ANDİ (AND) — İrəvan xanlığının Vedibasar mahalında (indiki Ararat rayonu) kənd adı.
| kənd | |
| Andi | |
|---|---|
| 40°20′07″ şm. e. 44°10′06″ ş. u. | |
| Ölkə |
 Ermənistan
|
| Region | Vedibasar mahalı |
| Rayon | Ararat rayonu |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Saat qurşağı | UTC+4 |
|
| |
Tarixi
1828–1832-ci illərdə Azərbaycan türklərindən ibarət əhalisi ermənilər tərəfindən qovulduqdan sonra kənd dağılmışdır. Ermənistandakı türk mənşəli qədim adlardandır. 765-ci ilə aid ermənicə mənbədə Taçat Andzevatsi naharar adının çəkilməsi And toponiminin orada VIII əsrdə mövcud olduğunu göstərir. Alagöz (ermənicə Araqadz) dağının dərəsində Andzin kənd adını Favst Buzand (Vəsr) qeyd etmişdir. (Favst Buzand, III kitab, 24-cü fəsil). Bu müəllif Ərməniyədə Andmiş qala adını da çəkir.
Toponomik izahı
"And" sözünün iştirak etdiyi ən qədim toponim II Sarqonun (er. əv. 720–705) assurca kitabəsində Cənubi Azərbaycan ərazisində, indiki Qızılüzən çayı hövzələrində Andiya əyalətinin adı ilə qeydə alınmışdır. Bu toponim Azərbaycan xalqının etnik tarixi üçün bir bəlaya çevrilmişdir. İlk dəfə Q. A. Melikişvili Mannada Dağıstan dillilərin (indiki andilərin) yaşadığı fikrini söyləmiş və sonra tarixçilərimiz də yağlı tikə kimi onu udmuşlar. Er. əv. VIII əsrdə Urartu kitabəsindəki Andamaniv, XIX əsrdə Şərqi Anadoluda Fərat çayının yuxarı axımının sol sahilindəki Andit, XIX əsrdə Şimali Qafqazda Stavropol quberniyasındakı And Ağı göl adı və And çayı, Dağıstan əyalətindəki Andi dairəsinin adı və həmin dairədəki Andi-Girey göl adı, Tiflis quberniyasının Axalsix qəzasındakı Anda kəndi, həmin quberniyanın Tioneti qəzasındakı Andakist-skali çay adı, Naxçıvan qəzasındakı And-Əmiç (Əndəmiç) kənd adı, Dağıstanın Qunib dairəsindəki Andik kəndi toponimləri ilə mənaca eynidir. Ermənicə yazılışda əvvəlinə "h" səsinin əlavəsi ilə Handu (əsli Andu) qala adı "Alban tarixi"ndə çəkilmişdir (Alban tarixi, III kitab, 19-cu fəsil). Ərəb mənbələrində Həndan — indiki Xanta, Dağlıq Qarabağda 1288-ci ilə aid mənbədə ermənicə yazılışda Handaberd (əvvəlinə "h" səsinin əlavə olunması ilə "Andqala") toponimi məlumdur. Türk dillərindəki anta, anda, andı, andi "izləmək", "gözləmək", "keşik çəkmək", "qaravulunu çəkmək" və s.sözündəndir. Deməli, and tərkibli toponimlər mənşəcə qaravul (keşikçi) məntəqələri (qalaçaları) əsasında yaranmışdır.
Həmçinin bax
Xarici keçid
İstinadlar
- Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи. Спб., 1852.
- Favst Buzald, VI kitab, 6-cı fəsil
- Будагов, Б. Ә.; Гејбуллајев, Г. Ә. Анди // Ермәнистанда Азәрбајҹан мәншәли топонимләрин изаһлы лүғәти. Бакы: Оғуз ели. 1998. 452 с.
- Повествование Вардапета Аристокеса Ластиверцы. Перевод с др. армянского К.Н.Юзбашяна. М., 1968.
- Ерицов А.Д. Экономической быт гос. крестьян Борчалинского уезда Тифлисской губернии. "Материалы для изучения экономического быт. гос. крестьян Закавказского края" том. III. Тифлис, 1887.
- Пагирев Д.Д. Алфавитный указатель к пятиверстной карте Кавказа. Тифлис, 1913.
- Qorqotyan Z. Sovet Ermənistanının əhalisi 1831–931-ci illərdə. Yerevan, 1931 (ermənicə).
- M. Ə. Abasova, N. S. Bəndəliyev, X. I. Məmmədov. Böyük Qafqazın cənub-qərb hissəsinin toponimiyası. Bakı, 1993.
- Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. том I, М., 1974; том П, М., 1978; том III, М., 1980.
- Эфендиев О.А. Территория и границы Азербайджанских государстве в ХV-ХVI вв. "Историческая география Азербайджана", Баку, 1987.
- B. Budaqov Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti
- Шавров И.И. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам. Спб., 1911.