Arktik quduzluq virusu Alyaskanın, Kanadanın, Qrenlandiyanın və Rusiyanın arktika bölgələrində yayılan quduz lissavirusun bir ştamıdır. İsveçdə və Norveçin materik hissəsində 100 ildən artıqdır ki, bu virusa rast gəlinməmişdir. Lakin, Svalbardda virusa yoluxma halı qeydə alınmışdır. 1989-cu ildən bəri Finlandiyada virusa yoluxma halı aşkar edilməmişdir. Arktika tülküsü virusun əsas yayılma mənbəyi hesab edilir.[1][2]
| Arktik quduzluq virusu |
|---|
Arktik quduzluq virusu Rhabdoviridae ailəsinə və Lyssavirus cinsinə aid edilir.[3] Arktika quduzluğu virusun dörd quduz genotipindən biridir.[4] Bu genotiplərin hər biri meyvə və həşərat yeyən yarasalar,[5] tülkü və digər vəhşi heyvanların bədənində yaşayır.[6][7]
Arktika ərazisində quduzluğun ilk halları 1859-cu ildə Qrenlandiyada qeydə alınmışdır. 1867-ci ildə xəstəlik Kanadanın arktika bölgələrində, 1886-cı ildə İsveçdə və 1887-ci ildə Alyaskada aşkar edilmişdir.[6][7] 1916-cı ildə müəyyən edilmişdir ki, xizək itlərində müşahidə olunan xəstəliyin əlamətləri ilə qütb tülkülərində müşahidə olunan əlamətlər arasında oxşarlıq vardır.[3] 1945-1947-ci illərdə aparılan araşdırmalarda xəstəliyi yaradan virus aşkar edilmişdir.[8] SSRİ-də virusa ilk dəfə 1954-1956-cı illərdə Yamalo-Nenets Muxtar Dairəsində rast gəlinmişdir.[4] 1959-cu ildə virus Qrenlandiyada aşkar edilmişdir.[9][10]
Daha sonra, 1980-ci illərdə virus Norveçin Şpitsbergen adaları ərazisində və Rusiyanın Kola yarımadasında qeydə alınmışdır.
Arktika ölkələrində yayılan quduzluq virusları ilə Hindistanda yayılan quduzluq virusları arasında filogenetik əlaqə vardır. Hindistan arktik quduzluq virusu Arktika nəslinə aiddir. Bu nəsil Hindistanın çox hissəsinə yayılmışdır. Filogenetik analiz və Bayes metodları vasitəsilə hind virusları son 40 il ərzində ortaq əcdaddan törəmişdirlər. Arktik-AL xətti son 200 il ərzində yaranmışdır ki, bu da Kanadaya daxil olma dövrü ilə üst-üstə düşür.[11]
Qütb tülküləri uzun məsafələrə miqrasiya etdiklərinə görə, virus üçün əlverişli daşıyıcılar hesab edilirlər. Bu isə, öz növbəsində, quduzluq virusunun yayılmasına səbəb olan amillərdən biridir.[12] Bununla belə, onlarda populyasiya sıxlığı aşağıdır. Virusun yayılması üçün ən əlverişli dövr qütb tülkülərinin köç etməyə başladığı payız dövrüdür.[13] Ən yüksək populyasiya sıxlığına da sırf bu dövrdə rast gəlinir. Qütb tülkülərində cütləşmə dövrləri də virusun yayılması üçün əlverişlidir. Tədqiqatçılar arasında qütb tülkülərinin aşağı populyasiya sıxlığı dövründə virusun yayılması məsələsi həll olunmamış qalır. Mümkün səbəblər arasında virusun uzunmüddətli ifrazı və inkubasiya dövrü, şaxtalı hava şəraitində virusun uzun müddət yaşaması vardır. Bu səsəblərdən asılı olaraq qütb tülkülərinin digər nümayəndələrinə də ötürülməsinə imkan verir.[14][15]
Xəstəliyin digər daşıyıcıları şimal maralı, suiti, boz suiti,[16] qütb ayıları, canavarlar, yenot itləri və qırmızı tülkülərdir.[17] Son iki tip daşıyıcılardan fərqli olaraq,[18] digərlərinə virus yalnız vaxtaşırı təsir edir.[19] Yenot itləri, qırmızı tülkü və qütb tülküləri arktika quduzluğu virusunun aktiv daşıyıcılarıdır.[20][21]
Laboratoriya tədqiqatlarına görə müəyyən edilmişdir ki, virusun inkubasiya dövrü səkkiz gündən altı aya qədər davam edir. Klinik təzahürlər zamanı heyvanların davranışı kəskin şəkildə dəyişir.[13][22] Bu zaman onlarda qorxu hissi olmur, aqressivləşirlər.[5][23] Beyin fəaliyyətində də köklü pozğunluqlar müşahidə olunur. Xəstəliyin son mərhələsi iflic və ölümlə sonlanır. Klinik olaraq müəyyən edilmişdir ki, ölüm simptomların başlanmasından bir və ya iki gün sonra baş verir.[5][6][24][25][26]
İnsanlar arasında da arktika quduzluğu virusuna yoluxma halı müəyyən edilmişdir. Lakin, insanlara virusun yoluxması tülkülər vasitəsilə yox, xəstə itlər vasitəsilə olmuşdur. Buna görə də, insanların Arktika quduzluğu virusuna daha az həssas olduğuna dair fikirlər irəli sürülmüşdür. Bunun başqa bir izahı, inuitlərdə quduzluğa qarşı təbii immunitetin olmasıdır.
Quduzluğa yoluxma hallarına nəzarət, müəyyən ərazilərdə xəstəliyin yayılmasının minimuma endirilməsi və virusun yayılmasının dayandırılmasıdır. Arktikada bu cür tədbirlərin həyata keçirilməsi bir çox amillər, o cümlədən ərazinin böyüklüyü və infrastrukturun olmaması ilə çətinləşir.[21][27][28][29][30]
Quduzluq virusu ilə mübarizə üçün istifadə edilən müasir peyvəndlər Arktika şəraitində çox təsirli deyildir. Xəstəliyin yayılması ilə mübarizə üçün ağızdan qəbul edilən peyvənddən istifadə olunur. Bu peyvənd yemlə qarışdırılmış şəkildə qida ilə birlikdə heyvanlara verilir. Bu üsul əvvəllər effektiv hesab edilməsə də, Finlandiya, Kanada və Alyaska ərazisində özünü sübut etmişdir.
- ↑ Torill Mørk1* and Pål Prestrud. Arctic Rabies — A Review. Acta Veterinaria Scandinavica 2004, 45:1-9
- ↑ Cherkasskiy BL: The epidemiological surveillance on Arctic fox rabies. WHO/NVI Workshop on Arctic fox rabies, Uppsala, Sweden. Background papers 1990, 25-28
- ↑ 1 2 Elton C. Epidemics among sledge dogs in the Canadian Arctic and their relation to disease in the arctic fox. Can J Res. 1931;58:673-92
- ↑ 1 2 Rabies in Alaska. Williams RB Can J Comp Med Vet Sci. 1949 Jun; 13(6):136-43
- ↑ 1 2 3 NATURAL FOCI OF A RABIES-LIKE INFECTION IN THE FAR NORTH. KANTOROVICH RA J Hyg Epidemiol Microbiol Immunol. 1964; 8():100-10
- ↑ 1 2 3 Holck SN. Rabiesforekomst i Grønland før og nu. (Occurrence of rabies in Greenland, before and now) Dan Vet Tidsskr. 1989;72:22-30
- ↑ 1 2 Rabies in Greenland. LASSEN HC Ugeskr Laeger. 1962 Mar 2; 124():269-72
- ↑ Wierup M, Engvall A. Rabies — Sweden. WHO/NVI Workshop on arctic rabies, Uppsala, Sweden. Background papers. 1990. pp. 83-85.
- ↑ Westerling B. Rabiessläget i Finland. (The Rabies battle in Finland) Svensk Vet Tidn. 1989;41:315-17
- ↑ Selimov MA, Botvinkin AD, Khozinskii VV, Klyueva EV, King A, Petrenko LG, et al. Lyssavirus characterization with monoclonal antibodies on strains of certain regions of the USSR. Rabies Bulletin Europe. 1990;14:8-9
- ↑ Susan A. Nadin-Davis, Mary Sheen, Alexander I. Wandeler. Recent Emergence of the Arctic Rabies Virus Lineage. Virus Research. Volume 163, Issue 1, January 2012, pages 352—362.
- ↑ Eberhardt LE, Hanson WC. Long-distance movements of arctic foxes tagged in northern Alaska. Can Field-Nat. 1978;92:386-89
- ↑ 1 2 Observations on some natural-focal zoonoses in Alaska. Rausch RL Arch Environ Health. 1972 Oct; 25(4):246-52
- ↑ History and epizootiology of rabies in Canada. Tabel H, Corner AH, Webster WA, Casey CA Can Vet J. 1974 Oct; 15(10):271-81
- ↑ Cherkasskiy BL. The epidemiological surveillance on Arctic fox rabies. WHO/NVI Workshop on arctic fox rabies, Uppsala, Sweden. Background papers. 1990. pp. 25-28
- ↑ Observation of a polar bear with rabies. Taylor M, Elkin B, Maier N, Bradley M J Wildl Dis. 1991 Apr; 27(2):337-9
- ↑ Rabies in Svalbard: infection diagnosed in arctic fox, reindeer and seal. Odegaard OA, Krogsrud J Vet Rec. 1981 Aug 15; 109(7):141-2
- ↑ Westerling B, Stenman O. Hälsotilståndet hos säl i Östersjön. (The health condition of seals in the Baltic Sea) I veterinären och den yttre miljön, Nordisk komiteé för veterinärvitenskapeligt samarbete (7:e symposiet), Wik, Uppsala, Sverige. 1992. pp. 77-83
- ↑ Occurrence of rabies in a wolf population in northeastern Alaska. Weiler GJ, Garner GW, Ritter DG J Wildl Dis. 1995 Jan; 31(1):79-82
- ↑ Major antigenic groups of rabies virus in Canada determined by anti-nucleocapsid monoclonal antibodies. Webster WA, Casey GA, Charlton KM Comp Immunol Microbiol Infect Dis. 1986; 9(1):59-69
- ↑ 1 2 An epidemic of sylvatic rabies in Finland--descriptive epidemiology and results of oral vaccination. Nyberg M, Kulonen K, Neuvonen E, Ek-Kommonen C, Nuorgam M, Westerling B Acta Vet Scand. 1992; 33(1):43-57
- ↑ EXPERIMENTAL INVESTIGATIONS INTO RAGE AND RABIES IN POLAR FOXES, NATURAL HOSTS OF THE INFECTION. II. AN EXPERIMENTAL MORPHOLOGICAL STUDY OF RABIES IN POLAR FOXES. KONOVALOV GV, KANTOROVICH RA, BUZINOV IA, RIUTOVA VP Acta Virol. 1965 May; 9():235-9
- ↑ Crandell RA. Arctic fox rabies. In: Baer GM, editor. The Natural History of Rabies. second. CRC Press, New York; 1991. pp. 291—306
- ↑ Johnston DH, Fong DW. Epidemiology of Artic fox rabies. Wildlife rabies control. Proceedings of the international WHO symposium on Wildlife Rabies Control, Geneva, 1990 and report of the WHO Seminar on Wildlife Rabies Control, Geneva 1990. Wells Wells Medical cop. 1992. pp. 45-49
- ↑ Survey of fox trappers in northern Alaska for rabies antibody. Follmann EH, Ritter DG, Beller M Epidemiol Infect. 1994 Aug; 113(1):137-41
- ↑ Naturally acquired serum rabies neutralizing antibody in a Canadian Inuit population. Orr PH, Rubin MR, Aoki FY Arctic Med Res. 1988; 47 Suppl 1():699-700
- ↑ Anonymous . World Health Organization. Report of a WHO/NVI workshop on arctic rabies, WHO/Rab. Res./90.35. Uppsala, Sweden; 1990
- ↑ Elimination of rabies from red foxes in eastern Ontario. MacInnes CD, Smith SM, Tinline RR, Ayers NR, Bachmann P, Ball DG, Calder LA, Crosgrey SJ, Fielding C, Hauschildt P, Honig JM, Johnston DH, Lawson KF, Nunan CP, Pedde MA, Pond B, Stewart RB, Voigt DR J Wildl Dis. 2001 Jan; 37(1):119-32
- ↑ Immunization of arctic foxes (Alopex lagopus) with oral rabies vaccine. Follmann EH, Ritter DG, Baer GM J Wildl Dis. 1988 Jul; 24(3):477-83
- ↑ Oral rabies vaccination of arctic foxes (Alopex lagopus) with an attenuated vaccine. Follmann EH, Ritter DG, Baer GM Vaccine. 1992; 10(5):305-8
- "Virus Pathogen Database and Analysis Resource (ViPR) - Rhabdoviridae - Genome database with visualization and analysis tools" (ingilis). 2019-09-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-09.