Azərbaycan–İsrail münasibətləri — Azərbaycan Respublikası ilə İsrail arasındakı mövcud ikitərəfli əlaqələr. Azərbaycan və İsrail 1992-ci ildən bəri sıx əməkdaşlıq edir.[3] Azərbaycan, İsrail ilə ikitərəfli strateji və iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirən az saylı müsəlman ölkəsindən biridir. Prezident İlham Əliyevin İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu ilə görüşündə Əliyev Azərbaycanda yaşayan yəhudi icmasının ölkələr arasında ikitərəfli münasibətlərin inkişafındakı fəal rolunu yüksək qiymətləndirdi.
| Azərbaycan-İsrail münasibətləri | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| | |||||
|
|
|||||
| İsrailin Azərbaycandakı səfirliyi | |||||
| Səfir | Ronen Kraus[1] | ||||
| Ünvan | Bakı, İzmir küçəsi | ||||
| Azərbaycanin İsraildakı səfirliyi | |||||
| Səfir | Muxtar Məmmədov[2] | ||||
| Ünvan | Təl-Əviv | ||||
| Digər | |||||
| Quruluş tarixi | 7 aprel 1992 | ||||
| Dövriyyə | 0,77 mlrd doll. (2024) | ||||
18 oktyabr 1991-ci ildə Azərbaycan Parlamentinin elanı ilə müstəqillik bərpa edildi və 1991-ci ilin noyabrında Türkiyə onu rəsmi olaraq tanıyan ilk dövlət oldu.[4] 25 dekabr 1991-ci ildə İsrail Azərbaycanın müstəqilliyini rəsmən tanıdı və bunu edən ilk dövlətlərdən biri oldu. 7 aprel 1992-ci ildə diplomatik əlaqələr quruldu.[5] Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı İsrail Azərbaycana silah və artilleriya təmin etmişdir.[6] WikiLeaks saytında yayımlanan 2009-cu ilə aid Amerika diplomatik sənədlərində Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevə istinadən deyilir ki, iki ölkə arasında münasibətlər aysberq kimidir: "onda doqquzu görünməyən tərəfdir".[7][8] 2010-cu ilin iyul ayında Hillari Klintonun Bakıya səfərindən qısa müddət sonra Amerika Yəhudi Komitəsinin icraçı direktoru Devid Harris Azərbaycanı ziyarət etdi. Qəbul zamanı Harris Azərbaycanın mədəni, strateji və siyasi əhəmiyyət daşıdığını söyləmişdir.[9] 2017-ci ilin yanvarında Benjamin Netanyahunun Bakıya səfərindən sonra Amerika Yəhudi Komitəsinin icraçı direktoru Con Şapiro Azərbaycana səfər etdi. Qəbul zamanı Şapiro Azərbaycan, ABŞ və İsrail arasında konstruktiv tərəfdaşlığın böyük əhəmiyyətə malik olduğunu söylədi.[10] 2016-cı ilin dekabrında Azərbaycanı ziyarət edən Baş nazir Benyamin Netanyahu: "Azərbaycanla münasibətlər çox yaxındır. Bu səfərdən sonra daha da yaxşı olacaqlar." demişdir.[11]
Azərbaycan, əsasən Bakıda və Quba rayonundakı Qırmızı Qəsəbədə yaşayan təxminən 30.000 yəhudinin vətənidir.[12] Dağ yəhudiləri 1500 ilə yaxındır Azərbaycanda yaşayırlar. İslam xilafətinin yürüyüşü zamanı ərəblər bir yəhudi qəbiləsini Bakının məhəllələrində yerləşmişdilər. 1730-cu ildə Yəhudilərə Qubada yaşayış və mülkiyyət hüquqlarına rəsmi olaraq icazə verildi.[13] Daha çox Bakıda yaşayan 5000-ə yaxın Aşkenazi yəhudisi var. Sovet İttifaqında ilk Yəhudi Soçnut məktəbi 1982-ci ildə Bakıda açılmışdır.
2017-ci ilin aprel ayında İsrail ilə Azərbaycan arasında diplomatik əlaqələrin qurulmasının 25-ci ildönümü qeyd olundu.[14][15] Bu münasibətlə Benyamin Netanyahu İlham Əliyevə təbrik məktubu göndərmişdir:
| İsrail Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini tanıyan ilk dövlətlərdən biri olması ilə fəxr edir. Ötən 25 il ərzində ölkələrimiz arasında yəhudi və Azərbaycan xalqlarının səmimi dostluğuna əsaslanan möhkəm münasibətlər qurulub... Dini və etnik çəkişmələrin çox olduğu bir dövrdə Azərbaycan dinlərarası və multikultural harmoniyanın nümunəsidir. Azərbaycan kimi, İsrail də qeyri-sabit regionda sabitliyin və tolerantlığın mayakıdır. Üzləşdiyimiz çətinliklərə baxmayaraq, ölkələrimiz inkişaf edən iqtisadiyyat, firavan və sülhsevən cəmiyyət qurmağa nail olublar. |
İsrail-Azərbaycan əlaqələri 1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən möhkəmlənmişdir. Əlaqələr 1997-ci ilin avqustunda İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun Bakı səfəri zamanı yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. O vaxtdan bəri İsrail Azərbaycanla daha sıx əlaqələri inkişaf etdirir və Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin modernləşdirilməsinə kömək edir. İsrail ordusu Azərbaycana döyüş meydanı aviasiya, artilleriya, tank əleyhinə və piyadaya qarşı silahların əsas təchizatçılarından biridir.[17][18]
2009-cu ildə İsrail Prezidenti Şimon Peres Azərbaycana səfər etdi və İsrail şirkəti Aeronautics Defence Systems şirkətinin Bakıda zavod inşa edəcəyini elan etdi.[19]
2010-cu ildə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ölkənin beynəlxalq hava limanlarında viza verilməsini qadağan edən bir fərman imzaladı. İsrail və Türkiyə vətəndaşları bu yeni qanundan təsirlənməyən yeganə iki ölkə idi.[20]
2016-cı ildə İsrail Müdafiə naziri Aviqdor Liberman Aprel döyüşlərində Azərbaycanı dəstəkləmiş və bunu "tamamilə haqlı" adlandırdırmışdır.[21]
Dünya Yəhudi Konqresinin nümayəndə heyəti 2016-cı ilin sentyabr ayında Azərbaycana səfər etdi. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevlə danışıqlar zamanı İsrail və yəhudi icması ilə "əla" münasibətlərə vurğu edildi.[22][23]
2016-cı ilin dekabrında İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu Bakıya rəsmi səfər etdi. Səfər zamanı "İsrail ilə Azərbaycan arasında mükəmməl münasibətlər və isti dostluqlar mövcuddur" demişdir.[24] Səfər zamanı Netanyahu Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edərək Azərbaycan şəhidlərinə ehtiramını bildirdi.[25] O, həmçinin Xabad-Or-Avner təhsil mərkəzində yerli Yəhudi icması ilə görüşmüş və tələbələr qarşısında çıxış etmişdir.[26][27] Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin və İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahunun mətbuata verdiyi açıqlamalar da iki ölkənin ikitərəfli əməkdaşlığından məmnun olduğunu göstərdi.[28][29]
2016-cı ilin dekabrında hava sahəsində əməkdaşlıq üzrə Azərbaycan-İsrail hökumətlərarası müqavilə imzalandı.[30]
2017-ci ilin mart ayında iqtisadiyyat, kənd təsərrüfatı və turizm sahələrində iqtisadi əməkdaşlığı dərinləşdirmək üçün İsrailin Azərbaycandakı səfiri tərəfindən bir neçə regional tur keçirildi.[31] 2017-ci ilin aprelində iki ölkə arasında ikiqat vergitutma ləğv edildi.[32]
19 sentyabr 2017-ci il tarixində BMT Baş Assambleyasının 72-ci sessiyasında çıxışı zamanı Netanyahu iki ölkə arasındakı əməkdaşlığın böyüməsindən bəhs etdi.[33]
2019-cu ilin yanvar ayında Azərbaycan Dövlət Sərhəd Xidməti İsrailin Elbit Systems şirkətindən Sky Striker dronu alıb. Bununla da Azərbaycan Sky Strikers-in ilk xarici alıcısı oldu.[34]
2022-ci il noyabrın 26-da Azərbaycanın İsrail Dövlətində səfirliyinin təsis edilməsi ilə bağlı sərəncam imzalanıb. Səfirliyin rəsmi açılış mərasimi 2023-cü il martın 29-da Təl-Əvivdə baş tutacaq.[35]
29 mart 2023-cü ildə Azərbaycanın xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov və israilli həmkarı Eli Kohenin iştirakı ilə Azərbaycanın Israildəki səfirliyinin açılışı olmuşdur[36].
İsrail ilə Azərbaycan arasında iqtisadi əməkdaşlıq xeyli artmaqdadır. 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan sənaye sahələrini tənzimlədikdən və iqtisadiyyatını sərbəstləşdirdikdən sonra İsrail şirkətləri Azərbaycan bazarlarına nüfuz etdilər.[37] Bir çox şirkət xidmət sənayesinə investisiya yatırdı. Bir nümunə, İsrailin əsas telekommunikasiya təminatçısı olan Bezeqdir. 1994-cü ildə ticarət müqavilə tenderiylə ilə Bezeq telefon əməliyyat sisteminin böyük bir hissəsini satın aldı[38].
| İl | İxrac | Idxal | Ümumi dövriyyəsi |
|---|---|---|---|
| 2020[39] | 437 500,07 | 28 220,95 | 465 721,02 |
| 2021[40] | 898 096,98 | 30 305,78 | 928 402,76 |
| 2022[41] | 1 682 726,01 | 35 664,29 | 1 718 390,3 |
| 2023[42] | 1 401 607,25 | 41 912,40 | 1 443 519,65 |
| 2024[43] | 733 528,17 | 31 693,82 | 765 221,99 |
İsrailin səfiri Eytan Naeh ilə 2001-ci ilin oktyabrında keçirilmiş görüşdən sonra Azərbaycanın o zamankı prezidenti Heydər Əliyev, beynəlxalq terrorizmlə mübarizədə iki ölkənin eyni mövqedə olduğunu bildirmişdir. İsrail kəşfiyyatı, bölgədəki ekstremist təşkilatlar olaraq gördükləri barədə məlumat toplamağa kömək edir. Qruplardan biri olan İsrail dövlətini məhv etmək istəyən Hizbut-Təhrir həm Qüdsü, həm də Bakını təhdid edir. Hizbut-Təhririn Azərbaycanda bir neçə yüz üzvü olduğu təxmin edilir. Bu üzvlərdən bir neçəsi Azərbaycan hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən tutularaq mühakimə olunub.[44]
2008-ci ildə Tayland və Yaponiya səfirlikləri ilə birlikdə çoxmərtəbəli bir binada yerləşən İsrailin Bakıdakı səfirliyini bombalamaq planının qarşısı alındı. İki Hizbullah üzvü 2009-cu ilin mayında bu cəhd üçün mühakimə olundu.[45]
2012-ci ildə İsrail və Azərbaycan arasında Israel Aerospace Industries-in Azərbaycana 1,6 milyard dollarlıq pilotsuz təyyarə və zenit və raketdən müdafiə sistemləri satacağı bir müqavilə imzalandı.[46]
Bəzi analitiklər həm İsrailin həm də Azərbaycanın İranı bir təhlükə olaraq gördüklərini düşünürlər. Azərbaycan İran İslamçılarının təsirindən qorxur, lakin İran da Azərbaycandan qorxur, çünki 25 milyona qədər etnik azərbaycanlı İranda yaşayır. Digər tərəfdən, Azərbaycan Türkiyə ilə sıx əlaqələrə malikdir və 2006-cı ildən sonrakı dövrdə İsrail-Türkiyə münasibətlərinin pisləşməsi Azərbaycanın İsrail ilə münasibətlərinə əks təsir göstərə bilər.[47]
2012-ci ilin fevralında İran Azərbaycanı İsrailin Mossad kəşfiyyat təşkilatı tərəfindən anti-İran fəaliyyətlərinə kömək etdiyi üçün tənqid etdi. Bir neçə həftə sonra Azərbaycan İsrailin və ABŞ-nin Azərbaycandakı hədəflərinə qarşı hücuma hazırlaşan İranın hazırladığı 22 şübhəlini həbs etdi.[48] 2012-ci ilin mart ayında Foreign Policy jurnalı İsrail Hərbi Hava Qüvvələrinin İranın nüvə proqramına qarşı hava zərbələri üçün İran sərhədindən 500 km məsafədə yerləşən Sitalçay Hərbi Hava Bazasını istifadə etməyə hazırlaşdığını bildirdi.[7]
2025-ci ilin aprelində Azərbaycan və İsrail arasından elm sahəsində əməkdaşlıq proqramına dair Anlaşma Memorandumu imzalanıb.[49]
- ↑ İsrail səfiri: Azərbaycanda hər kəs azad və xoşbəxt yaşayır
- ↑ "M.M.Məmmədovun Azərbaycan Respublikasının İsrail Dövlətində fövqəladə və səlahiyyətli səfiri təyin edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı". 26 mart 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 mart 2023.
- ↑ "News.Az – Azerbaijan, Israel to continue 'to forge strong friendship'". 16 yanvar 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 mart 2016.
- ↑ Nichol, James P. Diplomacy in the Former Soviet Republics. Praeger/Greenwood. 1995. 150. ISBN 0-275-95192-8.
- ↑ Lenk, Arthur. "15th anniversary of Israel-Azerbaijan diplomatic relations" (PDF). Ministry of Foreign Affairs of Israel. 7 aprel 2007. 21 iyul 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 21 mart 2008.
- ↑ "Archived copy". 31 mart 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2020.
- ↑ 1 2 Perry, mark. "Israel's Secret Staging Ground". Foreign Policy. 28 mart 2012. 31 mart 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 mart 2012.
- ↑ "İsrail deyir ki, Azərbaycanın nə dediyi yox, nə etdiyi önəmlidir". BBC News Azərbaycanca (az.). 23 yanvar 2012. 23 mart 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 mart 2021.
- ↑ "İlham Əliyev Amerika Yəhudi Komitəsinin icraçı direktorunu qəbul etmişdir". 7 avqust 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 mart 2021.
- ↑ "Azerbaijan-US-Israel partnership very important (exclusive)". Trend.Az (rus). 30 yanvar 2017. 5 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2017.
- ↑ "PM Netanyahu meets with members of the Azerbaijan Jewish community and visits Martyrs Lane memorial site". 9 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 aprel 2017.
- ↑ "Azerbaijan Virtual Jewish History Tour" (ingilis). Jewish Virtual Library. 13 yanvar 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2017.
As of 2016, approximately 30,000 Jews live in Azerbaijan
- ↑ "Jerusalem of the Caucasus". Visions of Azerbaijan Magazine (ingilis). 12 mart 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2017.
- ↑ "Israel and Azerbaijan: Celebrating 25 Years of Friendship — Jewish Journal". Jewish Journal. 7 aprel 2017. 9 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 aprel 2017.
- ↑ "Celebrating 25 years of Azerbaijan-Israel Relations". The Jerusalem Post | JPost.com. 7 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 aprel 2017.
- ↑ "İsrail Dövlətinin Baş naziri Benyamin Netanyahudan". 23 mart 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 mart 2021.
- ↑ "Good Relations between Azerbaijan and Israel". 21 avqust 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 mart 2016.
- ↑ Jane's Defence Weekly, October 16, 1996
- ↑ Ora Coren. "Aeronautics to build plant in Azerbaijan". Haaretz. 29 iyun 2009. 4 oktyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 mart 2012.
- ↑ "НОВЫЙ УКАЗ О ПОЛУЧЕНИИ ВИЗ НЕ КОСНЕТСЯ ГРАЖДАН ТУРЦИИ И ИЗРАИЛЯ". 11 mart 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 noyabr 2010.
- ↑ "Avigdor Lieberman: Azerbaijan's position in Karabakh conflict justified". 6 aprel 2016. 29 sentyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2018.
- ↑ "'Excellent relations with Jewish community and Israel,' Azerbaijan's president tells WJC delegation". www.worldjewishcongress.org (ingilis). World Jewish Congress. 5 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2017.
- ↑ "Ronald Lauder: I highly appreciate respectful and warm attitude of Azerbaijani people and Azerbaijani leadership towards Jewish community" (ingilis). Azertag. 16 sentyabr 2016. 5 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2017.
- ↑ "Netanyahu: Israel, Azerbaijan enjoy excellent relations" (ingilis). APA Information Agency, APA. 12 mart 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2017.
- ↑ "Israeli Prime Minister visits Alley of Martyrs in Baku" (ingilis). Azertag. 13 dekabr 2016. 12 mart 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2017.
- ↑ "PM Netanyahu Meets with Jewish Community in Baku". 13 dekabr 2016. 5 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 mart 2017.
- ↑ "PM Netanyahu Meets with Jewish Community in Azerbaijan". 13 dekabr 2016. 5 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 mart 2017.
- ↑ "Statements by PM Netanyahu and President of Azerbaijan Ilham Aliyev". 13 dekabr 2016. 10 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 aprel 2017.
- ↑ "PM Netanyahu meets with Azerbaijan President Aliyev". 9 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 aprel 2017.
- ↑ "Azerbaijan, Israel agree on air communication". AzerNews.az. 29 dekabr 2016. 9 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 aprel 2017.
- ↑ "Israeli envoy tours regions to deepen economic cooperation". AzerNews.az. 15 mart 2017. 27 mart 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 mart 2017.
- ↑ "Azerbaijan, Israel abolishing double taxation". Trend.Az (rus). 7 aprel 2017. 8 aprel 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 aprel 2017.
- ↑ "FULL TEXT: Netanyahu's Address to UN General Assembly". Haaretz (ingilis). 19 sentyabr 2017. 19 sentyabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
- ↑ "Azerbaijan purchases kamikaze drones from Israel". AzerNews.az (ingilis). 14 yanvar 2019. 15 may 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 may 2019.
- ↑ "Azərbaycanın İsraildəki səfirliyinin rəsmi açılış mərasiminin vaxtı məlum oldu". 15 mart 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 mart 2023.
- ↑ "Azərbaycanın İsraildə səfirliyi açıldı - Tarixi gün!". 31 mart 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 mart 2023.
- ↑ Bourtman, Ilya. "Israel and Azerbaijan's Furtive Embrace". Middle East Quarterly. 13 (3). 2006: 44–57. 14 aprel 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 aprel 2012.
- ↑ Perry, Mark. "Israel's Secret Staging Ground". Foreign Policy. 28 mart 2012. 16 dekabr 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 aprel 2012.
- ↑ "AR Xarici ticarətin gömrük statistikasi 2020" (PDF). AR Dövlət Gömrük Kömitəsi Rəsmi sayti (az.). 6 noyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 16 avqust 2022.
- ↑ "AR Xarici ticarətin gömrük statistikasi 2021" (PDF). AR Dövlət Gömrük Kömitəsi Rəsmi sayti (az.). 31 yanvar 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 16 avqust 2022.
- ↑ AR Dövlət Gömrük Kömitəsi Rəsmi sayti. ""AR Xarici ticarətin gömrük statistikasi 2022"" (PDF). customs.az. 18 fevral 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 18 fevral 2023.
- ↑ AR Dövlət Gömrük Kömitəsi Rəsmi sayti. "AR Xarici ticarətin gömrük statistikasi 2023" (PDF). customs.az.
- ↑ ""AR Xarici ticarətin gömrük statistikasi 2024"" (PDF). customs.az (rus).
- ↑ Swietochowski, Tadeusz. Azerbaijan: The Hidden Faces of Islam. 2002. səh. 75. 25 may 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 may 2021.
- ↑ "Israeli Embassy Bombing Foiled – Defense/Middle East – News – Arutz Sheva". Arutz Sheva. 9 mart 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 mart 2016.
- ↑ Israel signs deal to provide Azerbaijan with $1.6 billion in military equipment Arxiv surəti 9 noyabr 2018 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib fevral 26, 2012, at the Wayback Machine. The Washington Post. February 26, 2012.
- ↑ Tim Judah. "Israel's front-line in the South Caucasus". The Jewish Chronicle. United Kingdom. 6 fevral 2012. 19 aprel 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2012.
- ↑ "Azerbaijan arrests 22 suspects in plot to attack Israeli, U.S. targets". Haaretz. 14 mart 2012. 17 mart 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 mart 2012.
- ↑ "Azərbaycan İsraillə elm sahəsində əməkdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu imzalayıb". Report İnformasiya Agentliyi (az.). 8 aprel 2025. 8 aprel 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 aprel 2025.