Azərbaycanın bank sistemi

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda borc-bank sisteminin inkişafı, borc verən idarələrin ayrı-ayrı ərazilər üzrə qeyri-bərabər paylanması bəzi rayonlarda bank kapitalının daha çox, digərində isə az cəmlənməsi kapitalist təsərrüfat sisteminə xas olan sənaye kapitalı ilə bank kapitalının çulğaşması ilə xarakterizə olunurdu.

Neft sənayesinin XX əsrin əvvəllərindəki dünya böhranının nəticələrinə məruz qalmış Bakı şəhərində 1909-cu ilə qədər, 1907-ci ildə fəaliyyətə başlayan şəhər xüsusi lombardından başqa, borc verən heç bir yeni idarə açılmamışdı. Neft istehsalının və neft məhsulları ilə ticarətin həcminin azaldığı, gəmiçilikdə yük daşınmasının ixtisara düşdüyü, əməyə tələbatın xeyli azaldığı, vergilərin çoxunun geri qaytarıldığı və bir çox idarənin iflasa uğradığı^[1] şəraitdə Rusiya səhmdar kommersiya bankları öz fəaliyyət dairələrini genişləndirmək, Bakı rayonunda yeni şöbələr açmaq istəmirdi.

1909-cu ildə neft sənayesi və onunla bağlı istehsal müəssisələri uzunmüddətli durğunluqdan sonra öz fəaliyyətini bərpa etdiyi bir şəraitdə Bakıda kredit-bank sisteminin yeni inkişaf mərhələsi başladı. 1909-cu ildə Sankt-Peterburq Beynəlxalq Kommersiya Bankı Balaxanı kəndində özünün ikinci şöbəsini açdı.^[2] 1914-cü il aprelin 15-də ilk yerli səhmdar kommersiya bankı - Bakı Tacir Bankı açıldı.^[3] Onun idarə heyətinin sədri Musa Nağıyev, bank şurasının sədri isə H.Z.Tağıyev idi. 1900-1913-cü illərdə Bakıdakı 9 bank kontoru arasında ən mühümləri Əbdül Həmid Ələsgərov, Hacı Şıxəli Dadaşov, H.Z.Tağıyev və Tumanyan qardaşlarına məxsus idi, onlar kommersiya banklarından daha çox ixtisaslaşması ilə fərqlənirdi. Səhmdar bankların inkişafı ilə əlaqədar olaraq onların rolu heçə endi.

Bakıda borc (kredit) verən Qarşılıqlı Borcvermə Cəmiyyəti, Şəhər Borcvermə Cəmiyyəti, xəzinəyə və xüsusi şəxsə məxsus olan şəhər lombardı kimi idarələr də fəaliyyət göstərirdi.

Gəncə, Şuşa, Şəki, Lənkəran və Naxçıvan kimi ticarət-sənaye mərkəzlərində də kredit-bank sistemi inkişaf edirdi. Bu şəhərlərdəki kredit-bank sisteminin xüsusiyyəti dünya sənaye sistemini bürümüş böhrandan sonrakı durğunluq dövründə də inkişaf etməsi idi. Bunun başlıca səbəbi böhranın, neft sənayesindən fərqli olaraq, yerli sənaye sahələrinə və sənətkarlığa göstərdiyi təsirin zəif olmasında idi. Əvvəlki dövrlərin kapital yığımı sayəsində Şuşada yerli tacirlərin və sənaye sahiblərinin təşəbbüsü ilə 1904-cü ildə ilk kredit idarəsi - Qarşılıqlı Kredit Cəmiyyəti,^[4] 1910-cu ildə Volqa-Kama Kommersiya Bankı Tiflis şöbəsinin komisyonerliyi,^[5] 1914-cü il iyulun 25-də isə nizamnaməsi hələ 1905-ci ildə təsdiq olunmuş Qarşılıqlı Kənd təsərrüfatı Kredit Cəmiyyəti açıldı.^[6][7]

Bank idarələrinin mövcud olduğu Gəncə şəhərində 1905-ci il yanvarın 3-dən Qarşılıqlı Borcvermə Cəmiyyəti, iki ildən sonra isə 1910-cu il yanvarın 1-dən Yelizavetpol Qarşılıqlı Kredit Kommersiya Cəmiyyəti adlandırılan ikinci belə cəmiyyət,^[8] həmin il Volqa-Kama Kommersiya Bankı Tiflis şöbəsinin 1913-cü ildən həmin bankın agentliyinə çevrilən komisyonerliyi, 1912-ci il avqustun 16-dan Tiflis kommersiya bankının şöbəsi fəaliyyətə başladı.^[9]

Şəkidə ilk bank idarəsi - Qarşılıqlı Kredit Cəmiyyəti 1908-ci il mayın 20-də,^[10] bir ildən sonra Əhmədov qardaşlarının Banklar Evi^[11] və və 1910-cu ildə isə Tiflis Kommersiya Bankının şöbəsi açıldı.^[12]

Uluxanlıdan İran sərhədinə qədər dəmir yol xətti çəkildikdən sonra XX əsrin əvvəllərində mühüm ticarət mərkəzinə çevrilmiş Culfada 1910-cu ildə Azov-Don Kommersiya Bankının şöbəsi,^[13] 1911-ci ildə İran Hesab-Borc Bankının şöbəsi^[14] və 1912-ci ildə isə Tiflis Kommersiya bankının şöbəsi yaradıldı.^[15]

Azərbaycanın başqa şəhərlərində - 1910-cu ildə Naxçıvanda Qarşılıqlı Kredit Bankının şöbəsi, 1911-ci ildə Lənkəranda Rus-Asiya bankının 1913-cü ildə həmin bankın şöbəsinə çevrilən komisyonerliyi, Astarada İran Hesablama-Borc Agentliyinin şöbəsi açıldı.

Kommersiya bankları XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində fəaliyyət göstərən kredit-bank sistemində əsas həlqə idi. Rusiyanın Azərbaycan ərazisini fəaliyyət mühiti etmiş dövlət və səhmdar torpaq bankları sırasına 1900-cü ildən Don Səhmdar Torpaq Bankı, 1903-cü ildən Yaroslavl-Kostroma Səhmdar Torpaq Bankı,^[16] 1907-ci ildən Poltava Səhmdar Bankı,^[17] 1906-cı il fevralın 15-dən Kəndli Torpaq Bankın ın Zaqafqaziya şöbəsi daxil idi.^[18]

Dövlət zadəgan torpaq bankı Zaqafqaziya şöbəsinə öz fəaliyyətini Azərbaycanda yaymağa icazə vermişdi, lakin bankın mərkəzi idarəsinin siyasəti yerli mülkədar və bəyləri onun müştərisi olmaqdan məhrum etmişdi. Bunun başlıca səbəbi onların imtiyazlısilkə mənsubluğunu və mülklərinin sərhədlər üzrə onların mülkiyyətində olduğunu təsdiqləyən sənədlərin olmaması idi. Yerli və Qafqaz inzibati orqanları bankın mərkəzi idarəsi qarşısında dəfələrlə vəsatət qaldırdığına baxmayaraq, bəylər öz torpaqlarını burada girov qoymaq hüququ ala bilməmişdilər. Yalnız xan nəslindən olanlar və rus əsilzadələri öz torpaqlarını bu banka girov qoya bilərdilər.

Azərbaycanın kredit-bank sisteminin digər bir həlqəsi kiçik kredit (borcvermə) idarələri idi. Rusiyanın, o cümlədən Azərbaycanın kənd təsərrüfatında XX əsrin əvvəllərində kapitalist münasibətlərinin inkişafı ölkədə kiçik kreditin vəziyyətini əsaslı surətdə dəyişməyi tələb edirdi. Çar hökumətinin 1904-cü il iyunun 7-də təsdiq etdiyi "Kiçik kredit idarələri haqqında əsasnamə"yə görə, Rusiya dövlət bankı - kiçik kredit işləri üzrə idarə yaradıldı və ona tapşırıldı ki, kiçik kredit müəssisələri yaradılmasına himayədarlıq, onların fəaliyyətinə nəzarət və rəhbərlik etsin.^[19]

Bu qanun Rusiyada kiçik kredit idarələri şəbəkəsinin yaradılması işini geniş inkişaf yoluna saldı. Azərbaycanda bu istiqamətdə ilk addımlar 1906-1907-ci illərdə atıldı. Dövlət bankının Tiflis və Bakı şöbələrinin nəzdində kiçik kredit üzrə Bakı və Yelizavetpol quberniya komitələri yaradıldı. Bank şöbələrində çalışan müfəttişlər kəndli təsərrüfatlarının xahişlərini nəzərdən keçirməli, imkan olduqda kiçik kredit müəssisələri açmalı idilər.

Kiçik kredit müəssisələri açılması Maliyyə Nazirliyinin 1905-ci ilin noyabrında təsdiq etdiyi Nizamnamə əsasında tənzimlənməli idi. Bu sənəd Azərbaycanda kiçik kredit müəssisələrinin iki növünün - kredit və borc-kredit şirkəti açılmasına yol verirdi.

Lakin kiçik müfəttişlərin sayca məhdudluğu, haqq-hesabın yerli dildə aparılmaması, qolçomaq-sələmçilərin müqaviməti və s. ona gətirib ona çıxartdı ki, Azərbaycanda ilk kiçik kredit müəssisəsi yalnız 1908-ci ildə açıldı. 1909-1913-cü illərdə kiçik kredit müəssisələrinin artım mənzərəsi belə idi: 1909-cu ildə 9, 1910-cu ildə 12, 1911-ci ildə 5, 1912-ci ildə 42, 1913-cü ildə 19, ümumiyyətlə isə həmin müddətdə cəmi 86 kiçik kredit müəssisəsi açılmışdı.^[20]

Kiçik kredit müəssisələrinin çoxu Bakı quberniyasında, 8-i Naxçıvan qəzasında, 2-si isə Zaqatala dairəsində idi. Kredit şirkətləri çoxluq, borc-əmanət şirkətləri isə azlıq təşkil edirdi. Azərbaycanda kiçik kredit müəssisələri şəbəkəsinin genişliyi öz əksini bankir idarələri, qarşılıqlı kredit cəmiyyətləri və Bakı tacir bankı yaradılmasında tapırdı. Bu isə maliyyə oliqarxiyasının hakimiyyətinə gətirib çıxardı.

2024-cü ildə Azərbaycan bank sektorunun xalis mənfəəti 1 milyard 69,4 milyon manat olub ki, bu da 2023-cü illə müqayisədə 0,65% (7 milyon manat) azalmadır. 2023-cü ildə bank sektoru 1 milyard 76,4 milyon manat xalis mənfəət əldə etmişdi.

Azərbaycanın bank sektoru 2025-ci ilin yanvar ayında 71 milyon manat xalis mənfəət əldə edib ki, bu da ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 28,7% azdır.^[21] Ən çox xalis mənfəət əldə edən banklar arasında dövlət bankı Azərbaycan Beynəlxalq Bankı (ABB) 293,7 milyon manatla liderdir. "PAŞA Bank" 210,5 milyon manat mənfəətlə ikinci, "Kapital Bank" isə 186,5 milyon manat xalis mənfəətlə üçüncü sırada yer alıb. Hesabat ayında bankların əməliyyat gəlirləri 543,8 milyon manat (17,5% artım), əməliyyat xərcləri 395,5 milyon manat (26,9% artım), xüsusi ehtiyatlara ayırmaları 53,7 milyon manat (83,3% artım), mənfəət vergisi ödəmələri isə 23,7 milyon manat (8,2% artım) təşkil edib.^[21]

Əhalinin banklardakı əmanətləri 2021-ci ildən etibarən davamlı artım tendensiyasındadır. 2025-ci il yanvarın 1-nə əhalinin banklardakı əmanətləri 14 mlrd. 661,9 mln. manat təşkil edib ki, bu da indiyədək olan ən yüksək göstəricidir. Əhalinin banklardakı əmanətləri son bir ildə 13,2% və ya 1 mlrd. 714,1 mln. manat artıb.^[22] Əmanətçilərin sayı isə 2023-cü ildə 106 min nəfər, 2024-cü ildə isə 40%-dən çox artaraq 149-150 minə yüksəlib. Əmanətçilərin 78%-i 30 min manata qədər əmanətə malikdir.^[23]

2025-ci il yanvarın 1-nə Azərbaycanın bank sektorunun aktivləri 53 milyard manat təşkil edib ki, bu da ötən il yanvarın 1-i ilə müqayisədə 7,8% və ya 3,8 milyard manat çoxdur. 2024-cü ildə bank aktivlərinin 27 milyard 477,9 milyon manatı müştərilərə verilən kreditlərdən ibarət olmuşdur. Son bir il ərzində kredit portfeli 18,5% artmış, kreditlərin aktivlərdəki payı isə 47,1%-dən 51,8%-ə yüksəlmişdir.^[24]

Hesabat dövründə bank sektorunun öhdəlikləri 8,7% artaraq 46 milyard 383 milyon manata, depozit portfeli isə 5,9% artaraq 37 milyard 696,5 milyon manata çatmışdır.^[24]

Sektorun balans kapitalı isə 8,7% artımla 6 milyard 688,4 milyon manata yüksəlmişdir.^[25]

2024-cü ildə bankların cəmi biznes kreditləri 14 mlrd. 787,5 mln. manat təşkil edib. Bu, əvvəlki ilə nisbətən 17,2% və ya 2,17 mlrd. manat çoxdur.^[26]

Azərbaycanın yetkin əhalisinin 70%-nin bank hesabı var. Bank aktivlərinin ÜDM-ə nisbəti 42% təşkil edir ki, bu da sektorun genişlənmə potensialını göstərir. Banklar maliyyə aktivlərinin 95%-nə nəzarət edir. Dövriyyədəki nağd pulun həcmi yüksək olaraq M2-nin 43%-ni təşkil edir.

• Azərbaycan banklarının siyahısı
• Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı
• Azərbaycan manatı
• Azərbaycanın pul dövriyyəsi tarixi

• Azərbaycanın bank sistemi Azerbaijans.com
• Azərbaycan banklarının siyahısı Arxivləşdirilib 2017-01-03 at the Wayback Machine Banks.az
• Банковский сектор Азербайджана: ставка на рост капитализации  (rus.)

• Ахундов Б.Ю. Монополистический капитал в дореволюционной бакинской нефтяной промышленности. Москва, 1959.
• Государственный Банк. Банковская Энциклопедия. T.I, Киев, 1914
• Ибрагимов М . Предпринимательская деятельность Г.З. Тагиева.Баку, 1990.
• Русские банки в 1917 гг., Петроград, 1918