Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinApriorizm — biliklərin formalaşmasında təcrübədən əvvəl gələn, yəni empirik müşahidədən asılı olmayan prinsiplərin və ideyaların mövcudluğunu müdafiə edən epistemoloji mövqe.[1] Apriorizmə görə, bəzi biliklər və anlayışlar insan təcrübəsindən əvvəl mövcuddur və onlar məntiqi düşüncə və ya şüurun daxili strukturları vasitəsilə əldə olunur.
"Apriori" anlayışı latınca a priori ifadəsindən götürülmüşdür və “əvvəldən” mənasını verir.[2] Bu anlayış ilk dəfə İmmanuel Kantın fəlsəfəsində geniş şəkildə işlədilmişdir. Kantın sistemində apriori biliklər empirik müşahidəyə əsaslanmır, əksinə təcrübəni mümkün edən zəruri şərtlər kimi qəbul edilir.[3]
Apriorizmə görə, müəyyən biliklər və ya məfhumlar empirizmin müdafiə etdiyi kimi yalnız təcrübədən qaynaqlanmır. Məsələn, riyazi və məntiqi qanunlar insanın müşahidəsindən əvvəl də mövcud ola biləcək apriori biliklər kimi şərh olunur.[4]Rasionalizm və apriorizm arasında yaxın əlaqə vardır. Rasionallara görə, insan ağlı təcrübədən asılı olmayan müəyyən prinsipləri dərk edə bilir. Bunun əksinə olaraq empirizm isə bütün biliklərin təcrübədən qaynaqlandığını iddia edir.[5]
Apriorizm elementləri qədim yunan fəlsəfəsində, xüsusilə Platonun ideyalar nəzəriyyəsində izlənilə bilər. Lakin bu istiqamətin sistemli forması Yeni dövr fəlsəfəsində, xüsusilə Kantın transsendental idealizmində formalaşmışdır.[6]
Kant apriori bilikləri iki növə ayırır:
- Apriori analitik – anlayışların təhlili ilə əldə edilən biliklər;
- Apriori sintetik – təcrübədən asılı olmayaraq, amma yeni informasiya verən biliklər (məsələn, riyazi təlimlər).
Platonun ideyalar nəzəriyyəsi apriori xarakter daşıyırdı. O, hesab edirdi ki, insan biliyi obyektiv ideyaları əvvəlcədən şərtləndirir və bu ideyalar təcrübədən kənar olaraq spontan şəkildə xatırlanır. Bu, həqiqi bilikləri mümkün edir. Fəlsəfə tarixçiləri bu nəzəriyyəni Anamnezis adlandırırlar. Platonun fikrincə, obyektiv ideyalar insanın mütləq varlıqla iştirak (yun. μέθεξις) etməsi nəticəsində həqiqi bilik yaradır.
Son antik dövrdə kilsə atalarından biri olan Avqustin abditum mentis (“zehinin gizli yeri” və ya “ağılın gizliliyi”) anlayışını təqdim etmişdir. O, bu anlayışla insan zehninin dərinliklərində mövcud olan və bütün təfəkkürün əsası hesab edilən apriori bilik sahəsini təsvir edirdi. Avqustinin nəzəriyyəsinə görə, “yaddaşımızın gizli dərinliyi” insanın əvvəlcədən yaddaşında saxlanılmayan, lakin ilk dəfə düşünüldüyü an aşkar edilən məzmunun məkanıdır. Bu prosesdə anlayış, əvvəldən yaddaşda mövcud olan, lakin gizlənmiş bir idrakdan qaynaqlanır.[7]
Tomas Akvinalıya görə, insan zehninin ilahi ruhla əlaqəsi vardır.[8] Bu əlaqə nəticəsində insan təcrübədən kənara çıxan və dünyanın nizamı, o cümlədən təbiət qanunları haqqında biliklər əldə edir.[9]
- ↑ In Defense of Pure Reason: a rationalist account of a priori justification. Cambridge University Press. 1998. 1–10.
- ↑ Vgl. Georg Klaus&Manfred Buhr: Philosophisches Wörterbuch. Westberlin 1987, Reprint der 12. Aufl., S. 102.
- ↑ Kant: '"Metaphysische Anfangsgründe der Naturwissenschaften". In: Akademieausgabe von Kants gesammelten Werken; Band IV, pp. 474/6.
- ↑ Immanuel Kant: Kritik der reinen Vernunft. 1787, Vorrede zur 2. Auflage.
- ↑ Ludwig von Mises: Grundprobleme der Nationalökonomie. Jena 1933, S. 12.
- ↑ Hans Albert: Kritik der reinen Erkenntnislehre. Mohr: Tübingen 1987, S. 31.
- ↑ Augustinus, De trinitate 14,7,915; 21, 40.
- ↑ Johannes Hirschberger: Geschichte der Philosophie. Freiburg i. B. 1980, 11. Auflage, Nachdruck Heidelberg o. J., Band II, S. 532 ff.
- ↑ Vgl. Johannes Hirschberger: Geschichte der Philosophie. Freiburg i. B. 1980, 11. Auflage, Nachdruck Heidelberg o. J., Band II, S. 95–97.
- Edmund Abb: Kritik des Kantschen Apriorismus vom Standpunkte des reinen Empirismus aus: unter besonderer Berṳcksichtigung von J. St. Mill und Mach. Leipzig 1906. Digitalisiert Princeton University 2008.
- Werner Trautner: Der Apriorismus der Wissensformen: eine Studie zur Wissenssoziologie Max Schelers. München 1969.
- Grigoriĭ Iosifovich Patent, Gottfried Handel, Wilfried Lehrke: Marxismus und Apriorismus. Studien zur Erkenntnistheorie. Berlin 1977.
- Johann Christoph Gottsched: Ausgewählte Werke: Kleinere Schriften, Erster Teil, Band 10;Band 12. Berlin 1980.
- Universität Bremen. Zentrum Philosophische Grundlagen der Wissenschaften: Zum Problem des Apriorismus in den Wissenschaften: eine Ringvorlesung. Pressestelle Uni Bremen, 1986.
- Hans Albert: Kritik der reinen Erkenntnislehre. Mohr: Tübingen 1987. ISBN 3-16-945229-0
- Renate Wahsner: Erkenntnistheoretischer Apriorismus und neuzeitliche Physik. Deutsche Zeitschrift für Philosophie 40/1992, S. 23–35.
- Karl R. Popper: Die beiden Grundprobleme der Erkenntnistheorie. Aufgrund von Manuskripten aus den Jahren 1930–1933. Tübingen 2. verbess. Auflage 1994
- Ernst Cassirer: Determinismus und Indeterminismus in der modernen Physik. Historische und systematische Studien zum Kausalproblem. [Göteborg 1937], Neuausgabe: Gesammelte Werke, Band 19, Meiner, Hamburg 2004, ISBN 978-3-7873-1419-5
- Moritz Schlick: Erkenntnistheorie und moderne Physik. In: Johannes Friedl & Heiner Rutte: Moritz Schlick. Die Wiener Zeit: Aufsätze, Beiträge, Rezensionen 1926–1936. New York/Wien 2008, S. 157–174.
- Emil Sigall: Der Leibniz-Kantische Apriorismus und die neuere Philosophie. Charleston/United States (NABU-Press, Books On Demand) 2011.
- Benedikt Bärwolf: Die „angeborenen Ideen“ bei Platon und Leibniz. Hamburg 2012.