorucu, atı minən üçün isə rahatdır. Quba yorğasından hərbi məqsədlərlə istifadə olunmamış, daha çox düzənliklərlə yayılmışdır. Bu atlar təmtaraq atı idi, daha çox varlı adamlar tərəfindən istifadə edilirdi. Bu at baha olduğu, işdə çox istifadə edilmədiyi üçün kəndli təsərrüfatında yayılmamışdı. Düzgün yorğa yerişdə atın ayaqları yerə yaxın atıldığı, at nahamar yerdə sürətli gedə bilmədiyi üçün dağlıq ərazilərdə bu növ az yayılmışdır.[52]

Azərbaycanın o biri bölgələrində, Şərqi Aran və Şəki-Zaqatala ərazilərindəki atlar Şirvan və Qarabağ atlarının təsiri ilə inkişaf etmişdir. Abşeronda Quba, Qarabağ və s. atlarla birlikdə yerli atlar da tanınırdı, Qala atları xüsusilə diqqət çəkirdi. Abşeronda atın satış məqsədilə yetişdirilməsi Güzdək, Qobu, Novxanı, Saray və xüsusilə Qalada baş verirdi. Qala atları yaxşı bədənə, yorğa yerişə malik idi, qoşqu keyfiyyəti və nahamar yerdə sərbəst gedişinə görə yüksək dəyərləndirilirdi. Abşerondakı ən gözəl sayılan əyləncələrdən olan atçapma yarışları (xüsusilə bayram vaxtı) Qalada keçirilirdi.[52]

Atçılıq təsərrüfatı

 
Şamilovka, Zaqatala

Orta əsrlərdə Azərbaycan ilxıları açıq havada, yaylaq və qışlaq örüşlərində otarılırdı. Yaylaq otlarında daha qısa dövr (2–3 ay) keçirilir, güzdək (payız) və ya qışlaq otlaqları ilxını daha uzun müddət bəsləyirdi. Vitaminli və zülallı otlaq yemi atın bəslənməsində xüsusi rol oynayır, həmçinin günəş şüaları da sağlam qidalanmaya təsir edirdi. İlxı yaşayış yerinin səmtində, münasib bir açıq yerdə saxlanılırdı. Qış şiddətli keçəndə ilxı açıq sahələr və ya xalxallarda saxlanırdı. İlxıya, xüsusən, cavan atlar və döllük madyanlara xüsusi nəzarət var idi.[53]

Noyabr-mart ayları müddətində əlavə yemə ehtiyac duyan və ya soyuğa dözümü az olan xəstə atlar tövlədə saxlanılırdı. Tövlə atların sağlam inkişafı üçün vacib idi. İri sahibkarların tikdiyi tövlələrdə hündür çəpərə və ya xalxal düzəldilirdi. Atlar qruplaşdırılıb, ayrı-ayrı arakəsmələrdə saxlanırdı. Qışda tövləyə yanmış peyin tökülərək istilik təmin edilirdi. Tövlədə usta mehtərlər atlara qulluq edilir, dələbəgəlmə dövründə atlar örüşə buraxılırdı. XX əsrin ortalarında ixtisaslasmış at tövlələri və zavodlarında dövrün xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq, at saxlanması ənənələri qorunmuşdur. Fərdi qaydada isə atlar həyətyanı bağ sahələrinin xalxallarında, qışda isə tövlələrdə saxlanılır, atlar lazım olduqca baytar müayinəsinə aparılırdı.[54]

Azərbaycanda bir sıra yer adları ilxıçılıqla bağlı olaraq adlandırılmışdır. İlxıçı adlı kəndlər Azərbaycanın Ağsu, Xaçmaz, Tərtər, Ağdam, Quba, Şuşa rayonlarında vardır. Xaçmazda İlxıçı Həsən Əfəndi, Qubada İlxıçı Məmmədxan kəndi, keçmiş Cavad qəzasında İlxıçılarxana kəndi, keçmiş Qazax qəzasında Cilovdarlı kəndi, Xırdalanda Atyalı yaşayış məskəni olmuşdur.[55] Ağsu rayonundakı İlxıçı kəndi Şirvan düzündə yerləşir, əvvəlki adı İlxıçı Əlicanlıdır. Bu kəndin əsasının Şahsevən tayfa birliyində ilxıçılara başçılıq edilən Əlican tərəfindən qoyulduğu fikirləşilir.[55]

Keçmişdə Şirvan xanlığına daxil olan Xançoban mahalına aid Axtaçı obasından Axtaçı-Yekəqurşaqlı, Axtaçı, Padar Gülmalı, Cavanşir, Axtaçı-Gəgəli kəndləri ayrılmışdır. Axtaçı peşəsinin sahibi keçmişdə həm at ilxısına, həm də minik və qoşqu heyvanlarının təminatına nəzarət edirdi. Ordu və saraylarda qorçulardan sonrakı yerdə axtaçılar dayanırdı. Axtaçı obasına aid ailələr Şirvanın bir sıra yerlərində, o cümlədən müasir Sabirabad və Kürdəmir rayonlarının kəndlərində yerləşmişdir. Sabiarabadın Axtaçı, Axtaçı Muğan, Yuxarı Axtaçı kəndləri, Kürdəmirin Axtaçı, Axtaçı Qarabucaq kəndləri buna misaldır.[56]

Atçılıqla bağlı sahələr

 
 
Xurcun (solda) və yəhərüstü

Ənənəvi sərraclıq sənəti minik və yük yəhəri dəstinin hazırlanması ilə bağlı idi. Minik atında yəhər, yük atında navar istifadə edilirdi. Peşəkər sərrac (və ya yəhərçi) minik yəhər ləvazimatını dəst şəklində hazırlayırdı.[57] Yəhərin qaltağı (yəhərin ağacdan olan hissəsi) qaltaqçı tərəfindən düzəldilirdi. Bunun üçün davamlı və çəkisi az olan ağac növləri, əsasən cökə və söyüd istifadə edilirdi. Şuşada hazırlanan "Şahsevən yəhəri" çox yüksək dəyərləndirilirdi, ingilis və rus yəhərlərindən yaxşı sayılırdı. Qadın yəhərləri etnoqrafik materiallara görə, xüsusi olaraq hazırlanır, yəhərin arxa hissəsi enli, qabağı dar olurdu.[58]

"Yəhərüstü" və ya "qacarı" adlandırılan yəhər xalçası sifarişlə düzəldilir, yəhərin ölçüsünə uyğun olaraq, xırda toxunurdu. Yəhərüstünün qabaq hissəsində yəhərin qaşına keçirtmək üçün balaca deşik olurdu, yəhərüstünün ətrafından isə saçaqlar sallanırdı.[59]

Qədim dövrdə atın nallanması "çarmıx" və "dizləmə" üsulları ilə edilirdi. Qorxaq və dəlisov atlar bədnal olduğundan, əsasən çarmıx üsulu ilə nallanırdı. "Koroğlu" dastanının "Dəmirçioğlunun Çənlibelə gəlməyi" qolunda nalbənd peşəsi, xüsusilə "dizləmə" üsulu ilə nallama öz əksini tapmışdır.[60] XIX əsrdə Azərbaycan dəmirçilik peşəsi şəhərlərdə cəmləşmişdi. Şəhər və kənd dəmirçiləri həm də nalbəndliklə məşğul olurdu. XIX əsrin ortalarında Azərbaycanın böyük yaşayış yerlərində nalbəndxana var idi. Nalbənd həm nal düzəldirdi, həm də minik və yük heyvanlarını nallayırdı. Nalbəndxana ustanın adı ilə tanınırdı. Misal üçün, XIX əsrin sonunda Lənkəranda karvansaranın yanında yerləşən mistanlıların nalbəndxanası yaxşı tanınırdı.[61] XIX əsrin ikinci yarısından Rusiyada kapitalist və manufaktura sənayesində istehsal edilən ucuz nal nümunələri Azərbaycanın yerli emalatxanalarının sayının azalmasına gətirib çıxartmışdır. Azərbaycanın ənənəvi nalları aypara şəklində olurdu, yeni nallarda isə ayparanın uclarında dəmir barmaqlar olurdu. Buna baxmayaraq, XX əsrin ortalarına qədər Azərbaycan nalbəndlik sənəti fəaliyyətini davam etdirmişdir.[62]

XVIII əsrin sonu—XIX əsrin əvvəllərində xan və bəy tövlələrindəki atların xüsusi damğası olurdu, at sahibinin adı ərəb qrafikası ilə düzəldilmiş qəliblə atın sol budunun üzərinə basılırdı. Mehdiqulu xan Cavanşirin damğası sadəcə "Mehdi" adı idi, onun övladları da bu damğanı vurmağa davam etmişdir. Mehdiqulunun qardaşı, Qarabağ taxtına iddiaçı olan Cəfərqulu xan Cavanşirin damğası "Cəfər" adının ərəb yazıları ilə təsviri idi.[63]

At uzun müddət ərzində Azərbaycanda rahat və sürətli nəqliyyat vasitəsi olmuşdur.[64] Atla yük daşımaq üçün palan və navardan istifadə edilirdi.[65] At arabası isə Azərbaycanda istifadə edilən ikitəkərli və dördtəkərli araba tiplərindən biri idi.[66][67] XIX əsrdən müasir dövrə qədər Azərbaycanda fayton istifadə edilmişdir.[68] XIX əsrin sonlarında Bakıda sərnişin daşımaq üçün konkalardan istifadə edilməyə başlandı.[69]

  •  
    At nəqliyyat forması
  •  
    At nəqliyyatı pivə zavodu anbarında
  •  
    Bakı konkası
  •  
    Fayton

Kulinariya və at əti ixracatı

Azərbaycanda və Anadoluda Mərkəzi Asiyadan fərqli olaraq, at əti yeyilməsi və qımız düzəltmək ənənəsi unudulmuşdur. Buna səbəb olaraq, tarixi-hərbi hadisələr, coğrafi şərait, iqlim, təsərrüfat fəaliyyəti göstərilə bilər. Türkmənlərin hənəfi mənsəbinin at əti yeməyə icazə verməməsi qonşu müsəlman xalqların at əti yeməməsinə səbəb olmuş, ilxıların çoxsaylı olmaması nəticəsində at əti yeyilməsi və qımız içilməsi adətləri tərgidilmişdir.[70]

2012-ci ildə aid olan məlumata əsasən Azərbaycandakı atların sayı 77,208 min idi. Həmin ildən bəri atların baş sayında davamlı azalma qeydə alınmışdır. 2016-cı illə müqayisədə at sayı 5542 baş və ya 7,17 faiz azalaraq, ölkədə 71,666 min baş at olmuşdur. Ölkədə at sayının azalmasına əsas səbəb qeyri-rəsmi yerli istehlakın olmasıdır.[71]

Azərbaycan 2016-cı ilə qədər at ixrac etməmişdir. 2016-cı ildə ətlik istiqamət üzrə Azərbaycandan at ixracı 1155 baş olmuşdur. Azərbaycandan ətlik məqsədilə at ixracının çox olmasının səbəbi ölkədə at ətinin ucuz olmasıdır. Belə ki, dünya üzrə at ətinin orta idxal qiymətlərinə nəzər yetirildikdə görmək olar ki, Azərbaycandan ixrac olunan at ətinin dəyəri dünya üzrə orta idxal qiymətindən 2 dəfə aşağıdır. Azərbaycandan at ətinin əsas idxalçısı Qazaxıstandır.[71]

İdman

Cıdır yarışları

 
Novruz bayramı şənliyi

Azərbaycanın orta əsr şəhərlərində "cıdır düzü" adlandırılan yerlər var idi. Şuşa yaxınlığındakı Cıdır düzü at yarışları, xalq tamaşaları, bayram və mərasimlərin keçririldiyi yer olmuşdur. Cıdır ən çox el şənlikləri və Novruzda təşkil edilir, xüsusi təlim keçmiş atlar çapılırdı. Cıdır yarışında ata minicilik, onu idarəetmə qabiliyyəti, çeviklik nümayiş etdirilirdi.[72] Cıdır tamaşaları həm də əmək mövsümününü bitməsi və başlaması dövründə nümayiş edilirdi.[73]

Cıdır tamaşaları atçapma ilə başlanır, bəzədilmiş atlar düzülür və işarə ilə birdən yerdən götürülürdü. Birinci çatan qalib sayılsa da, sonralar at üstündə ayaq üstə durmaq, atın qarnının altından keçib yəhərə təkrar oturmaq kimi hərəkətlər mürəkkəb hesab edilirdi. At üstündə göstərilən akrobatik hərəkətlər tamaşaçıların alqışına səbəb olurdu.[74]

Atların cıdır qabiliyyətini təkmilləşdirmək üçün onların körpə vaxtı gəzdirilməsi və qaçmasının təmin edilməsi gərəklidir. Bu məşğələ dayçaları sürətli qaçış üçün hazırlayır, qaçış nəticəsində əzələ və vətərlər sağlamlaşır. Qulluq və təlim bir neçə nəsil davam etdirilərsə, yüksək nəticə əldə edilir. Buna görə də atların valideynləri təlim görübsə, onlar digərlərinə nisbətən daha böyük qaçış sürətinə malik olur.[75] At seçimində isə belə bir üsul istifadə edilirdi: atın üstünə bir parç su ilə minilir, at çapılanda o su dağılmırsa, at seçilirdi.[76]

1996-cı ilin 26 oktyabrında Azərbaycan Respublikası Atçılıq Federasiyası yaradılmışdır. 2016-cı ilin 24 sentyabrında keçirilən Azərbaycan Respublikası Atçılıq Federasiyası yığıncağı qərarı ilə "Azərbaycan Respublikasında Cıdır yarışlarının keçirilməsi Qaydaları" təsdiq edilmişdir. Federasiyasının səlahiyyətlərinə cıdır mövsümünün təqviminin tərtibi və təsdiqi, cıdır yarışlarının keçirilməsi, jokeylərə, mehtərlərə vəsiqə və dərəcələrin verilməsi, Prezident Mükafatı və Azərbaycan Derbisi yarışlarının keçirilməsi daxildir.[77] Azərbaycanda müxtəlif kuboklar üzrə Cıdır yarışları, çövkən oyunları, Milli Atçılıq Festivalı, konkur növü üzrə kuboklar və s. müsabiqələr keçirilir.[78]

  •  
    Qarabağ Atçılıq Kompleksinin açılış mərasimi
  •  
    Cıdır düzündə at sürmə
  •  
    At üstündə akrobatik hərəkət
  •  
    Atla akrobatik hərəkət. 2025 MDB Oyunlarının açılış mərasimi

Atlı oyunlar

Azərbaycanda "Baharbənd", "Papaqaldıqaç", "Sür-papaq", "Qız-qov", "Yaylıq", "Çövkən", "Güc sınağı" oyunları geniş yayılmış, bu oyunlarda bir və ya bir neçə döyüş xüsusiyyəti saxlanmışdır:

  • "Baharbənd" oyununda çeviklik və at minmə bacarığı nümayiş edilir. Bu oyunda at çapanlar üstlərindəki əşyaları – qılınc, xəncər və s. kimi şeyləri müəyyən yerlərə atır, sonra atın üstündə cəld çevrilərək çapıb əşyaları götürür.
  • "Papaqaldıqaç"da biri qız olmaqla 9 və ya 13 nəfər iştirak edir. Oyunda sürətlə hərəkət etməli, rəqiblər və atlar itələnməməlidir. Bu oyunda baş qorunmalı, qarşı tərəfin papağı, dəbilqəsi götürülməlidir. Oyunun məntiqi bundadır ki, papağını qoruya bilməyən döyüşdə başını da qoruya bilməz.
  • "Sür-papaq" oyununda iki qrup bir-birinin əlindən papağı alaraq qarşı tərəfin halqasına atmağa çalışır. Oyunda atlıların çevikliyi, eyni hədəf uğrunda birlikdə mübarizə apara bilmə taktikası yoxlanılır.
  • "Qız-qov" və ya "Qıza çat" oyununda atlılar ata minmiş qızla yarışır, ona çataraq öpməyə çalışır. Oyun Azərbaycanda və Mərkəzi Asiyada yayılmışdır. Tələb olunan bacarıqlar at üstündə cəldlik, rəqib atlını müəyyən məsafəyə çatana qədər keçmək bacarığıdır.
  • "Yaylıq" oyununda iştirakçılar yaylığı daşıyan atlıdan onu almaq istəyir. İnkişaf etdirilən xüsusiyyətlər yaxşı at seçimi, atı sürmə və idarəetmə qabiliyyətidir.
  • Atlı Cıdır oyununda müəyyən məsafəni digərlərindən daha sürətlə qət edən iştirakçı qalib gəlir. Oyun atı sürmə və idarəetmə bacarığını, çevikliyi tələb edir.[79]
  • "Güc sınağı" oyununda iştirakçı atı çaparkən yerdən qoyunu götürməli və onu müəyyən məsafəyə qədər aparmalıdır. Bəzi bölgələrdə oyunun adı "oğlaq" oyunudur.[80]
  • Çövkən Azərbaycanın milli döyüş sənəti[81] və UNESCO irsidir.[82] Çövkən oyununda iştirakçılar iki tərəfdə qoyulan dirəklərdən ibarət rəqib qapılarından topu keçirməlidir. Qədim vaxtlardan bu oyun Azərbaycanda cəngi musiqi havası altında oynanılırdı. Oyuna güc və çeviklik, eynən döyüşdə olduğu kimi rəqibini seçə bilməmək xüsusiyyəti daxildir.[83] Müasir Azərbaycan oyununda hər komandada 6 süvari olur, bunlardan 4-ü hücumçu, 2-si qoruyucudur.[84] Müasir Azərbaycanda 1960-cı ildən etibarən çövkən oyunu üzrə, yenilənmiş qaydalar əsasında nümayiş və müsabiqələr keçirilməyə başlanmışdır.[85] Müstəqillik dövründə çövkən üzrə Prezident Kuboku keçirilmiş,[86] 2024-cü ildə çövkən üzrə Professional Liqa yaradılmışdır.[87]
  • Atla oxatma oyunları. Atla oxatmanın oyun növlərinə qopuq və "piyalə və ox" aiddir. Qopuq oyununda hündür dirəyin üstünə qoyulmuş qızıl cam oxla vurulub salınmalı idi. Oyun igidlik sınağı hesab edilirdi, hərbi əhəmiyyəti var idi. "Piyalə və ox" oyununda isə qızıl cam içki qabı ilə əvəz edilir, oyun adi insanlar arasında oynanılırdı.[88] Azərbaycanın cənub və cənub-qərb bölgəsində yayılmış "Altınqabaq" oyununda at çapılarkən oxla və ya odlu silahla hədəf vurulurdu. Çevikliyin nümayiş edildiyi bu oyunda hədəf olaraq qızıl və ya gümüş üzük, həmçinin halqa istifadə edilirdi. Oyunun adı əvvəlki dövrlərdə hədəf olaraq qızılla (altınla) doldurulmuş qabağın asılması ilə əlaqədardır.[79]

XX əsrin ortalarında Azərbaycan əməkdar məşqçisi Fikrət Hüseynov milli atüstü oyunlarının bərpası üçün vacib işlər görmüşdür. Hüseynov 10 oyunun ("Baharbənd", "Piyalə və ox", "Gərdək qaçırmaq", "Sürpapaq" və s.) folklor materialları və tarixi sənədlərə əsaslanaraq bərpa edib yarış qaydalarını hazırlamışdır.[89]

  •  
    "Sür-papaq" oyunu
  •  
    "Yaylıq" oyunu
  •  
    Kürdlər və azərbaycanlılar Sərdarabad qalası qabağında cirit oynayır. Qriqori Qaqarin
  •  
    Azərbaycan komandası çövkən oyununda

Mifologiya, folklor və ədəbiyyat

İnanclar

 
Məhəmməd Füzulinin divanında Məhəmməd peyğəmbər Buraqın üstündə

"Xızır Nəbi" mifik qəhrəmanı baharla əlaqəli olan, yaşıllıq və su kultudur. O, boz at sürən qoruyucu şəklində təsvir edilir.[90] Onun qardaşı isə qırmızı at sürən İlyasdır. Bundan başqa İmam Əlinin "Düldül" adlı atı ilə bağlı, Füzuli rayonunda Düldül piri var. Əfsanəyə görə, İmam Əli burada kafirlərlə döyüşərkən xəncərini yerə sancmış, həmin yerdə su çıxmışdır.[91]

Etnoqrafik məlumatlara görə, at sahibi öləndə atın yəhəri götürülər, atın nalları sökülüb, çölə buraxılardı. Yəhərə sağdan minilməz və düşülməzdi. Çünki bu, uğursuzluq gətirərdi. İntizamsız insanlar "beli yəhər görməyən", "yəhərsiz-yüyənsiz" ata bənzədilərdi, işlərini qaydaya salanlar haqqında "işlərini yəhərlədi, yüyənlədi" deyilərdi.[92] Yuxuda at görənin muradına çatdığına inanılardı. At üstündə təhvil olan il bolluq, əmin-amanlıq yaradar, arzular yerinə yetərdi. At ilində insanlar dözümlü olardı.[93] Taxıl zəmilərini uğursuzluqdan, heyvanlardan qorumaq üçün oraya at kəlləsi sancılardı. Evin ruzili olması, nəzərdən qorunması üçün at nalı qapıya vurulardı.[94] Azərbaycanda, Anadoluda, Mərkəzi Asiyada dini evlərə, ziyarət yerlərinə gözmuncuğu kimi atın quyruğu asılardı. At fiqurları şər qüvvədən, xəstəlikdən qoruyan nəzərlik sayılardı.[95]

Toylarda bəyə qırmızı at bağışlayardılar ki, yeni həyatı xoşbəxt və nurlu olsun. Ağ atın bağışlanması isə bəyin ağ günə çıxması arzusuna işarə idi. At yarı yara çatdıran, xəbər, namə gətirən idi.[96] XIX əsrə aid qeydə alınmış bir ata nəsihətinə görə, ata oğlundan köç yolunda dəfn edilməsini istəyir: "Oğul, mən öləndə qəbrimi köç yolunun üstündəki düşərgələrdən birində qazdır. El dağa köçəndə, arana dönəndə ilxını bir neçə dəfə qəbrimin başına dolandır. Qoy atların ayaq səsindən, kişnərtilərindən qəflət yuxusundan baş qaldırım."[97]

Kəlbəcər, Dərələyəz və Göyçə yaylalarının ortasında yerləşən Alagöllərlə bağlı əfsanə mövcuddur. Bu əfsanəyə görə, göllərdə mavi rəngli su atları yaşayır. Onlar ancaq gecə göldən çıxırlar, insanlara kömək edirlər. Ancaq insanlar onlara pusqu qurandan sonra göldən daha çıxmırlar, qeybə çəkilirlər. Buna görə də Alagöllər əhali tərəfindən müqəddəs hesab edilir, çirkləndirilmir.[98]

Şifahi və yazılı ədəbiyyat

 
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanına həsr edilmiş Azərbaycan poçt markası

Azərbaycan dastanları, nağılları və yazılı mənbələri, həmçinin etnoqrafik materiallar atçılıq ənənəsinin Azərbaycanda davamlı və sistemli tarixi inkişafını göstərir. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında atların saxlanılması, qidalandırılması, qulluq edilməsi, təlimləri ilə bağlı məlumatlar vardır.[99]

Azərbaycan şifahi folklorunda və tarixi dastanlarında ata qarşı göstərilən sevgi-məhəbbət nəzərə çarpır. Məşhur nümunələr "Kitabi-Dədə Qorqud"da Qazan xanın qonur atı, "Koroğlu" dastanında Qırat, Qaçaq Nəbinin Bozatıdır.[100] "Oğuz Kağan" və "Kitabi-Dədə Qorqud"un da daxil olduğu oğuznamələrdə şamanlar, ağsaqqallar və müdriklər (Ulu Türk, Dədə Qorqud və s.) at üstündə qəhrəmanın yanına gəlir, ona məsləhət verir. Azərbaycan mərasim nəğmələrində Xızır İlyasın mindiyi atlar, onların rəngləri, çulu təsvir edilir.[101]

"Kitabi-Dədə Qorqud"da oğuz döyüşçülərinin gücü onların silahında və atında idi. Oğuzların həyat tərzi olan at onlar üçün vacib bir ünsür idi. Oğuzlar at belində doğulur və həyatlarını at belində yaşayırdılar. Dastanda atlar ən gözəl sözlərlə xatırlanır, vəsflərinə yer verilir. Dastanın müqəddiməsində "Ər ağırın, ər yünüsün at bilir" ifadəsi ilə atın oğuza nə qədər yaxın olduğu göstərilir. Dədə Qorqudun nəsihətlərindədə at qeyd edilir: "Çapanda ağ-boz atın büdrəməsin". Dastanın qəhrəmanı Qazan xan "qonur atın əyası" olaraq vəsf edilir. "Tövlə-tövlə şahbaz atlar", "qaraquc atlar", "ərəbi atlar", "qulun", "qazılıq atlar" ifadələri dastanın təsvir etdiyi dövrdə atçılığın inkişafını göstərir. Dastan qəhrəmanı Bamsı Beyrək o biri dünyada da atla birlikdə olacağına inanır, ata dost-qardaş kimi müraciət edib, ən gözəl adla çağırır. [102] At həmçinin sahibi olan oğuzun hisslərini başa düşür və onun həyatına təsir edir.[103] Dastanda süvarilər oğuz hərbi qüvvəsinin əsas qoşun növüdür. Ona görə də at oğuzlarda hərbi işdə çox vacib idi, hərbi taktikaların müəyyənləşdirilməsində də rol oynayırdı. Dastanda "yayanın ümüdi olmaz", yəni "piyadanın ümidi olmaz" deyilir.[102] Dastanda atla hücum "at dəpmək", "at salmaq" kimi ifadələrlə təsvir edilir. Atın çevikliyi və sürəti də oğuz hərbi taktikasında vacib yer tutur, düşmənə qəfil hücum etmək üçün istifadə edilirdi. Dastanda atlar döyüş arabasına qoşulmur, fərdi şəkildə sürülürdü. Oğuzlar at olmasa, bacarıqlarını göstərə bilməyəcəklərini qeyd edirdilər: "At işləməsə ər öyünməz. Hünər atındır."[103]

Azərbaycan şifahi ədəbiyyatında at qanad açıb uçan, qaranlıqdan qəhrəmanı işıqlı dünyaya çıxardan bir vasitə olaraq göstərilir. Sehrli atlar gələcəkdə baş verəcək hadisələri əvvəlcədən bilir, qəhrəmanı təhlükə və ölümdən xilas etməyə çalışırlar. Qəhrəmana padşah tərəfindən ilxının ən yaxşı atı verilir, ölkələr bac kimi bir-birindən at alır. Ağ saqqallı, ağ atlı qoca qəhrəmanı xilas edir. Ağ atlı oğlan atı ilə birlikdə düşmənin ordusunu yerlə-yeksan edir, at yaralı igidi döyüş meydanından çıxardır. Atın digər heyvanlarla alleqorik söhbət edib, müdrik sözlər deməsinə də rast gəlinir.[104]

"Qaçaq Nəbi" dastanına görə, baş qəhrəman 1850-ci ildə at üstündə doğulmuşdur. Qaçaq Nəbinin atı Bozat da fövqəladə xüsusiyyətlərə malikdir.[105] Bozat Qafqazın məşhur atı Tufan ilə bir qısrağın cütləşməsindən doğulmuşdur. Qaçaq Nəbi deyərdi ki, Bozatı Koroğlu ona yuxusunda verib. Bozat sahibi təhlükədə olanda ayaqlarını yerə vurub kişnəyər, Nəbi onun belinə minəndən sonra "qanadlanıb uçardı". Bozat bir dəfə yuxuda olan Qaçaq Nəbini təhlükədən xəbərdar etmək üçün kişnəyir, gözündən yaş axır və onun kişnəmə səsi ilə dağlar, daşlar yerindən tərpənir.[106] "Molla Nur" dastanında Fərcan adlı at qanadlı sahibi öləndə ağlayır, "Şah İsmayıl" dastanında isə Qənbər Tay adlı at Şah İsmayılı təhlükələrdən xilas edir.[106][107]

Azərbaycan şairləri Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Rüknəddin Məsud Məsihi əsərlərində çövkən oyununu qeyd etmişdir. Məsihi bir qəzəlini çövkən əsasında qurmuşdur. Onun yaradıcılığı XVII əsrdə oyunun çox sevildiyini və oynanıldığını göstərir. Məsihi çövkən oyununun ünsürlərini mistik məna üçün istifadə etmişdir.[108]

İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür" romanındakı Qəmər atı "Kitabi -Dədə Qorqud"dakı Qara ayğır, Boz ayğır, Qonur at kimi heyvanların, Koroğlu dastanındakı Qıratın ümumiləşdirilmiş obrazıdır. Bu at haqqında yazılanlar Beyrəyin Boz ayğırını, Qazan xanın Qonur atını, Koroğlunun Qıratını yada salır.[1] Cahandar ağa Qəmərə sadə bir at kimi yox, dost, qardaş, insan kimi yanaşır, onu əzizləyir, ehtiram göstərir. Bu faktlar özü də at kultuna işarə edir.[109] Səməd Vurğun isə şeirində ata insanın yoldaşı, köməyi kimi, murad kimi baxılması haqqında yazmışdır. Onun "Komsomol poeması"nda da at namus simvolu kimi göstərilir.[110]

Azərbaycandilli əlyazmalarda at təsvirləri
  •  
    Azərbaycan şairi Hidayətin divanı. Ağqoyunlu dövrü
  •  
    Hidayətin divanı. Ağqoyunlu dövrü
  •  
    Hidayətin divanı. Ağqoyunlu dövrü
  •  
    Məcnunun Nofəl ilə görüşü. Məhəmməd Füzuli əlyazması.
  •  
    Şah İsmayıl Xətainin divanı
  •  
    Şah İsmayıl Xətainin divanı

Qırat və Dürat

Əsas məqalə: Qırat
 
Koroğlu və atları

"Koroğlu" dastanında Qırat və Dürat tulparın (dəniz atı) nəslindən gəlir, atların şöhrəti onların soyu ilə əlaqələndirilir. Qırat və Dürat qırx gün qaranlıqda qalanda onların qanadları əmələ gəlir. Ancaq Koroğlu vaxt dolmadan onlara baxır, ona görə qanadlar itir.[111] Dastanda təzə sulanmış şumda, qaratikanlıqda və sıldırımlı daşlı dağda sürməklə atların seçilməsi və öyrədilməsi həyata keçirilir. Koroğlunun atası olan, ilxıçı Alı kişinin sınaqlardan sonra atın ayaqlarına baxması, onları yoxlaması ənənəvi atçılıq təcrübəsi ilə əlaqədardır. "Qaçağan at ayaqlarından tanınar" məsəli də atın ayaqlarının qaçmada və qoşqu kimi istifadədə rolunu göstərir.[76] Xalq qəhrəmanı Koroğlu öz alın yazısını atla əlaqələndirmiş, atla döyüşlərini qazanmışdır. Onun atı Qırat Koroğlunun yoldaşı və sirdaşı olmuşdur. Koroğlu Qırat üçün çətin vəziyyətlərə düşmüş, onun canını əziz bilmişdir. Keçəl Həmzə Qıratı oğurlayanda Koroğlu onun qayğısına belə qalmışdır:

Qıratdı mənim dirəyim,
Əriyər, qalmaz ürəyim.
Sən olasan duz çörəyim,
Həmzə, incitmə Qıratı!..[112]

Koroğlu dastanında ata yem verilməsi, təlimi, yəhərlənməsi, nallanması, ata qarşı münasibətlə bağlı məlumatlara da yer verilmişdir.[113] Koroğlunun Qıratı "Kitabi-Dədə Qorqud"dakı Qara ayğır, Boz ayğır, Qonur at kimi atların ümumiləşdirilmiş obrazıdır.[1] "Koroğlu" dastanının "Qıratın oğurlanması" qolunda Qırat qaçırılandan sonra baş qəhrəmanın mərdliyi də onunla birlikdə gedir, Koroğlu şikayət eləyən bir adama çevrilir, yeməkdən doymurr. Ancaq bir gecə Koroğlu Qırata qovuşduğunu yuxusunda görür, bundan sonra atına qovuşur və mərdliyi də geri qayıdır.[114] Koroğlunu atası Alı kişi də Qıratın üstündə olduğu müddət ərzində onu heç kəsin məğlub edə bilməyəcəyini demişdir.[111]

Azərbaycan qəhrəmanlıq dastanlarında qəhrəmanlar özlərinə nümunə kimi Koroğlunu, atlarına nümunə kimi isə Qıratı görürlər.[115] Azərbaycanın "Qaracaoğlu" dastanı "Koroğlu" dastanı ilə oxşarlıq təşkil edir, demək olar ki, sadəcə adlar dəyişmişdir. Burada al-qırmızı madyan atı Gül vadidə sudan çıxan atla cütləşir, bu birləşmədən doğulan al qanadlı at yeddi elə səfər edir, hər sınaqdan üzüağ çıxır. Yel qanadlı bu at möcüzəvi Ağ Bulaqdan su içəndə göydən ildırımlar çaxır. Göründüyü kimi, Al at da Qırat kimi fövqəladə xüsusiyyətlərə malikdir. [105]

Təsviri incəsənət

XIV əsrin əvvəllərində Elxani vəziri Rəşidəddinin emalatxanalarında işləyən rəssamların yaratdığı arxaik ənənələrin izləri XV əsr bakılı rəssam Əbdul Baqi Bakuvinin miniatürlərində də müşahidə olunur. Bakuvinin "At və sahibi" əsəri son dövr Yuan və erkən Min sülaləsi dövründə Çində çox məşhur olan döyüşçü təsvirinin İslami variantıdır.[116][117]

Xanlıqlar dövrü Azərbaycan təsviri incəsənətində, toxuculuq məhsullarında, o cümlədən xovsuz xalçalarda at təsvirləri geniş istifadə edilmişdir. Kiyev Qərb və Şərq İncəsənəti Muzeyindəki şəddə, Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyindəki vərni və s. bunun bir misalıdır. Qarabağ şəddəsində qızıl quşla ova çıxan dəvə və at rəsmləri təsvir edilmişdir.[118] Şəki Xan sarayında Usta Qənbər, Usta Səfər və oğlu Şükür tərəfindən işlənmiş rəsmlər, Şamaxılı Əliqulu, Qurbanqulu və Mirzə Cəfərin işlədiyi rəsmlər, Abbasəliyə məxsus rəsmlər vardır. Bu rəsmlərdə cins atlar, ov və döyüşdə olan süvarilər təsvir edilir.[119] XIX əsrdə "Atlı-itli" süjetli xalçalar çox məşhurlaşmışdı, Gəncə, Şuşa və Şirvanda hazırlanırdı.[120]

  •  
    At və onun sahibi. Əbdul Baqi Bakuvi
  •  
    Qarabağ xalçası
  •  
    Qarabağ Ovçuluq xalçası
  •  
    Şəbih. Mir Möhsün Nəvvab
  •  
    Təkbətək döyüş. Mir Möhsün Nəvvab

Qəbirüstü abidələr

Əsas məqalə: At və qoyun daş heykəlləri

IX əsrin II yarısından etibarən — ərəblərin hakimiyyəti Babəkin Xürrəmilər hərəkatı və yerli feodalların (Səhl ibn Sunbat, Atrnerseh, Yesai Əbu Musa) müqaviməti nəticəsində sarsıldığı və zəiflədiyi zaman ərəblər tərəfindən ərazisi işğal edilmiş xalqların yaradıcılığı şəriət qanunlarına üstün gəlməyə başlamışdır. Bu zaman xalq incəsənətində yenidən canlı varlıqların təsvirləri ortaya çıxmağa başladı. Hesab edilir ki, XV əsrdən başlayaraq qəbirdaşları əsasən qoç və ya at forması almağa başlamışdır. Bu qəbrdaşları İslam ehkamlarının pozulmasının nümunəsi kimi təhlil edilir. Bu nümunələrdəki at heykəllər həmişə yəhərlənmiş və tam təchizatlı şəkildə təsvir edilirdi.[121] Azərbaycan Respublikasının və İran Azərbaycanının müxtəlif yerlərində tapılan qoç və at formasındakı qəbirdaşları Azərbaycan orta əsrlər mədəniyyəti abidələrinin nümunəsi hesab edilir.[122] Azərbaycanlı və kürd qəbiristanlıqlarında geniş yayılan at heykəllərinin oğuz türklərinin at müqəvvasını qəbir üzərinə qoyması ilə oxşarlıq təşkil etdiyi haqqında fikir vardır.[123]

Orta əsrlərdə azərbaycanlıların qəbirlərində daş at heykəlləri qoyulurdu. Atlar yəhər və yüyənə malik, tam yonulmuş şəkildə olurdu. Burada həm yazılar qeyd edilir, həm də ölənin silahı, qılıncı, oxu, qalxanı, ox qılıfı və s. təsvir edilirdi.[124] Rəssam Vasili Vereşşaginin 1865-ci ildə Şuşada çəkdiyi rəsmdə qəbirüstündə daş at heykəli təsvir edilmişdir.[125]

Müasir dövrdə də Azərbaycanın bölgələrində at heykəllərinə rast gəlinir. Kəlbəcərdəki 1870-ci ilə at heykəlli məzar, Goranboy, Qazax, Şəmkir, Tovuz, Gəncə və digər rayonlardakı at heykəlləri at obrazının o biri dünya ilə bağlılığını göstərir.[125]

Vaxt keçdikdə at heykəlləri ilə bağlı adət sıradan çıxmış, onun yerinə bu adətin yeni forması — at təsvirləri gəlmişdir. Azərbaycanın müxtəlif regionlarının qəbirlərində at təsvirli məzar daşlarını görmək mümkündür. Etnoqrafik ekspedisiyalar nəticəsində XIX əsrin sonu—XX əsrin əvvəllərinə aid, at təsvirli qəbir daşları qeydə alınmışdır. Belə təsvirlər daha çox ərəb qrafikalı yazıların olduğu qəbir daşlarında müşahidə edilir, ancaq bəzi, kiril qrafikalı qəbirlərdə də at təsvirinə rast gəlinir. Belə qəbir daşları daha çox XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin birinci yarısı dövründə yaşamış insanlara aiddir.[125] 1870–1941-ci illərdə yaşamış Tahir ağa Dilbozovun qəbir daşının kənar hissəsində at üstündə, əlində qamçı tutmuş, milli geyimli bir adam çəkilmişdir. Bayramalılar qəbiristanlığında isə qəbir daşında yəhərlənmiş atın dördnala qaçması təsvir edilmişdir.[126]

2012-ci ilin oktyabrında Tovuz rayonunun Aşağı Ayıblı kəndindən tapılmış, XII–XIII əsrə aid at və qoç daş heykəlləri Parisdə Azərbaycanın UNESCO-ya üzv qəbul olmasının 20 illiyi münasibətilə təşkilata təqdim edilmişdir.[127]

  •  
    Şuşada daş at qəbri
  •  
    Gəncə Dövlət Filarmoniyasının həyətində daş at heykəli
  •  
    Daş Salnamə Muzeyində at heykəli
  •  
    Sofi Həmid Pirinin ətrafındakı qəbirlərdən biri (ərəb qrafikalı qəbir daşı)
  •  
    Sofi Həmid Pirinin ətrafındakı qəbirlərdən biri (kiril qrafikalı qəbir daşı)

İrsin istifadəsi, qorunması və təbliği

 
Qarabağ Atçılıq Mərkəzi
 
Qarabağ FK-ın azarkeşlərinin komandalarını dəstəkləmək üçün Qarabağ atından istifadəsi
 
BƏƏ Prezidentinə Qarabağ atı "Ərgünəş"in hədiyyə edilməsi mərasimində Azərbaycan Dövlət Sərhəd Xidmətinin süvarilər dəstəsi və rəqs ansamblının iştirakı
 
Ağdama həsr edilmiş xatirə sikkəsi

Qarabağ atının təsviri 21 may 1843-cü ildə qəbul edilmiş Şuşa gerbində istifadə olunmuşdur.[128] Azərbaycanın Qarabağ Futbol Klubunun emblebində Qarabağ atından istifadə edilir.[129] Klubun ləqəbi də "Atlılar"dır.[130] Komandanın maskotu "Kəhər" adlı atdır. 2025-ci ildə UEFA Çempionlar Liqasında Qarabağ FK-nın Kopenhagen FK ilə oyunundan əvvəl Qarabağ atları stadiona çıxmışdır.[131]

2013-cü ildə ənənəvi Qarabağ atçılıq oyunu çövkən UNESCO səviyyəsində Azərbaycanın qeyri-maddi mədəni irsi elan edilmişdir.[132] 2023-cü ildə Azərbaycanın çövkən oyunu 9 Azərbaycan irsi ilə birlikdə ICESCO Dünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.[133]

2017 İslam Həmrəyliyi Oyunlarında "İncə" və "Cəsur" adlı Qarabağ atları talisman olaraq istifadə edilmişdir. "İncə" zəriflik və gözəllik nümunəsi olmaqla yanaşı, incəliyi, məlahəti ilə diqqəti cəlb edir, özündə milliliyi və müasirliyi qovuşdurur. Məharətli, mərd və məqsədyönlü "Cəsur" isə digər Qarabağ atları kimi özünə əminliyi və sərbəstliyi ilə seçilir. Məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir çətinlikdən qorxmayan, iradəli və əzmkar olan "Cəsur" mehribanlığı, hər kəsə olan sevgi və diqqəti ilə də ön sıralardadır.[134] 2025 MDB Oyunlarının açılış mərasimində Qarabağ atlarının çıxışı təşkil edilmişdir.[135]

Azərbaycan Dövlət Sərhəd Xidmətinin süvarilər dəstəsi və rəqs ansamblı Birləşmiş Krallığın monarxının şərəfinə keçirilən "Vindzor Kral At Şousu"nda ənənəvi olaraq iştirak edir. Tədbirə Azərbaycan nümayəndələri ilk dəfə 2014-cü ildə[136] dəvət edilmişdir. Ənənəvi olaraq, Azərbaycan nümayəndələri bu şouda Qarabağ atlarından istifadə edərək öz məharətlərini göstərmişdir. Azərbaycan Respublikası Atçılıq Federasiyasının prezidenti Elçin Quliyev 2022-ci ildə Kraliça II Elizabetə "Alxan" adlı Qarabağ atının və "Qalxan" adlı Dilbaz atının heykəlini hədiyyə etmişdir. Həmin tədbirdə həm də Azərbaycan Prezidentinin adından hədiyyə olaraq, II Elizabetə "Şöhrət" adlı Qarabağ atı hədiyyə edilmişdir.[78][137][138] Bu hadisədən 66 il əvvəl, 1956-cı ildə SSRİ-nin rəhbəri Nikita Xruşşov da Kraliça II Elizabetə "Zaman" adlı Qarabağ atı hədiyyə etmişdir.[31]

Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan 2021-ci ildə Cıdır düzünü ziyarət etmiş, "Musiqi irsi və Qarabağ atları Cıdır düzündə" adlı musiqili kompozisiyaya baxmışdır. Ona Azərbaycan tərəfindən "Zəfər" adlı Qarabağ atı və "Xarıbülbül" kompozisiyası hədiyyə edilmişdir.[139]

2025-ci ilin 17 iyul tarixində Türkmənistan Xalq Məsləhətinin sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov Şuşada olmuş, ona "Dostluq" adlı Qarabağ atı hədiyyə edilmişdir.[140] Azərbaycan rəhbərliyinin 22 avqust tarixində Türkmənistana etdiyi səfərdə Qurbanqulu Berdiməhəmmədov qarşılıqlı Mədəniyyət Günlərinin keçirilməsini, mədəni dəyərlərinin — xalçaçılıq, atçılıq, tətbiqi sənətin inkişafı sahələrində tədbirlərin keçirilməsini mədəni-humanitar əlaqələrin tərkib hissəsi kimi qeyd etmişdir.[141] Bu səfərdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevə "Taus" ləqəbli Ahaltəkə atı hədiyyə edilmişdir.[142] BƏƏ Prezidenti Məhəmməd bin Zayed Əl-Nəhyanın 2025-ci il Şuşa səfərində qonağın şərəfinə Cıdır düzündə Qarabağ atlarının nümunəvi yürüşü təşkil edilmiş, qonağa "Ərgünəş" adlı Qarabağ atı hədiyyə edilmişdir.[143][144]

Qeyri-maddi mədəni irs qeydiyyatı

Azərbaycan milli qeydiyyatı UNESCO qeydiyyatı ICESCO qeydiyyatı
İrsin adı Qeydiyyat nömrəsi İrsin adı Qeydiyyat nömrəsi Xüsusiyyətləri
Atüstü güləş  Y[145]
Altunqabaq/Altınqabaq  Y[145]
Atlı oyunlar FO0101000001
Baharbənd  Y[145]
Papaq oyunu  Y[145]
Çövkən  Y[145] Ənənəvi Qarabağ atçılıq oyunu çövkən 00905 Əlaqəli mövzular: atçılıq oyunları, köçərilik və s.

Biomlar: aqroekosistem, otlaq, dağlar

Təhlükə təşkil edən faktorlar: münaqişələr, gənclərin marağının azalması, yetərsiz maliyyə resursları, əhəmiyyətinin itirilməsi, material çatışmazlığı, sürətli iqtisadi dəyişikliklər, repressiv siyasət, kənddən şəhərə miqrasiya

 Y[133]

Həmçinin bax

  • Azərbaycan atları
  • Azərbaycan köçəri həyatı

İstinadlar

  1. ↑ 1 2 3 4 Bünyadov, 2025. səh. 132
  2. ↑ Zeynalov, 2006. səh. 12
  3. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 13
  4. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 15
  5. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 20
  6. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 33-34
  7. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 44
  8. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 45
  9. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 267
  10. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 420
  11. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 37
  12. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 51
  13. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 57
  14. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 62
  15. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 72
  16. ↑ Нагдалиев, 2006. səh. 20
  17. ↑ 1 2 Bünyadov, 2025. səh. 76
  18. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 169
  19. ↑ Нагдалиев, 2006. səh. 85
  20. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 77-78
  21. ↑ 1 2 Bünyadov, 2025. səh. 79
  22. ↑ 1 2 3 Bünyadov, 2025. səh. 82
  23. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 83
  24. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 84
  25. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 86
  26. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 86-87
  27. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 91
  28. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 88-89
  29. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 92-93
  30. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 94-95
  31. ↑ 1 2 3 Bünyadov, 2025. səh. 96
  32. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 101
  33. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 101-102
  34. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 102-103
  35. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 104
  36. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 105-106
  37. ↑ "Türkiyədə çövkənin inkişaf etdirilməsi üçün beş Qarabağ atı seçilib". İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2025.
  38. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 159
  39. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 191-192
  40. ↑ 1 2 Bünyadov, 2025. səh. 187-188
  41. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 184
  42. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 185-186
  43. ↑ 1 2 Bünyadov, 2025. səh. 187
  44. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 190-191
  45. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 78-79
  46. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 179
  47. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 264-265
  48. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 170
  49. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 263
  50. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 172
  51. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 173
  52. ↑ 1 2 3 Bünyadov, 2025. səh. 192-193
  53. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 119-120
  54. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 121
  55. ↑ 1 2 Bünyadov, 2025. səh. 113
  56. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 115-116
  57. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 203-204
  58. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 208
  59. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 214
  60. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 252
  61. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 244
  62. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 245
  63. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 171
  64. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 296
  65. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 298
  66. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 310
  67. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 313
  68. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 319
  69. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 341
  70. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 321
  71. ↑ 1 2 Azərbaycanda atların sayı kəskin azalıb Arxivləşdirilib 2019-09-19 at the Wayback Machine. qafqazinfo.az 05.12.2017 (az.)
  72. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 272
  73. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 273
  74. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 274
  75. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 125
  76. ↑ 1 2 Bünyadov, 2025. səh. 130
  77. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 106-107
  78. ↑ 1 2 Bünyadov, 2025. səh. 109
  79. ↑ 1 2 Bayat, 2017. səh. 141-147
  80. ↑ Əskər, 2017. səh. 138
  81. ↑ Lee, Lauwaert., 2021. səh. 348
  82. ↑ David C. King. Cultures of the World. Azerbaijan (неопр.). — Marshall Cavendish, 2006. — С. 108. — ISBN 0761420118.
  83. ↑ Bayat, 2017. səh. 161-162
  84. ↑ В. Парфенов. Кавказские национальные конные игры. — HORSE. RU, 2004. Архивировано 6 июня 2019 года.
  85. ↑ Чөвкән / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 377.
  86. ↑ "Состоится очередной Кубок Президента по игре човган". Azertag (rus). 09.12.2023. 2023-12-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-11.
  87. ↑ "В Баку прошла церемония открытия первой в Азербайджане Профессиональной лиги по човгану". Azertag (rus). 21.05.2024. 2024-05-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-29.
  88. ↑ Əskər, 2017. səh. 139-140
  89. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 294
  90. ↑ Albaliyev, 2022. səh. 1082
  91. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 42
  92. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 202
  93. ↑ Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005. anl.az
  94. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 327
  95. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 329
  96. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 331
  97. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 272
  98. ↑ Sarpkaya, 2022. səh. 70
  99. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 126-127
  100. ↑ Zeynalov, 2006. səh. 15-16
  101. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 307-308
  102. ↑ 1 2 Bünyadov, 2025. səh. 39-40
  103. ↑ 1 2 Bünyadov, 2025. səh. 41
  104. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 338-339
  105. ↑ 1 2 Akman, 2003. səh. 245
  106. ↑ 1 2 Akman, 2003. səh. 246
  107. ↑ Akman, 2003. səh. 247
  108. ↑ Əliyeva, 2023. səh. 635-636
  109. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 133
  110. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 326
  111. ↑ 1 2 Çufadar, 2019. səh. 224
  112. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 68-69
  113. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 71
  114. ↑ Çufadar, 2019. səh. 222
  115. ↑ Akman, 2003. səh. 241
  116. ↑ ""Популярная художественная энциклопедия." Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986". 8 dekabr 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 fevral 2022.
  117. ↑ Topqapi Sarayi Muzesi Islam Minyaturleri
    Orijinal mətn (türk.)
    78. At ve sahibi

    H. 2160 nolu albümden, y. 366, 21,5 x 24,5 cm. Resim 30

    Atının kuyruğunu düğünlemeğe hazırlanan bir savaşçı tasviridir. Peyzaj, yapraklı bir ağacın dalları ve çiçek kümeleriyle belirlenmiştir. Bu resmin desen halindeki kopyası «Abdal - Bakî al - Bâkûî » imzalıdır (Aslanapa, «Turkische Miniaturmalerei, Abb* 13») Eser, geç Yüan ve erken Ming devrinden Çin de çok popüler olan bir konunun İslam i kopyasıdır,

    XV. Yüzyıl.

    Yayın : Aslanapa, pl. 6, Abb. 12; Loehr, p, 87; İpşiroğlu, MM, fig. 47; Ipşiroğlu, 70.
  118. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 72-73
  119. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 67-68
  120. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 85
  121. ↑ Народный комиссариат просвещения, Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. Советская этнография. Выпуски 4–6.. — Издательство Академии наук СССР, 1976.. — С. 40.
    Orijinal mətn (rus.)
    Отметим также в качестве своеобразной параллели каменные надгробья с изваяниями коней или баранов, называемые в народе гон, которые служат еще одним примером нарушения догматики ислама…
  122. ↑ А. Ю. Казиев. О видах народного бытового искусства // Искусство Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1954. — Т. IV. — С. 31.
    Orijinal mətn (rus.)
    Каменные надгробия в виде фигур лошадей и баранов, встречающиеся в различных районах Северного и Южного Азербайджана, являются примерами памятников азербайджанской средневековой круглой скульптуры. Несмотря на запрет ислама изображать живые существа, особенно в круглой скульптуре, дающей тень, народные мастера все же создавали как в живописи и орнаментике, так и в скульптуре изображения человека, животных и птиц, придавая им декоративный характер.
  123. ↑ Президюм АН. Казахской ССР. Вестник, Выпуски 7–12.. — Издательство Академии наук Казахской ССР, 1986.. — С. 77.
    Orijinal mətn (rus.)
    Изваяния коней, в духе огузского обычая выставления чучела лошади над могилой, между тем популярны и на азербайджанских, курдских, армянских кладбищах (рис. 3,4).
  124. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 317
  125. ↑ 1 2 3 Bünyadov, 2025. səh. 318
  126. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 319
  127. ↑ "Mehriban Əliyeva UNESCO-nun tədbirində- FOTOLAR". İstifadə tarixi: 9 avqust 2015.[ölü keçid]
  128. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 177
  129. ↑ Karabakh: История Arxivləşdirilib 4 yanvar 2010 at the Wayback Machine  (rus.)
  130. ↑ Azimo, Rustam. ""Карабахские скакуны" покоряют Европу, или Пара слов о матче "Карабах" – "Висла"". 1news.az. 6 avqust 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 avqust 2010.
  131. ↑ "Atların ayağı düşdü! - Fotolar". İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2025.
  132. ↑ "Chovqan, a traditional Karabakh horse-riding game in the Republic of Azerbaijan". www.unesco.org. UNESCO. Archived from the original on 10 may 2017. İstifadə tarixi: 21 iyun 2016.
  133. ↑ 1 2 "Samples of Azerbaijan's intangible cultural heritage included in Islamic World's Heritage List" (ingilis). report.az. 20 dekabr 2023. 23 dekabr 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 dekabr 2023.
  134. ↑ "Bakı-2017" IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının rəsmi talismanları təqdim olundu — FOTO Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine. 1news.az. 13 fevral 2017.
  135. ↑ "III MDB Oyunlarının rəsmi açılış mərasimi baş tutub". İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2025.
  136. ↑ "Qarabağ atları Vindzor Kral Atçılıq Şousunda nümayiş olunub". İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2025.
  137. ↑ "Britaniya Kraliçasına Azərbaycan Prezidentinin hədiyyə etdiyi "Şöhrət" adlı Qarabağ atı təqdim olunub VİDEO". İstifadə tarixi: 12 sentyabr 2025.
  138. ↑ "Qarabağ atları Vindzor Kral Şousuna qatılacaq". İstifadə tarixi: 12 sentyabr 2025.
  139. ↑ "Türkiyə Respublikasının Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Şuşaya səfəri". İstifadə tarixi: 12 sentyabr 2025.
  140. ↑ "Qurbanqulu Berdiməhəmmədova Qarabağ atı hədiyyə edildi". İstifadə tarixi: 4 avqust 2025.
  141. ↑ "Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Türkmənistan Xalq Məsləhətinin sədri ilə geniş tərkibdə görüşü olub YENİLƏNİB-2 VİDEO". İstifadə tarixi: 4 avqust 2025.
  142. ↑ "İlham Əliyevə "Axaltəkə" atı hədiyyə edildi - Video". İstifadə tarixi: 4 avqust 2025.
  143. ↑ "Cıdır düzündə Qarabağ atlarının nümunəvi yürüşü təşkil olunub". İstifadə tarixi: 12 sentyabr 2025.
  144. ↑ "İlham Əliyev Şeyx Məhəmməd bin Zayed Al Nəhyana Qarabağ atı hədiyyə edib". İstifadə tarixi: 12 sentyabr 2025.
  145. ↑ 1 2 3 4 5 AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin 218 saylı 28.04.2010 tarixli Əmri ilə təsdiq edilmişdir, 25.08.2011, 28.03.2012, 18.10.2012, 15.05.2013, 03.02.2014, 27.01.2015, 17.02.2016, 12.05.2016, 24.10.2018, 09.04.2019, 09.12.2020 tarixli əlavələrlə. Online access: ICH inventory — Azerbaijan: Azerbaijani/English in Craftsmanship of mother of pearl inlay Arxivləşdirilib 2023-12-08 at the Wayback Machine

Ədəbiyyat

  • Zeynalov, Mayıl. Azərbaycanda atçılıq. Bakı: Azərbaycan Milli Kitabxanası. 2006. səh. 394. ISBN 9952-29-031-4.
  • Teymur Bünyadov, Bəhmən Əliyev. Azərbaycanda atçılığın tarixi (tarixietnoloji tədqiqat), Bakı, "Nəşriyyat" şöbəsi, 2025, −400 s.
  • Albaliyev, Shakir Alif oglu. 2022. "The Ritual-Mythological Semantics of the Azerbaijan Khidir Nabi Holiday". Etnoantropološki Problemi / Issues in Ethnology and Anthropology 17 (3):1081–1100. https://doi.org/10.21301/eap.v17i3.13.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə I cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, ISBN ISBN 5-17-033764-7.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
  • Bayat, Füzuli. Şamandan səmazənə: oyun və oyunçu (az.). Elm və təhsil. 2017. ISBN 4603000000.
  • Əskər, Nailə. İslam coğrafiyası və Azərbaycanda oyunlar (az.). Elm və təhsil. 2017. ISBN 978-9952-810-89-9.
  • Kanghyeok Lee, Nanoï Lauwaert. "World Martial Arts. Towards a global overview" (ingilis). Changhyun Park. 2021. (#accessdate_missing_url)
  • Əliyeva, S. (2023). At ve At Kültü, Çevgan Oyunu ve Mesihi Yaratıcılığında İzleri. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi(13), 628–637. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1326910
  • Ф. Ф. Нагдалиев. Ханы Нахичеванские в Российской империи. Moskva: Новый Аргумент. 432. ISBN 5-903224-01-6.
  • Çufadar, N. (2019). Köroğlu Destanı’nda atın mitolojik göstergeleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö5), 215–226. DOI: 10.29000/rumelide.606128.
  • AKMAN E (2003). Türk Kültüründe ve Azerbaycan Destanlarında At. Gazi Üniversitesi Kastamonu Eğitim Dergisi, 11(1), 233–248.
  • Sarpkaya, S. (2022). AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN EFSANELERİNDE EKOFOLKLOR BAKIŞ AÇISIYLA AV, SU VE AĞAÇ . Folklor Akademi Dergisi, 5 (1), 59–77 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/en/pub/folklor/issue/69545/1087187 Arxivləşdirilib 2022-08-27 at the Wayback Machine

Əlavə ədəbiyyat

  • Saleh, E. Z. (2019). AZERBAYCAN MÜZİK KÜLTÜRÜNDE AT. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 12(28), 1091–1099. https://doi.org/10.12981/mahder.645371

Vikianbarda Azərbaycan at mədəniyyəti ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • "Azərbaycanda atçılıq turizmi" (az.). azertag.az. 26.02.2018. İstifadə tarixi: 2025-09-20.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_at_mədəniyyəti&oldid=8340921"
Informasiya Melumat Axtar