Anahita — qədim fars dilində qədim İran su və məhsuldarlıq ilahəsinin adıdır. Adının tam və erkən forması Arədvi Sura Anahita (Avesta: Arədvī Sūrā Anāhitā) kimi mövcuddur.[1] O, hind-İran kosmoloji fiquru olub, "suların" (Aban) ilahəsi kimi müqəddəs sayılır və məhsuldarlıq, şəfa və müdrikliklə əlaqələndirilirdi. İranda Anahita adlı bir məbəd də mövcuddur. Arədvi Sura Anahita orta və müasir fars dillərində Ardvısur Anahid (اردویسور آناهید), erməni dilində isə Anahit kimi tanınır.[2]
| Anahita | |
|---|---|
 | |
| Cinsi | qadın[d] |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Anahita ibadət məbədi digər müqəddəs yerlərlə birlikdə eramızdan əvvəl IV əsrdə meydana gəlmiş və Sasani dövründəki ikonoklast (ikonaları məhv edən) hərəkət nəticəsində ləğv edilmişdir. İlahə Anahitanın rəmzi nelufər çiçəyidir. Nelufər Bayramı (farsca: Jashn-e Nilupar) İranda hər il iyulun ilk həftəsinin sonunda keçirilən bir festivaldır. Bu festivalın məhz bu dövrdə qeyd edilməsi, ehtimal ki, yay fəslinin əvvəlində nieufər çiçəklərinin açması ilə bağlı olmuşdur.[3]
Qədim yunan və roma tarixçiləri Anahitaya Anaitis kimi istinad etmiş və onu öz panteonlarındakı tanrılarla eyniləşdirmişlər. 270 Anahita adlı silikat tərkibli S-tipli asteroid də onun adını daşıyır.[4] Onun kultunun inkişafına əsasən, Anahita sinkretik bir ilahə kimi təsvir olunurdu və iki müstəqil elementdən ibarət olduğu düşünülürdü. Birincisi, səmavi çayın ilahi təzahürü olaraq yerdəki çayları və axarları təmin edən hind-İran mənşəli ideyanı ifadə edirdi. İkincisi isə naməlum mənşəli bir ilahə olub, öz unikal xüsusiyyətlərini qoruyaraq qədim Mesopotamiya ilahəsi İnanna-İştar ilə əlaqələndirilmişdir.[5]
Bəzi nəzəriyyələrə görə, Anahitanın İranın digər bölgələrinə yayılmasından sonra onun Zərdüştlük dininin bir hissəsinə çevrilməsi məqsədilə belə bir sintez baş vermişdir. Alman alimi Herman Lommel hesab edirdi ki, bu ilahənin ilkin adı hind-İran dövründə Sarasvati olub və bu söz "sulara sahib olan" mənasını verir. Avestada 𐬀𐬭𐬆𐬛𐬎𐬎𐬍⸱𐬯𐬏𐬭𐬁⸱𐬀𐬥𐬁𐬵𐬌𐬙𐬀 (Arəduuī Sūrā Anāhitā) "sulara aid olan, qüdrətli və təmiz" deməkdir. Hind tanrıçası Sarasvati kimi, Anahita da əkinçilik və maldarlığın himayədarı sayılırdı. O, həm ilahə, həm də bu ilahənin şəxsiləşdirdiyi mifoloji çay kimi təsvir olunurdu.[6]
"Arədvi" sözü qədim fars dilində nadir hallarda rast gəlinən bir ifadə olub, ilkin mənası "nəm" ola bilər. "Sura" və "Anahita" isə müvafiq olaraq "qüdrətli" və "təmiz" deməkdir. Hər iki sifət həm Avestada, həm də Sanskrit dilində başqa ilahi varlıqlara aid edilmişdir.[7] Anahita hind-İran mənşəli bir su ilahəsi idi və bəzi alimlər onu hind tanrıçası Sarasvati ilə əlaqələndirirlər. Avestada və qədim fars dilində Haraxvaiti formasında olan bu ad, müasir Əfqanıstandakı Kabul çayı və qədim Araxoziya bölgəsi ilə əlaqələndirilir.Anahita Slavyan mifologiyasındakı "Mat Syra Zemlya" (Rütubətli Ana Torpaq) ilə də oxşarlıq təşkil edir.[8]
Eramızdan əvvəl IV əsrdən əvvəl bu ilahə Sami tanrıçası İştar ilə eyniləşdirilmişdir. İştar kimi, Anahita da məhsuldarlıq və müharibə ilə əlaqələndirilmiş, həmçinin Venera (Zöhrə) planetinin himayədarı olmuşdur. Herodot qeyd edir ki, farslar "göy ilahəsinə qurban kəsməyi" Assuriyalılardan və ərəblərdən öyrənmişlər. Bəzi alimlər hesab edirlər ki, qədim farslar Venera planetini "Anahiti" (Təmiz olan) kimi pərəstiş edirdilər.[9] Daha sonra isə bu anlayış İştarın kultu ilə birləşərək, farsların yerləşdiyi Şərqi İrana yayılmışdır. Anahitanın İştar ilə əlaqələndirilməsinin başqa bir səbəbi isə İran şahlarının tanrılar sisteminin Mesopotamiya köklərinə əsaslanmasıdır. Burada Əhura Məzda — Marduk, Mitra — Şamaş, Anahita isə İştar ilə uyğunlaşdırılmışdır.[10]
Zərdüştlük öncəsi qərbi İranda bu ilahəyə ibadət edildiyinə dair dəqiq sübutlar yoxdur.[11] Lakin bəzi tarixçilər Əhəmənilər sülaləsinin Anahita ilahəsinə olan sədaqətinin Zərdüştlüyə keçməsindən sonra da qorunduğunu bildirirlər. Digər bir nəzəriyyəyə görə isə, Anahita əvvəllər Zərdüştlüyün "dəvalar"ından biri olmuş və sonradan bu dinin tərkibinə daxil edilmişdir.
Anahita yalnız bir ilahə deyil, həm də bütün dünyada suyun mənbəyi olan "Səmavi Çay"dır. Bu konsepsiya Avestada "Yaşt 5"-də təsvir olunmuş və "Bundahişn" (XI-XII əsr) mənbələrində daha da inkişaf etdirilmişdir.
Mifologiyaya görə, bütün dünya suları Hara Berezaiti (Ali Hara) dağı zirvəsində yerləşən Arədvi Sura Anahita mənbəyindən yaranır. Bu mənbə qızıl kanallarla axaraq Hugar (Uca Dağ) üzərindəki Urvis (Qaynama) gölünə tökülür. Bu sular buxarlanaraq atmosferə yayılır, yer üzünü nəmləndirir və canlılara şəfa verir. Digər hissəsi isə Vourukaşa dənizinə axır və oradan dünyadakı bütün dənizlərə və okeanlara yayılır.[12]
"Bundahişn" mənbəsində Anahita iki fərqli aspektdə təsvir olunur:[13]
- Ardvısur – bütün çayların və dənizlərin mənbəyi olan su ilahəsi.
- Anahid-i Abaxtari – Venera planetinin şəxsiləşdirilməsi.
Bu mif sonralar Asiya Minorda da davam etmiş və Roma dövrünə aid Yunan mənbələrində "Hündür Hara" Anahitasına ibadət edildiyi qeyd olunmuşdur. Həmçinin imperiya dövrünün yunan sikkələrində o, "Müqəddəs Suların Anaïtisi" kimi təsvir edilmişdir.[14]
Aredvi Sura Anahita əsasən Yasht 5 (Yasna 65) adlanan Aban Yashtda qeyd olunur.[1] Bu, Avestanın suya həsr olunmuş himnlərindən biridir və ən uzun, yaxşı qorunan ibadət himnlərindəndir. Yasna 65, Yasna ayininin əsas mərasimləri zamanı suya təqdim olunan "Ab-Zohr" qurbanının üçüncü himnidir. Yasht 5-in ayələri həmçinin "Xorde Avesta"nın tərkib hissəsi olan Aban Niaşesdə də yer alır.[15]
Niberq və Lommel ilə Videnqrenin dəstəklədiyi fikrə əsasən, Aban Yaştın qədim hissələri çox erkən dövrdə, bəlkə də Qataların yazıldığı dövrə yaxın bir zamanda tərtib olunmuşdur. Yasna 38, yəni "yerə və müqəddəs sulara" həsr olunmuş fəsil, Yasna Haptanqhaitinin yeddi bölməsindən biri olub, dil baxımından Qatalar qədər qədim hesab edilir.[16]
Aban Yashtda su ilahəsi Aredvi Sura Anahita “böyük bulaq” kimi təsvir edilir. O, "həyatı artıran, sürüləri çoxaldan, bütün ölkələrə bolluq gətirən" (5.1), "geniş axan və şəfa verən", "divlərə qarşı təsirli", "Ahuranın qanunlarına sadiq" bir ilahədir (5.1). O, məhsuldarlıqla əlaqələndirilir, kişilərin toxumunu (5.1) və qadınların bətnini təmizləyir (5.1), yenidoğulmuş körpələr üçün ana südünün bol axmasını təmin edir (5.2). Su ilahəsi kimi torpağın məhsuldarlığına və həm insanlar, həm də heyvanlar üçün qida olan məhsulların yetişməsinə cavabdehdir (5.3). O, gözəl və qüvvətli bir bakirə kimi təsvir olunur, geyimi isə qunduz dərisindəndir (5.3, 7, 20, 129).[17]
Bir çox qədim mədəniyyətdə suyun müdrikliklə əlaqələndirilməsi Aban Yashtda da özünü göstərir.[18] Burada Aredvi Sura rahiblərin və şagirdlərin ondan müdriklik və bilik diləməli olduğu ilahə kimi təsvir olunur (5.86). 5.120-ci ayədə onun külək, yağış, bulud və dolu adlanan dörd at tərəfindən çəkilən bir arabada getdiyi bildirilir. Daha yeni hissələrdə isə o, "heykəl kimi hərəkətsiz", "həmişə müşahidə olunan", qızıl naxışlı libas, qızıl tac, boyunbağı və sırğalar, qızıldan sinə bəzəyi və qızıl saplı çəkmələr geymiş bir hökmdar kimi təsvir edilir (5.123, 5.126-128). Aredvi Sura Anahita ona ibadət edənlərə səxavətli, itaət etməyənlərə isə sərt davranır və "möhtəşəm məkanlarda" yaşayır (5.101).[19]
Aredvi Sura Anahitanın konsepti müəyyən dərəcədə Gathalarda qeyd olunan Xoşbəxtlik ilahəsi Aşi ilə qarışmışdır. Aban Yaştın bir çox ayələri Yasht 17 (Ard Yasht) ilə də ortaqdır ki, bu da Aşiyə həsr olunmuş himndir. Həmçinin, ilahi ibadət edənlərə verilən silahların təsviri (5.130) və döyüş üstünlüyü (5.34 və s.) kimi ayələr suya həsr olunmuş bir himndə bir qədər yad görünür və onların əslində Yasht 17-yə aid olduğu güman edilir.[20] Bəzi ayələrdə isə kişi əvəzliklərinin işlənməsi göstərir ki, bu hissələr əvvəlcə başqa ilahələrə həsr olunmuşdur. Boysun fikrinə görə, su və döyüş xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən bu yeni ilahi anlayış tədricən Apam Napatın (Ahura üçlüyünün qüdrətli döyüş ilahəsi) yerini almış və onun ibadəti yalnız Ab-Zohr mərasimlərində yerinə yetirilən məcburi dualarla məhdudlaşmışdır.[21]
Anahitanın ikonoqrafik mədəniyyətinə dair ən erkən, açıq-aşkar qeyd e.ə. 285-ci ildə yaşamış babilli kahin Beros tərəfindən edilmişdir.[22] O, bildirir ki, Artakserks II Mnemon ilk dəfə olaraq Anahita ilahəsinin heykəllərini düzəltdirmiş və onları imperiyanın əsas şəhərlərində — Babil, Susa, Ektabana, Baktariya, Persepol, Dəməşq və Sarda yerləşdirmişdir. Berosun məlumatına görə, farslar tanrılarının təsvirlərini hazırlamırdılar və yalnız II Artakserks dövründə bu praktika başlamışdır.[23] Herodot da bu fikri təsdiqləyərək yazır ki, farsların adətində bütlər və heykəllər düzəltmək yox idi, çünki onlar tanrıları yunanlar kimi insan formasında qəbul etmirdilər. Bu məbədlər zamanla geniş yayılmış və hətta Ermənistan və Kiçik Asiyaya qədər çatmışdır. II Artakserksin Anahita məbədləri ilə olan yaxın əlaqəsi, onun Zərdüştilər arasında uzun müddət şöhrət qazanmasının əsas səbəblərindən biri olmuşdur. Daha sonra Arsakilər öz propagandalarında Artakserksin (əsassız olaraq) onların ulu babası olduğunu iddia etmişlər.[24]
- ↑ 1 2 Boyce, 1983b. səh. 1003.
- ↑ Boyce, 1975b. səh. 454.
- ↑ Malandra, William, An Introduction to Ancient Iranian Religion: Readings from the Avesta and Achaemenid Inscriptions, Minneapolis, MN: University of Minnesota Press, 1983, 119, ISBN 0-8166-1114-9
- ↑ Lommel, H. "Anahita-Sarasvati," Asiatica, Festschrift F. Weller, Leipzig, 1954, pp. 405-13
- ↑ "Boyce, M. Anahid, Encyclopædia Iranica". 2012-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-27.
- ↑ Heesterman, J.C.; Van den Hoek, Albert; Kolff, Dirk; Oort, M.S., Ritual, State, and History in South Asia: Essays in Honour of J.C. Heesterman, Leiden: BRILL, 1992, 795, ISBN 90-04-09467-9
- ↑ Gimbutas, Marija. "ANCIENT SLAVIC RELIGION: A SYNOPSIS". In: To honor Roman Jakobson: essays on the occasion of his 70. birthday, 11. October 1966. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2018. p. 753. https://doi.org/10.1515/9783111604763-064
- ↑ Duchesne-Guillemin, Jacques; Lecog, Pierre, Papers in Honour of Professor Mary Boyce, Leiden: BRILL, 1985, 234, ISBN 978-90-6831-002-3
- ↑ Arjomand, Saïd Amir, "Artaxerxes, Ardašīr, and Bahman", Journal of the American Oriental Society, 118 (2), 1998: 245–248, doi:10.2307/605896, JSTOR 605896
- ↑ Bikerman, E., "Anonymous Gods", The Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 1 (3), 1938: 187–196, doi:10.2307/750004, JSTOR 750004
- ↑ Boyce, Mary, "Bībī Shahrbānū and the Lady of Pārs", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London: University of London, 30 (1), 1967: 30–44, doi:10.1017/S0041977X00099080, JSTOR 611813
- ↑ Boyce, Mary, "On the Zoroastrian Temple Cult of Fire", Journal of the American Oriental Society, Ann Arbor: AOS/UMich. Press, 95 (3), 1975b: 454–465, doi:10.2307/599356, JSTOR 599356
- ↑ Boyce, Mary, A History of Zoroastrianism, Vol. II, Leiden/Köln: Brill, 1982
- ↑ Boyce, Mary, Āban // Encyclopædia Iranica, 1, New York: Routledge & Kegan Paul, 1983a, səh. 58
- ↑ Widengren, Geo, Die Religionen Irans (Die Religion der Menschheit, Vol. 14), Stuttgart: Kohlhammer Verlag, 1965
- ↑ Widengren, Geo, "Stand und Aufgaben der iranischen Religionsgeschichte: II. Geschichte der iranischen Religionen und ihre Nachwirkung", Numen, 2 (1/2), 1955: 47–134, doi:10.2307/3269455, JSTOR 3269455
- ↑ Tseretheli, Michael, "The Asianic (Asia Minor) elements in national Georgian paganism", Georgica, 1 (1), January 1935: 55, 27 June 2013 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 7 August 2012
- ↑ Taqizadeh, Sayyid Hasan, Old Iranian Calendars (Prize Publication Fund, Vol. 16), London: Royal Asiatic Society, 1938
- ↑ Nyberg, Henrik Samuel, Die Religionen des alten Iran, Leipzig: JC Hinrichs, 1938
- ↑ Nöldecke, Theodor, redaktorGeschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden: Brill, 1879
- ↑ Monier-Williams, Monier, A Sanskrit-English Dictionary, New York: OUP, 1898
- ↑ Meyer, Eduard, Anaitis // Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie, I, Leipzig: WH Roscher, 1886, 330–334
- ↑ MacKenzie, David Neil, "Zoroastrian Astrology in the 'Bundahišn'", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London: University of London, 27 (3), 1964: 511–529, doi:10.1017/S0041977X0011835X, JSTOR 611388
- ↑ Lukonin, Vladimir G., "The Temple of Anāhitā at Kangāvar", Vestnik Drevnei Istorii (1077.2), 1977: 105–111
- Cereti, Carlo G. "Iran: Anāhitā's Worship in the Caucasus". Iran and the Caucasus. 27 (4–5). 2023: 337–347. doi:10.1163/1573384X-02704002.
- Koulabadi, Rahele; Seyyed Mehdi Mousavi Kouhpar; Javad Neyestani; Seyyed Rasool Mousavi Haji, "An Overview of Goddess Anahita and Her Iconography in Ancient Iran", Central Asiatic Journal, 62 (2), 2019: 203–226, doi:10.13173/centasiaj.62.2.0203
Vikianbarda Anahita ilə əlaqəli mediafayllar var.