Antielm

Antielmi mövqelər elmin inkişaf etdiyi bütün dövrlərdə özünü göstərmişdir. Xüsusilə maarifçilik dövründən sonra elmin cəmiyyətdə nüfuzu artdıqca, bu nüfuza qarşı tənqidi və ya inkarçı yanaşmalar da güclənmişdir.^[3]

Qədim Misir, Hindistan, Çin və Yunanıstanda rasionallığa əsaslanan müəyyən elmi baxışlar mövcud olsa da, onlar çox vaxt mifoloji və dini inanclarla paralel şəkildə inkişaf etmişdir.^[4] Elmi yanaşmaların qarşısı bu inanc sistemləri tərəfindən zaman-zaman alınmışdır. Məsələn, qədim Yunanıstanda Sokratın gəncləri "korlaması" ittihamı ilə edam edilməsi qismən onun intellektual sualçılığı ilə bağlı idi.^[5] Avropada orta əsrlər dövründə Katolik Kilsəsi elmi biliklərin yayılmasını ciddi şəkildə nəzarətdə saxlayırdı. Kilsənin təsdiqləmədiyi elmi nəticələr "bidət" hesab edilərək yasaqlanırdı. Bu dövrdə Cəlaləddin Rumi, İbn Sina, Əl-Biruni kimi müsəlman alimlər İslam dünyasında nisbətən azad şəkildə tədqiqat aparsalar da, sonrakı dövrlərdə orada da dinin dominantlığı elmin sərbəst inkişafını əngəlləmişdir.

XVII əsrdə başlayan elmi inqilab dövründə Qalileo Qaliley, Kopernik, Kepler kimi alimlər yeni elmi nəzəriyyələrlə çıxış etdilər. Lakin bu nəzəriyyələr kilsənin rəsmi mövqeyi ilə ziddiyyət təşkil etdiyi üçün ciddi təzyiqlərlə üzləşdilər. Qalileyin heliosentrik (Günəş mərkəzli) sistemi müdafiə etdiyi üçün inkvizisiyaya çəkilməsi və ev dustaqlığına məhkum edilməsi bu antielmi təzyiqlərin ən tanınmış nümunələrindən biridir.^[6]

XVIII əsrdə Maarifçilik dövrünün ideyaları – ağıl, elmi metod və tənqidi düşüncə – daha geniş yayılmağa başladı. Bununla belə, maarifçi ideyalar da bəzi dairələrdə müqavimətlə qarşılaşdı. Xüsusən mühafizəkar dini çevrələrdə elmə qarşı şübhə və qorxu güclü idi. Volter, Deni Didro və digərləri dini fanatizmə qarşı çıxaraq elmi rasionalizmi təbliğ edirdilər.^[7]

XIX əsr elm və texnologiyada böyük tərəqqi dövrü olsa da, elmin getdikcə artan nüfuzu bəzi çevrələrdə narahatlıq doğurmağa başladı. Çarlz Darvinin 1859-cu ildə nəşr olunan Növlərin mənşəyi adlı əsəri ciddi etirazlara səbəb oldu.^[8] Darvinin təkamül nəzəriyyəsi bir çox dini təlimlərlə ziddiyyət təşkil etdiyindən, ona qarşı geniş miqyasda antielmi kampaniyalar başlandı və bu, xüsusilə ABŞ və bəzi Avropa ölkələrində davam etdi. Bununla yanaşı, XIX əsrdə romantizm hərəkatı çərçivəsində də elmin mexaniki və "soyuq" təsvirinə qarşı bədii və emosional yanaşmalar formalaşdı. Bəzi filosof və yazıçılar elmi bilikləri insan ruhunu izah etməkdə aciz hesab edirdilər.^[9]

XX əsrin əvvəllərində sənayeləşmə, texnoloji inqilab və elmə əsaslanan dövlət siyasətləri (xüsusilə SSRİ-də və Qərb ölkələrində) elmin cəmiyyətdə nüfuzunu daha da artırdı. Bununla belə, bu dövr eyni zamanda antielmi düşüncənin də yeni formalarda ortaya çıxdığı mərhələ oldu. Spiritualizm, okkultizm, homeopatiya və digər psevdoelmi hərəkətlər cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində populyarlıq qazandı.^[10]

Elmin güclü təsirinin cəmiyyət üzərində yaratdığı psixoloji və mənəvi təzyiq hissi bəzi filosof və ədibləri onu tənqid etməyə vadar etdi.^[11] Məsələn, Fridrix Nitsşe ^[12] elmi bilikləri həyatın mənəvi dərinliklərini əhatə etməməkdə qınayırdı. Bu da antielmin fəlsəfi əsaslarını formalaşdıran axınlardan biri oldu.^[13]

XX əsrin ikinci yarısından etibarən, xüsusilə postmodernizmin təsiri ilə, elmi biliklərin obyektivliyi və qlobal həqiqət statusu daha çox sorğulanmağa başlanmışdır. Tomas Kun və Pol Feyerabend kimi elm filosoflarının tədqiqatları bəzi çevrələrdə antielmi yanaşmalar üçün əsas kimi qəbul edilmişdir, baxmayaraq ki, onların özləri antielmçi sayılmırlar.^[14]

Antielm müxtəlif sahələrdə fərqli formalarda təzahür edir. Bu anlayış yalnız elmi inkar etmək deyil, həm də elmin rolunu, nüfuzunu və cəmiyyətə təsirini müxtəlif prizmalardan sorğulamaq anlamına gəlir.^[15] Tarixən antielm anlayışı ilk dəfə elmi materializmə qarşı bir reaksiya kimi meydana çıxmışdır. XVIII əsr Maarifçiliyi “bütün elmlərin vahid sistemi” idealını irəli sürdü. Lakin bu ideya bəzilərində narahatlıq doğururdu. Onlar düşünürdülər ki, ağıl və elmin yaratdığı bu vahid sistem — hər şeyi əhatə edən elmi yanaşma — müəyyən mənada məhdudlaşdırıcıdır; bu, insanın dünyanı dərk etməsinə, təxəyyül və hisslərini ifadə etməsinə maneə ola bilər.^[15]

Bu baxımdan, antielm — elmi modelin və ya elmi paradiqmanın rədd olunması kimi başa düşülə bilər. Bu yanaşma, yalnız kəmiyyətcə ölçülə bilən və ya heç olmasa ölçülməsi mümkün olan şeylərin real hesab olunmasına qarşı çıxır.^[15]

Beləliklə, antielm elmi metodun insan biliyinin bütün sahələrinə hökmranlıq etməsi iddiasına qarşı yönəlmiş tənqidi bir mövqe kimi çıxış edir.^[16][17] Bununla belə, elmi pozitivizm (xüsusilə də məntiqi pozitivizm) ölçüyəgəlməz hadisələrin mövcudluğunu tamamilə inkar etmir. Sadəcə olaraq, belə hadisələrin elmi araşdırma üçün yetərli və uyğun olmadığını irəli sürür.^[15]

Fəlsəfədə antielm əsasən elmin iddia etdiyi obyektiv biliklərə qarşı şübhə və tənqidlə təzahür edir. Postmodernizm kimi fəlsəfi istiqamətlər elmi biliklərin sosial konstruksiya olduğunu və universal həqiqət iddialarının hakim ideologiyaların məhsulu ola biləcəyini müdafiə edir.^[18] Pol Feyerabend kimi filosoflar elmi metodun "yeganə doğru yol" kimi təqdim edilməsini tənqid etmiş və elmin alternativ bilik formalarına qarşı hegemonluğuna qarşı çıxmışdır.^[19]

Feyerabendin “Anything goes” (“Hər şey keçərlidir”) prinsipi elmi metodun da bir növ mədəni məhsul olduğunu vurğulayır.^[20] Bu baxışlar bir çox hallarda antielmi ritorikanın fəlsəfi əsaslandırmalarından biri kimi istifadə olunur.^[21]

Sosiologiyada antielm yanaşmaları cəmiyyətin elmə münasibəti və elmin sosial strukturda hansı rolu oynaması ilə bağlıdır.^[22]Bilik sosiologiyası və elmin sosiologiyası sahələrində bəzi nəzəriyyələr elmi biliklərin obyektivlik iddialarını sorğulayır. Güclü sosiologiya yanaşması elmi biliklərin həm sosial, həm mədəni və siyasi kontekstdə formalaşdığını vurğulayır.

Sosioloji baxımdan antielm əhalinin bir hissəsinin elmə qarşı güvən itirməsi, alternativ inanclara meyl etməsi və elmi inkar edən hərəkətlərin yayılması ilə bağlıdır. Məsələn, vaksin əleyhdarlığı fenomeni bir çox cəmiyyətlərdə sosial etimad böhranı və elmi qurumlara inamsızlıqla əlaqələndirilir.

Antielmin ən təhlükəli formalarından biri ekologiya və səhiyyə sahələrində baş verir. Bəzi qruplar elmi əsaslı ekoloji tədqiqatları, məsələn qlobal istiləşməni və iqlim dəyişikliyini inkar edir. Bu inkarlar əsasən iqtisadi və siyasi maraqlarla əlaqəli olsa da, onların ictimai rəy üzərində böyük təsiri vardır.^[23]

Səhiyyə sahəsində isə antielmi mövqelər, xüsusilə homeopatiya, detoks terapiyası, antivaksin hərəkatı kimi qeyri-elmi yanaşmalarla ortaya çıxır.^[24] Bu hərəkətlər nəticəsində ictimai sağlamlıq ciddi təhlükə altına düşür. COVID-19 pandemiyası dövründə yayılan dezinformasiyalar bu sahədəki antielmin nümunəsi olmuşdur.^[25]

Siyasi arenada antielm elmi məlumatların manipulyasiyası, elmi ekspertizaya qarşı çıxmaq və ya siyasi ideologiyalara uyğun gəlməyən elmi nəticələrin rədd edilməsi ilə ortaya çıxır.^[26] Bəzi siyasətçilər və qruplar müəyyən elmi mövzular (məsələn, təkamül nəzəriyyəsi, iqlim dəyişikliyi, pandemiyalar) ətrafında populist ritorika quraraq elmi inkar edir və elmi institutlara qarşı güvənsizlik yaradır.

Məsələn, iqlim dəyişikliyini inkar edən bəzi siyasətçilər, iqtisadi inkişafı əsas gətirərək elmi sübutlara qarşı çıxır və ətraf mühitin qorunmasına dair siyasətləri əngəlləyir. Bu cür ritorika xüsusilə enerji, ətraf mühit və səhiyyə siyasətində geniş yayılmışdır.

Media – xüsusilə sosial media – antielm təbliğatının yayılmasında mühüm rol oynayır. İnformasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı nəticəsində elmi olmayan, yoxlanmamış və ya qəsdən saxta məlumatların geniş auditoriyalara çatdırılması mümkün olmuşdur.

Media vasitəsilə yayılan dezinformasiya, konspirasiya nəzəriyyələri və psevdoelm ideyaları ictimai şüurda elmi nəticələrə qarşı şübhə yaradır. Bəzi hallarda medianın "balanslılıq" prinsipi çərçivəsində elmi konsensusa qarşı olan nəzəriyyələrə də eyni platformada yer verilməsi ictimai qarışıqlığa səbəb olur. Nəticədə insanlar hansı informasiyanın etibarlı olduğunu ayırd etməkdə çətinlik çəkirlər.^[27]

• A Bullock & S Trombley [Eds.], The New Fontana Dictionary of Modern Thought, third edition, London: Harper Collins, 1999
• Burger, P and Luckman, T, "The Social Construction of Reality: A Treatise" in the Sociology of Knowledge. Garden City, NY: Doubleday, 1966
• Collins, Harry and Pinch, Trevor, The Golem. What everyone should know about science, Cambridge: Cambridge University Press, 1993
• Gross, Paul R and Norman Levitt, Higher Superstition: The Academic Left and Its Quarrels with Science, Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1994
• Gerald Holton, Science and anti-science, Harvard University Press, 1993 ISBN 0674792998
• Knorr-Cetina, Karin D, & Mulkay, Michael, Science Observed: Perspectives on the Social Study of Science, Sage Publications Ltd, 1983
• Knorr-Cetina, Karin D, Epistemic Cultures: How the Sciences Make Knowledge, Harvard University Press, 1999
• Levins, R. "Ten propositions on science and antiscience" in Social Text, 46/47:101–111, 1996.
• Levins, R. "Touch Red," in Judy Kaplan an Linn Shapiro, eds., Red Diapers: Growing up in the Communist Left, U. of Illinois, 1998, pp. 257–266.
• Levins, R. "Dialectics and systems theory" in Science and Society 62(3):373–399, 1998.
• Levins, R. "The internal and external in explanatory theories", Science as Culture, 7(4):557–582, 1998.
• Levins, R. and Lopez C. "Toward an ecosocial view of health", International Journal of Health Services 29(2):261–293, 1999.
• Nye, Andrea, Words of Power: A Feminist Reading of the History of Logic, London: Routledge, 1990
• Pepper, David, The Roots of Modern Environmentalism, London: Routledge, 1989
• Ullica Segerstrale (Ed), Beyond the Science Wars: the missing discourse about science and society, Albany: State University of New York Press, 2000, ISBN 0791446182
• Vining, Joseph, On the Future of Total Theory: Science, Antiscience, and Human Candor, Erasmus Institute papers, 1999
• Leviathan and the Air Pump Schapin and Shaffer (covers the conflict between Hobbes and Boyle).
• The Scientific Outlook by Bertrand Russell (sets out the limits of science from the perspective of a vehement campaigner against anti-science).
• An Enquiry Concerning Human Understanding by David Hume (The first major work to point out the limits of inductive reasoning, the 'new tool of science').
• Against Method by Pol Feyerabend (probably the individual most accused of reinvigorating anti-science, although some claim that he is in fact strengthening the scientific debate).

• "What's wrong with relativism?", Physics World, by Harry Collins
• The Postmodern Critique of Science
• A Critique of Western Science by Alex Paterson
• The Critique of Science Becomes Academic by Brian Martin
• If They Believe That – Science by Reginald Firehammer
• The Ontological Reversal: A Figure of Thought of Importance for Science Education by Bo Dahlin
• Davidson, Donald, Essays on Actions and Events, OUP, 2001 ISBN 0199246270
• Rosenberg, Alex; Kaplan, D. M. "How to Reconcile Physicalism and Antireductionism about Biology". Philosophy of Science. 72 (1). 2005: 43–68. doi:10.1086/428389. ISSN 1539-767X. JSTOR 10.1086/428389.
• Psychoneural Reduction The New Wave, John Bickle, Bradford Books, 1998, ISBN 0262024322