Arakel Təbrizli

1595-ci ildə^[5] Səfəvi İmperiyasının keçmiş paytaxtı Təbrizdə anadan olan Arakel Təbrizli XVII əsr, Səfəvi və Osmanlı imperiyaları haqqında məlumat verən önəmli qaynaqlardan biri hesab edilir. 1670-ci ildə Eçmiədzin Monastrında vəfat etmişdir və vəsiyyətinə uyğun olaraq monastırın qardaşlıq qəbiristanlığında dəfn edilmişdir.^[6]

O, təhsilini Erməni Apostol Kilsəsinin dini mərkəzi olan Eçmiədzin seminariyasında almış və burada vardapet (ruhani, arximandrit) kimi təyin edilmişdir. 1636-cı ildə Hovhannavank monastırının abbatı olmuş, bir ildən sonra yenidən Eçmiədzinə qayıtmışdır.^[6] Sonralar Katolikos Pilipposun nümayəndəsi kimi İsfahan, Amasya, Sivas, Urfa, Hələb, Qüds və Afinaya səfərlər etmişdir.

1662-ci ildə Arakel “Tarix kitabı” (Girk’ Patmut’eants’) əsərini tamamlamışdır. Bu əsər XVII əsrdə Ermənistan və qonşu ölkələrdə baş vermiş hadisələri təsvir edir. Müəllif bir çox hadisələrin canlı şahidi olmuş və onları əsərində ətraflı şəkildə təsvir etmişdir.^[6]

Əsər katolikos Filippos Axbaketsinin (1633-1655) xahişi ilə yazılmışdır. Lakin 1655-ci il martın 25-də katolikos Filipposun vəfatı ilə əlaqədar olaraq Arаkel öz işini yarımçıq saxladı. Üç ildən sonra yeni katolikos – Yakov Cuqaetsi (Culfalı Yakov) (1655–1680) belə mühüm bir başlanğıcın natamam qalmamalı olduğunu hesab edərək Arаkeli yanına çağırdı, ona borcunu xatırlatdı və işini davam etdirməyə razı saldı. 1658-ci ildə Arаkel yenidən “Tarix kitabı”nı yazmağa davam etdi və 1662-ci ildə onu tamamladı. 1669-cu ildə Amsterdamda nəşr edilmişdir.^[7] 1602-1662-ci illər əhatə edən əsər 58 fəsildən ibarətdir. 11 ildən çox müddətə başa gəlmişdir. “Tarix kitabı”nın dəyəri həm də ondadır ki, müəllif kitabda təsvir edilən bir çox hadisələrin bilavasitə şahidi olmuşdur. O, müasiri olan erməni salnaməçilərinin əsərləri, əlyazmaların kolofonları, Eçmiədzin arxivləri və digər çoxsaylı ədəbiyyat mənbələrindən də istifadə etmişdir. Əsər XVI əsrin sonu – XVII əsrin birinci yarısının hadisələrini əhatə edir. Əsərdə Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin dağıdıcı xarakteri, 1604-cü ildə Şah Abbasın İsfahan ətrafında erməni tacirləri üçün Yeni Culfa koloniyasını yaratması, Səfəvi-Osmanlı müharibələri kontekstində, Səfəvilər hakimiyyəti altında olan İrəvan da və Naxçıvanda xristian əhalinin siyasi və sosial-iqtisadi vəziyyəti, bu hadisələrin bölgənin yerli əhalisinə və qonşu ölkələrə təsiri işıqlandırılır. Əsərdə həmçinin Qərbi Azərbaycanda kilsə və monastırların tikintisi, İstanbul erməni icmasının həyatı, polyak ermənilərinin katolisizmi qəbul etməsinin nəticələri barədə zəngin məlumatlar yer alır. Əsərdə Səfəvi-Osmanlı müharibələri, Cəlalilər hərəkatı, Koroğlu, Şah Abbasın köçürmə siyasəti (xüsusiylə Culfadan), Azərbaycanın iqtisadi həyatı, vergilər, mükəlləfiyyətlər, əhalinin ümumi vəziyyəti, Təbriz zəlzələsi (1641) vs. mövzular haqqında məlumatlar vermişdir. ^[5] Əsərin ayrı-ayrı fəsilləri Osmanlı sultanlarının və Səfəvi hökmdarlarının nəsil şəcərəsi və qısa tarixinə, Səfəvilər dövlətində yəhudilərin zorla müsəlmanlaşdırılmasına, Təbriz və Van zəlzələlərinə, İstanbulda baş vermiş yanğına həsr olunmuşdur.^[4]

Erməni Qriqoriyan Kilsəsinin mövqeyindən çıxış edən Arakel Təbrizli əsərində hakim sinfin mənafeyini müdafiə edir, xalq hərəkatına mənfi münasibət bəsləyirdi.^[5]

XIX əsrin sonuna yaxın Араrkel Təbrizlinin “Tarix kitabı” bibliqrafik nadir əsərə çevrildi. 1884-cü ildə xüsusi qərarla Üçkilsə Sinodu Аrakelin “Tarix kitabı”nı Vaqarşapatda ((keçmiş Eçmiədzin (Üçkilsə), Armavir vilayəti) ikinci dəfə çap etdirdi. Lakin bu nəşr də qısa müddətdə tükəndi və artıq 1895-ci ildə katolikosun göstərişi ilə üçüncü nəşrin hazırlanmasına başlanıldı. Sözügedən nəşr 1896-cı ildə Vaqarşapatda həyata keçirildi. Əsərin 1978-i ildə rusca tərcüməsi məhz həmin üçüncü nəşrin mətni əsasında hazırlanmışdır. M. Maştots adına Matenadaranda Аrakel Təbrizlinin “Tarix kitabı”nın bir neçə əlyazması mühafizə olunur. Onlardan bəziləri (№ 1773 – 1663-cü il, və № 1772 – 1666-cı il) yaxşı vəziyyətdə günümüzədək gəlib çatmışdır. Digərləri (№ 5025 və № 7296 – hər ikisi XVII əsrdə köçürülmüşdür) zəif qorunmuşdur. № 5959 saylı əlyazma (1682-ci il, vərəqlər 95a–102a) yalnız əsərin fraqmentlərini əhatə edir. № 4998 saylı əlyazma (1723-cü il, vərəqlər 1366–4046) isə Аrakelin kitabının ilk Amsterdam nəşrinin surətidir. Bundan əlavə, Vyanada Mxitaristlər Konqreqzsiyasının kitabxanasında № 137 (köhnə nömrələmə üzrə № 83) altında 1665-ci ilə aid bir əlyazma saxlanılır. Bu nüsxə İrəvanda keşiş Avetis tərəfindən, elə tarixçi Аrakel Təbrizlinin “əmri və nəzarəti ilə” qələmə alınmışdır.^[8]