Azərbaycan at mədəniyyəti

Azərbaycanda Eneolit dövründə atçılıq mədəniyyəti mövcud idi.^[1] Əliköməktəpədən tapılmış at sümükləri onu göstərir ki, Azərbaycanda e.ə. V minillikdə uzun diş düzümü olan, iki at cinsi var idi.^[2] Azərbaycanda atın geniş yayılmasını göstərən sübutlardan biri də Qobustanda tapılan at sümükləri və təsvirləridir. At təsvirləri e.ə IV minilliyə aiddir.^[3]

Azərbaycanda erkən Dəmir dövrünə aid tapılan qəbirlərdə kişilər silahları və atı ilə dəfn edilmiş şəkildə olur. Silah olmayan kişi qəbirlərində isə at olmur. Bu faktın özü onu göstərir ki, süvarilər o dövrdə xüsusi hərbçilər silkini təşkil edirdi. Həmin dövrdə at qurban kəsilir, ölən o biri dünyaya atlı getsin deyə, at da qəbirdə dəfn edilirdi.^[4]

Qafqaz Albaniyası ordusunda yüngül və ağır silahlanmış, iki ayrı süvari dəstəsi mövcud idi. Ağır silahlanmış dəstənin atları da zirehli paltar geyirdi. Alban çarı Cavanşir 662-ci ildə hunların ələ keçirdiyi 8 min atı geri qaytartmışdı. Bundan başqa Cavanşirə aid olduğu ehtimal edilən, at üzərində təsvir edilmiş hökmdar heykəli Naxçıvanda tapılmışdır.^[5]

Ərəblərin Cənubi Qafqazı ələ keçirməsindən sonra, ərəb atları ilə yerli atlar cütləşdirilmiş, bununla da yüksək qabiliyyətli yerli at cinsləri yaranmışdır.^[6] Bu dövrdə poçt xidməti üçün atlı çaparlar istifadə edilirdi.^[7] Şirvanşahın 4 min başlıq ilxısı var idi.^[8]

Quba atının tarixi inkişafına monqol atının təsir ediyi fikirləşilir.^[9] Azərbaycanda "müsəlman yəhəri"nin inkişafında ərəb və monqol yürüşləri dövrünə aid olan mədəni-texniki təmas vacib rol oynamışdır.^[10]

Elxani vəziri Fəzlullah Rəşidəddinin Oğuznaməsində Şirvan və Şamaxının Oğuz xana 9 Qır at verməsi qeyd edilmişdir.^[11] Şirvanşah İ İbrahim isə Əmir Teymura atlar hədiyyə etmişdir.^[12]

Ağqoyunluların şimal ordugahı Naxçıvanda yerləşirdi. Ağqoyunlu süvariləri qışı Naxçıvan qışlaqlarında, bəzən Əlincədə, yayda isə Naxçıvan tüməninin Bazarçay yaylaqlarında keçirirdilər.^[13]

Səyyah Adam Oleari (1599–1671) "İrana və Moskva ölkəsinə səyahət" adlı əsərində yazırdı: "Ərəb atlarından sonra, onlar türk atlarını yüksək qiymətləndirirlər, xüsusən Turkomaniyada bu atlar öndə gəlir, onlarda bu atlardan da çoxdur. Şahın özünün müxtəlif yerlərdə, əksərən, ən yaxşı çəmənləri, otlaqları olan Ərəş, Şirvan, Qarabağ və Muğanda at zavodları vardır".^[14]

Xanlıqlar dövründə, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın atları var idi. Bu atlar İran və Türkiyə məşhur idi. Ümumi sayca İbrahimxəlil xanın 4 mindən çox madyan və xüsusi cins ayğırları var idi. Doğar madyanların sayı 3 min 5 yüzü keçirdir. Qarabağda bəylərin də özlərinin at zavodları var idi.^[15]

2025-ci ilin 17 iyul tarixində Türkmənistan Xalq Məsləhətinin sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov Şuşada olmuş, ona "Dostluq" adlı Qarabağ atı hədiyyə edilmişdir.^[16] Azərbaycan rəhbərliyinin 22 avqust tarixində Türkmənistana etdiyi səfərdə Qurbanqulu Berdiməhəmmədov qarşılıqlı Mədəniyyət Günlərinin keçirilməsini, təhsil, mədəniyyət, turizm, mədəni dəyərlərinin — xalçaçılıq, atçılıq, tətbiqi sənətin inkişafı sahələrində tədbirlərin keçirilməsini mədəni-humanitar əlaqələrin tərkib hissəsi kimi qeyd etmişdir.^[17] Bu səfərdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevə "Taus" ləqəbli Ahaltəkə atı hədiyyə edilmişdir.^[18]

Hazırda Azərbaycanda yüksək keyfiyyətli Qarabağ və Dilbaz atları, həmçinin Quba yorğası, Şirvan atı, Ərəb atı və digər növ atlar yetişdirilir.

2012-ci ildə aid olan məlumata əsasən Azərbaycandakı atların sayı 77,208 min idi^[19]. Həmin ildən bəri atların baş sayında davamlı azalma qeydə alınmışdır^[19]. 2016-cı illə müqayisədə at sayı 5542 baş və ya 7,17 faiz azalaraq, ölkədə 71,666 min baş at olmuşdur^[19]. Ölkədə at sayının azalmasına əsas səbəb qeyri-rəsmi yerli istehlakın olmasıdır^[19].

Azərbaycan 2016-cı ilə qədər at ixrac etməmişdir^[19]. 2016-cı ildə ətlik istiqamət üzrə Azərbaycandan at ixracı 1155 baş olmuşdur^[19]. Azərbaycandan ətlik məqsədilə at ixracının çox olmasının səbəbi ölkədə at ətinin ucuz olmasıdır^[19]. Belə ki, dünya üzrə at ətinin orta idxal qiymətlərinə nəzər yetirildikdə görmək olar ki, Azərbaycandan ixrac olunan at ətin dəyəri dünya üzrə orta idxal qiymətindən 2 dəfə aşağıdır^[19]. Azərbaycandan at ətinin əsas idxalçısı Qazaxıstandır^[19].

Azərbaycanda "Baharbənd", "Papaqaldıqaç", "Sür-papaq", "Qız-qov", "Yaylıq", "Çövkən", "Güc sınağı" oyunları geniş yayılmış, bu oyunlarda bir və ya bir neçə döyüş xüsusiyyəti saxlanmışdır.

• "Baharbənd" oyununda çeviklik və at minmə bacarığı nümayiş edilir. Bu oyunda at çapanlar üstlərindəki əşyaları – qılınc, xəncər və s. kimi şeyləri müəyyən yerlərə atır, sonra atın üstündə cəld çevrilərək çapıb əşyaları götürür.
• "Papaqaldıqaç"da biri qız olmaqla 9 və ya 13 nəfər iştirak edir. Oyunda sürətlə hərəkət etməli, rəqiblər və atlar itələnməməlidir. Bu oyunda baş qorunmalı, qarşı tərəfin papağı, dəbilqəsi götürülməlidir. Oyunun məntiqi bundadır ki, papağını qoruya bilməyən döyüşdə başını da qoruya bilməz.
• "Sür-papaq" oyununda iki qrup bir-birinin əlindən papağı alaraq qarşı tərəfin halqasına atmağa çalışır. Oyunda atlıların çevikliyi, eyni hədəf uğrunda birlikdə mübarizə apara bilmə taktikası yoxlanılır.
• "Qız-qov" və ya "Qıza çat" oyununda atlılar ata minmiş qızla yarışır, ona çataraq öpməyə çalışır. Oyun Azərbaycanda və Mərkəzi Asiyada yayılmışdır. Tələb olunan bacarıqlar at üstündə cəldlik, rəqib atlını müəyyən məsafəyə çatana qədər keçmək bacarığıdır.
• "Yaylıq" oyununda iştirakçılar yaylığı daşıyan atlıdan onu almaq istəyir. İnkişaf etdirilən xüsusiyyətlər yaxşı at seçimi, atı sürmə və idarəetmə qabiliyyətidir.
• Atlı Cıdır oyununda müəyyən məsafəni digərlərindən daha sürətlə qət edən iştirakçı qalib gəlir. Oyun atı sürmə və idarəetmə bacarığını, çevikliyi tələb edir.^[20]
• Güc sınağı oyununda iştirakçı atı çaparkən yerdən qoyunu götürməli və onu müəyyən məsafəyə qədər aparmalıdır. Bəzi bölgələrdə oyunun adı oğlaq oyunudur.^[21]
• Çövkən. Çövkən Azərbaycanın milli döyüş sənəti^[22] və UNESCO irsidir.^[23] Çövkən oyununda iştirakçılar iki tərəfdə qoyulan dirəklərdən ibarət rəqib qapılarından topu keçirməlidir. Qədim vaxtlardan bu oyun Azərbaycanda cəngi musiqi havası altında oynanılırdı. Oyuna güc və çeviklik, eynən döyüşdə olduğu kimi rəqibini seçə bilməmək xüsusiyyəti daxildir.^[24] Müasir Azərbaycan oyununda hər komandada 6 süvari olur, bunlardan 4-ü hücumçu, 2-i qoruyucudur.^[25] Müasir Azərbaycanda 1960-cı ildən etibarən çövkən oyunu üzrə, yenilənmiş qaydalar əsasında nümayiş və müsabiqələr keçirilməyə başlanmışdır.^[26] Müstəqillik dövründə çövkən üzrə Prezident Kuboku keçirilmiş,^[27] 2024-cü ildə çövkən üzrə Professional Liqa yaradılmışdır.^[28]
• Atla oxatma oyunları. Atla oxatmanın oyun növlərinə qopuq və "piyalə və ox" aiddir. Qopuq oyununda hündür dirəyin üstünə qoyulmuş qızıl cam oxla vurulub salınmalı idi. Oyun igidlik sınağı hesab edilirdi, hərbi əhəmiyyəti var idi. "Piyalə və ox" oyununda isə qızıl cam içki qabı ilə əvəz edilir, oyun adi insanlar arasında oynanılırdı.^[29] Azərbaycan cənub və cənub-qərb bölgəsində yayılmış "Altınqabaq" oyununda at çapılarkən oxla və ya odlu silahla hədəf vurulurdu. Çevikliyin nümayiş edildiyi bu oyunda hədəf olaraq qızıl və ya gümüş üzük, həmçinin halqa istifadə edilirdi. Oyunun adı əvvəlki dövrlərdə hədəf olaraq qızılla (altınla) doldurulmuş qabağın asılması ilə əlaqədardır.^[20]

•  
  "Sür-papaq" oyunu
•  
  Yaylıq oyunu
•  
  Qarabağ Atçılıq Kompleksinin açılış mərasimi
•  
  Cıdır düzündə at sürmə
•  
  At üstündə akrobatik hərəkət

Xızır Nəbi mifik qəhrəmanı baharla əlaqəli olan, yaşıllıq və su kultudur. O, boz at sürən qoruyucu şəklində təsvir edilir.^[30] Onun qardaşı isə qırmızı at sürən İlyasdır. Bundan başqa İmam Əlinin də Düldül adlı atı ilə bağlı Füzuli rayonunda Düldül piri var. Əfsanəyə görə, İmam Əli burada kafirlərlə döyüşərkən xəncərini yerə sancıb. Həmin yerdə su çıxıb.^[31]

Azərbaycan şifahi folklorunda və tarixi dastanlarında ata qarşı göstərilən sevgi-məhəbbət vardır. Məşhur nümunələr "Kitabi-Dədə Qorqud"da Qazan xanın qonur atı, Koroğlu dastanında Qırat, Qaçaq Nəbinin Bozatıdır.^[32]

Azərbaycan şairləri Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Rüknəddin Məsud Məsihi əsərlərində çövkən oyununu qeyd etmişdir. Məsihi bir qəzəlini çövkən əsasında qurmuşdur. Onun yaradıcılığı XVII əsrdə oyunun çox sevildiyini və çox oynanıldığını göstərir. Məsihi çövkən oyununun ünsürlərini mistik məna üçün istifadə etmişdir.^[33]

•  
  Azərbaycan şairi Hidayətin divanı. Ağqoyunlu dövrü
•  
  Azərbaycan şairi Hidayətin divanı. Ağqoyunlu dövrü
•  
  Azərbaycan şairi Hidayətin divanı. Ağqoyunlu dövrü
•  
  Məcnunun Nofəl ilə görüşü. Məhəmməd Füzuli əlyazması.
•  
  Şah İsmayıl Xətainin divanı
•  
  Şah İsmayıl Xətainin divanı

"Kitabi-Dədə Qorqud"da oğuz döyüşçülərinin gücü onların silahında və atında idi. Oğuzların həyat tərzi olan at vacib bir ünsür idi. Oğuzlar at belində doğulur və həyatlarını at belində yaşayırdılar. Dastanda atlar ən gözəl sözlərlə xatırlanır, vəsfinə yer verilir. Dastanın müqəddəməsində "Ər ağırın, ər yünüsün at bilir" ifadəsi ilə atın oğuza nə qədər yaxın olduğu göstərilir. Dədə Qorqudun nəsihətlərindədə at qeyd edilirr: "Çapanda ağ-boz atın büdrəməsin". Dastanın qəhrəmanı Qazan xan "qonur atın əyası" olaraq vəsf edilir. "Tövlə-tövlə şahbaz atlar", "qaraquc atlar", "ərəbi atlar", "qulun", "qazılıq atlar" ifadələri dastanın təsvir etdiyi dövrdə atçılığın inkişafını göstərir. Dastan qəhrəmanı Beyrək o biri dünyada da atla birlikdə olacağına inanır, ata dost-qardaş kimi müraciət edib, ən gözəl adla çağırır. ^[34] At həmçinin sahibi olan oğuzun hisslərini başa düşür və onun həyatına təsir edir.^[35]

Dastanda süvarilər oğuz hərbi qüvvəsinin əsas qoşun növüdür. Ona görə də at oğuzlarda hərbi işdə çox vacib idi, hərbi taktikaların müəyyənləşdirilməsində də rol oynayırdı. Dastanda "yayanın ümüdi olmaz", yəni "piyadanın ümidi olmaz" deyilir.^[34] Dastanda atla hücum "at dəpmək", "at salmaq" kimi ifadələrlə təsvir edilir. Atın çevikliyi və sürəti də oğuz hərbi taktikasında vacib yer tutur, düşmənə qəfil hücum etmək üçün istifadə edilirdi. Dastanda atlar döyüş arabasına qoşulmur, fərbi şəkildə sürülürdü. Oğuzlar at olmasa, bacarıqlarını göstərə bilməyəcəklərini qeyd edirdilər: : "At işləməsə ər öyünməz. Hünər atındır" ^[35]

Xalq qəhrəmanı Koroğlu öz alın yazısını atla əlaqələndirmiş, atla döyüşlərini qazanmışdır. Onun atı Qırat Koroğlunun yoldaşı və sirdaşı olmuşdur. Koroğlu Qırat üçün çətin vəziyyətlərdə olmuş, onun canını əziz bilmişdir. Keçəl Həmzə Qıratı oğurlayanda Koroğlu onun qayğısına belə qalmışdır:

Koroğlu dastanında ata yem verilməsi, təlimi, yəhərlənməsi, nallanması, ata qarşı münasibətlə bağlı məlumatlara da yer verilmişdir.^[37]

Şəki Xan sarayında Usta Qənbər, Usta Səfər və oğlu Şükür tərəfindən işlənmiş rəsmlər, Şamaxılı Əliqulu, Qurbanqulu və Mirzə Cəfərin işlədiyi rəsmlər, Abbasəliyə məxsus rəsmlər avrdır. Bu rəsmlərdə cins atlar, ov və döyüşdə olan süvarilər təsvir edilir.^[38]

•  
  Qarabağ xalçası
•  
  Qarabağ Ovçuluq xalçası
•  
  Şəbih. Mir Möhsün Nəvvab
•  
  Təkbətək döyüş. Mir Möhsün Nəvvab

2013-cü ildə ənənəvi Qarabağ atçılıq oyunu çövkən UNESCO səviyyəsində Azərbaycanın qeyri-maddi mədəni irsi elan edilmişdir.^[39] 2023-cü ildə Azərbaycanın çövkən oyunu 9 Azərbaycan irsi ilə birlikdə ICESCO Dünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.^[40]

• Azərbaycan atları
• Azərbaycan köçəri həyatı