Anikonizm (q.yun. αν - inkar prefiksi, q.yun. εἰκόνα - təsvir) — dinşünaslıq və sənətşünaslıq termini:
- Bütlərə və ya təsvirlərə qarşı mövqe.
- Təsvirsiz ibadət.
Anikonizm kontekstə görə fərqlənə bilər. Məsələn, təsvirlərin harada qadağan etdiyinə görə və ya kimin təsvirləri qadağan olunduğuna görə. Anikonik qadağaların nəticəsində təsvirlər məhv ediləndə, anikonism ikonoborçuluğa çevirir.[1]
Yəhudilik və İslam tarix boyu başlıca olaraq anikonik dinlər idi.[2] Həm Xristianlıq, həm də Buddizm tarixində anikonizm var. Lakin, bu gün onlar başlıca olaraq anikonist deyil.[3]
İbrahimi dinlərdə ikinci qüsurlu hərəkət bütlərin qadağası ilə bağlıdır. Amma, bu təfsir məsələsidir.[4][5]
Özün üçün heç bir oyma büt, nə yuxarıda – səmada və ya aşağıda – yerdə, nə də yerdən aşağıya yığılan sulardakı şeylərin heç birinin surətini düzəltmə.
Halaxanın (yəhudi qanunu) Şulxan Arux məcəlləsi, onların büt şəkildə istifadə olub-olmadığına aslı olmayaraq, insanların, mələklərin və kosmik obyektlərinin müəyyən şəkildə oyulmuş təsvirlərini yaratmağa qadağan edir.[6]
Xristian ikonoqrafiyası III əsrdə peydə olundu. Buna görə bəziləri hesab edir ki, bundan əvvəl, Xristianlıq anikonik din idi.[7] Halbuki, artıq II əsrdən başlayaraq müşahidə olunan[8] balıq rəmzini də ikonoqrafiyanın nümunəsi olaraq saymaq olar.[1]
Erkən Protestantlıq başlıca anikonist idi və onun meydana çıxması hətta ikonoborçuluq dalğası ilə nəticələnmişdi.[9] Bundan əvvəl isə, Xristianlıqda böyük ikonoborçuluq dalğası Bizans İmperiyasında baş vermişdi.
Quranda insan təsvirlərinin qadağası yoxdur, amma bütpərəstlik qadağandır.[10] Sünniliklə müqayisədə, Şiə ibadətində təsvirlər daha çox işlənilər. Sünnilər Şiələri buna görə tənqid edir.[11][12] Məsələn, İranda həm Məhəmmədin, həm də Əlinin təsvirlərini parçalarda və xalçalarda müşahidə etmək olar. Belə təsvirlər timsal adlanır.[13]
Ümumiyyətlə, müsəlmanlar arasında anikonizmin təzahürləri çox fərqli olur.[14]
Bəhailikdə Tanrının, Babın və Bəhaullahın bədii təsvirləri qadağandır. Eyni zamanda, onların rəmzi təsvirləri və fotoşəkilləri qadağan deyil, amma onları ibadətdə işlətmək qadağandır.[15]
Güman ki, erkən Buddizm b.e. I əsrinə qədər anikonik idi. Budda taxtın üstündə boşluqla, Bodi ağacı ilə, sürənin olduğu məkanın üstündə kiçik çətirli sürənsiz at ilə, Buddanın ayaq izləri ilə və darma təkəri ilə işarə olunurdu.[16] Bu məsələ mübahisəlindir, amma hesab olunur ki, Buddanın ilk antropomorf təsvirləri yunan-buddist qarşılıqlı əlaqələrin nəticəsi idi.[17] Araşdırmaçılar arasında bunnan bağlı debat 1990-cı illərdə Syuzan Hantinqton tərəfindən başladılmışdı və hələ də davam etməkdədir.[18]
Hinduizmdə anikonik obyektlər bəzi ilahiliklərə ibadət etmək üçün işlənilir. Məsələn, Şivaizmdə tanrı Şivanın ilahi gücünü linqam (sanskr. लिङ्गं) adlı obyekt təmsil edir.[19]
- ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-06-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-16.
- ↑ Cohen, J.H.; Sirkeci, I. Handbook of Culture and Migration. Elgar Handbooks in Migration. Edward Elgar Publishing. 2021. səh. 73. ISBN 978-1-78990-346-1.
- ↑ Lacey, J. History of Art and Architecture: Volume Two. Sugar Creek. 2021. səh. 46.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2025-01-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-11.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2025-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-11.
- ↑ "Shulchan-Aruch – Chapter 11". Torah.org. 2000-04-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-19.
- ↑ [1]
- ↑ Rasimus, T. ,2011. Revisiting the Ichthys: A Suggestion Concerning the Origins of Christological Fish Symbolism Arxiv surəti 14 fevral 2024 tarixindən Wayback Machine saytında. Pp 327-348 in Mystery and Secrecy in the Nag Hammadi Collection and Other Ancient Literature: Ideas and Practices. Biblical Studies, Ancient Near East and Early Christianity E-Books Online. "Such solutions, once popular, include the fish as a secret symbol for persecuted Christians or as a symbol for Christ mystically sacrificed in the Eucharist."
- ↑ "p. 36". 2025-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-18.
- ↑ Esposito, John L. What Everyone Needs to Know about Islam. Oxford University Press. 2011. 14–15. ISBN 9780199794133.
- ↑ David Gardner. Last Chance: The Middle East in the Balance (revised). I.B.Tauris. 18 Dec 2011. ISBN 9780857730336.
...is profoundly repellent to the orthodox Sunni. So too are the rituals associated with the Imam Hussein - comparable to the central event of the crucifixion in Christianity - and indeed the whole Shia iconography, which for the Sunni strays into idol-worship.
- ↑ Ingvild Flaskerud. Visualizing Belief and Piety in Iranian Shiism (illustrated). A&C Black. 2 Dec 2010. səh. 234. ISBN 9781441149077.
- ↑ Dabashi, Hamid. Shi'ism - A Religion of Protest. Cambridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press. 2011. 29–30.
- ↑ "See 'Sura' and 'Taswir' in Encyclopaedia of Islam". 2007-09-29 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ 45
- ↑ S. L. Huntington, Early Buddhist art and the theory of aniconism Arxiv surəti 6 dekabr 2010 tarixindən Wayback Machine saytında, Art Journal, 49:4 (1990): 401–8. ]
- ↑ Krishan, Yuvraj, The Buddha image: its origin and development, 1996, Bharatiya Vidya Bhavan, ISBN 81-215-0565-8, ISBN 978-81-215-0565-9. - a clear and well-illustrated account of the traditional view
- ↑ See note 7 here for an update on the controversy as of 2007, and here for another from 2001.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2025-01-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-18.