Alkey Marqulan

Alkey Marqulan 1904-cü il mayın 11-də Pavlodar vilayətinin müasir Bayanaul rayonunun ərazisində, Koktobe kəndi (Marqulan aul) yaxınlığındakı 2 saylı aulda anadan olmuşdur.

Marqulan, Orta juzun Arqın tayfasının Aydabol soyundandır. Abılay xanın bayraqdarı Oljabay-batırın birbaşa nəslindəndir. Alkeyin Yeddi ata şəcərəsi: Aydabol-bi - Malqozi - Tolıbay - Oljabay-batır - Daulet (Dulat) - Marqulan - Kakan - Alkey.^[2]

Atası Xakan və anası Nurilya öz dövrünün ziyalılarından olublar. Onların evini o dövrün məşhur akınları, nağılçıları, ziyalılarının nümayəndələri tez-tez ziyarət edir; Abay Kunanbayev, Jayau Musa Bayjanul, Tattimbet, Akan Sere Koramsaul və başqa böyük şairlərin şeir və mahnıları dinlənilirdi.

O, ibtidai təhsilini kənd məktəbində alıb, sonra isə 1915-ci ildən üçillik rus məktəbində oxuyub. 1919-cu ilin sonunda müəllim hazırlığı kursuna daxil olan Alkey, kursu bitirdikdən sonra 1920-ci ildə doğma kəndinə qayıdıraq, müəllim olaraq çalışıb. Həmin il məşhur folklorşünas, tarix-diyarşünaslıq cəmiyyətinin təşkilatçısı A.A.Divayevin təşəbbüsü ilə qazax folklorunun toplanması və tədqiqi məqsədi ilə Yeddisu və Sırdərya çayı hövzəsinə elmi ekspedisiya təşkil edildi. Bu ekspedisiyada gənc Alkey də iştirak edirdi. Bundan sonra Təhsilin çatışmamazlıqları görən Alkey, 1921-ci ildə o dövrün ilk orta təhsil ocaqlarından biri, direktorunun Abikey Satpayevin olduğu (Alaş Ordanın üzvü) Semipalatinsk Pedaqoji Texnikumuna daxil olur. Akademik və geoloq Kanış Satbayev və yazıçı-dramaturq Muxtar Əvəzov da həmin texnikumda təhsil alıblar. 1928-ci ildə Marqulanı Leninqrada oxumağa dəvət edən də məhz Əvəzov olub. Burada Marqulan eyni vaxtda üç ali məktəbdə - Şərqşünaslıq İnstitutu, Arxeologiya İnstitutu və İncəsənət İnstitutunda təhsil almışdır. O zaman müvəffəqiyyət qazanan tələbələrə bir neçə institutda təhsil almağa icazə verilirdi. Alkey Xakanoviçdə yaradılan bu .əraitdən faydalana bildi. O, rus şərqşünaslıq məktəbinin çiçəkləndiyi dövrlərdə böyük rus şərqşünasları V.Bartold, S.Oldenburq, İ.Kraçkovski, S.Malov, V.Struve, A.Samoyloviç, N.Marrdan dərs almışdır.

Leninqradda təhsil alan zaman, Aleksandr Zataeviçlə tanış olan Marqulan, sonralar onunla məzuniyyətə doğma yurduna gələrək, xalq mahnılarını lentə alır. 1929-cu ildə Şərqşünaslıq İnstitutunda təhsilini başa vuran Alkey Marqulan, 1930-cu ildə isə Qazax SSR Xalq Maarif Komissarlığı yanında Yeni Əlifba Komitəsinin katibi vəzifəsində çalışmış, eyni zamanda SSRİ Elmlər Akademiyası nəzdindəki Dövlət Arxeologiya Akademiyasının aspirantı olmuşdur.

Stalin repressiyalarından da yan keçə bilməyərək, 1934-cü ildə Petropavlovsk qalasına düşən Marqulan oradan möcüzəvi şəkildə xilas olmağı bacarıb. O, 1936-1938-ci illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasının Maddi Mədəniyyət Tarixi İnstitutunun elmi işçisi, 1939-1946-cı illərdə isə SSRİ KazFan Tarix İnstitutunda baş elmi işçi, sektor müdiri vəzifələrində işləyib.

1946-cı ildə "Qazax xalqının epik nağılları" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etdikdən sonra, Qazaxıstan Elmlər Akademiyasının Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunda şöbə müdiri olub. Məhz o zaman Qazax SSR-in yeni yaradılmış Elmlər Akademiyasının birinci prezidenti Kanış Satbayev Marqulana arxeologiya ilə məşğul olmağı tövsiyə edib.

O, Sırdərya, Talas, Çu çayları boyu qədim şəhərlərdə ilk arxeoloji qazıntılar aparmış; Taraz, Otrar, Sayram, Sauran, Sığnaq mədəniyyətlərini tədqiq etmişdir. Sovet arxeoloqları və tarixçiləri belə hesab edirdilər ki, nadir yaşayış məskənlərinin hələ də mövcud olduğu Böyük ipək yolu istisna olmaqla, qədim Qazaxıstan ərazisində praktiki olaraq heç bir şəhər xarabalıqları yoxdur. Lakin Alkey Marqulan Sarı-Arka çölünü gəzərək, Otrar, Taraz, Sayran, Sığnaq və başqa şəhərlərdə qazıntılar apararaq Qazaxıstanda sözün tam mənasında şəhərlərin olduğunu elmi şəkildə sübut etdi. Bundan başqa, akademik Qazaxıstanın həm şimalında, həm də şərqində qədim şəhər qalıqlarının var olduğunu bildirib. Sonradan aparılan araşdırmalar, onun bu sözlərini təsdiqlədi.

1946-1974-cü illərdə Marqulan, Son Tunc dövrünün ən böyük sivilizasiya mərkəzi olan Beqazı-Dandıbayev mədəniyyətini kəşf edən Mərkəzi Qazaxıstan Arxeoloji Ekspedisiyasının təşkilatçısı və rəhbəri olmuşdur. 1979-cu ildə Marqulanın Qazaxıstanın qədim tarixinə dair hərtərəfli və fundamental əsəri "Begazy-Dandybaevskaya Culture of Central Kazakhstan" adlı monoqrafiyası nəşr olundu. Müəllifin Sarı-Arkada apardığı arxeoloji tədqiqatların nəticələri beş cildlik "Mərkəzi Qazaxıstanın qədim mədəniyyəti" və "Qazaxıstan SSR tarixi" fundamental monoqrafiyalarında ümumiləşdirilmişdir.

1946-cı ildən Qazaxıstan SSR Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 1958-ci ildən akademikidir.

O, çoxşaxəli alim olmaqla yanaşı, üç cildlik "Şokan jene Manas" (Çokan Vəlixanov və qırğız dastanı "Manas" haqqında), "Ejelgi Jır Anəzdar" ("Qədim əfsanələr") və "Qazaxın tətbiqi sənəti" monoqrafiyalarının da müəllifidir.

1985-ci il yanvarın 14-də vəfat edən Alkey Marqulan Kensay qəbiristanlığında dəfn edilib.^[3]

Onun həyat yoldaşı Satpayeva Rauşan Abikeyevna onkoloq, tibb elmləri doktoru, professor olub. Qızı Danel Alkeyevna Marqulan isə elmlər namizədi, Çoxan Vəlixanov adına Tarix və Etnoqrafiya İnstitutunun "Marqulanşünaslıq" şöbəsinin müdiri, Beynəlxalq Marqulan Fondunun vitse-prezidentidir.^[4]

Marqulanın tədqiqat obyektinə qədim memarlığın müxtəlif abidələri daxil idi. Tunc və Erkən dəmir dövrlərinin nadir arxeoloji abidələri; Beqazı, Belasar, Sanquır və s. onun tərəfindən tədqiq edilmişdir.

Mərkəzi Qazaxıstan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatların nəticələri beş cildlik "Mərkəzi Qazaxıstanın qədim mədəniyyəti", "Mərkəzi Qazaxıstanın Beqazı-Dandıbayev mədəniyyəti" və "Qazaxıstan SSR tarixi" monoqrafiyalarında ümumiləşdirilmişdir. 1950-ci illərin ortalarından başlayaraq alimin rəhbərliyi ilə görkəmli qazax alimi və maarifçisi Çokan Vəlixanov haqqında məlumat toplanmağa başlanmışdır.

Marqulan, Çoxan Vəlixanovun toplu əsərlərinin redaktoru və tərtibçisi, həmçinin onun haqqında çoxsaylı monoqrafiyaların müəllifi olmuşdur. Marqulan uzun illər Qazax xalqının etnogenezi üzrə Koordinasiya Şurasına, Qazax SSR EA Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Elmi Şurasına, doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsi üzrə ixtisaslaşmış şuraya rəhbərlik edərək, elmi və pedaqoji fəaliyyətini təşkilatçılıq işi ilə də birləşdirib. Bu illər ərzində Marqulanın 300-dən çox elmi və elmi-kütləvi nəşrləri çap olunub.

Alkey Marqulan 1946-1974-cü illərdə Mərkəzi Qazaxıstan arxeoloji ekspedisiyasını təşkil edib. Tunc dövrünə aid bir qrup kurqanlar: Ərkəbulaq (1955), Besoba (1966), qədim I və II Karabiyə, Beqazı və s. təşkil edilmiş ekspedisiyanın tədqiqat obyektləri idi.

Mərkəzi Qazaxıstanın son tunc dövrünə aid ən böyük sivilizasiya mərkəzi olan Beqazı-Dandıbayev mədəniyyətinin kəşfi və araşdırılması ona aiddir.

Onun maraqları sözün həqiqi mənasında sosial elmlərin bütün sahələrini əhatə edirdi. Abılay xanın dövrünün araşdırılmasında onun tayı-bərabəri yox idi. O, Əbülxeyr xan, Kenesarı xan, Qasım xan dövrü tarixini əhatəli öyrənmişdi. Mənə elə gəlir ki, onun irsinin əhəmiyyətini monoqrafiya və məqalələrin sayı ilə ölçmək ədalətsizlikdir...Onun xalqın mənəvi irsinin bərpası istiqamətində gördüyü işlər elmin əhatə dairəsindən kənara çıxaraq, ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb edir.

— Akademik Şafik Çokin.^[5]

• "Qazax xalq tətbiqi sənəti" (3 cilddə). — Almaatı, "Öner" 1986, 1987, 1994.
• "Qədim Qazaxıstanın şəhərsalma tarixi". — Almaatı, 1950.
• "Arxeoloji tədqiqatlar", "Karatau yamacında VIII-XIII əsrlərə aid yaşayış məskənləri (arxeoloji hesabatdan çıxarış)". Qazax SSR Elmlər Akademiyasının bülleteni. — Almaatı.
• "Sarı-su çayı hövzəsində arxeoloji kəşfiyyat". — Almaatı, 1947. — Almaatı, 1947.

• Lenin ordeni
• "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni
• "Xalqlar dostluğu" ordeni
• Qazaxıstan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin sədri Çoxan Vəlixanov adına mükafat (1967)
• Qazaxıstan SSR Dövlət mükafatı (1982)
• Qazaxıstan SSR əməkdar elm xadimi (1961)
• Qazaxıstan SSR Ali Sovetinin Fəxri fərmanları.

• Alkey Marqulanın 100 illik yubileyinə Qazaxıstanın poçt markası və xatirə sikkəsi buraxılıb.
• 2008-ci ilin yanvarında Almatıda Qazaxıstan Respublikası Elmlər Akademiyasının binası yaxınlığındakı parkda A.Marqulanın abidəsinin açılışı olmuşdur.^[6]
• Alimin 100 illik yubileyi UNESCO-nun dəstəyi ilə qeyd olunub.^[7]

Marqulanın adını daşıyır:

• Qazaxıstan Elmlər Akademiyasının Arxeologiya İnstitutu
• Pavlodar, Nur-Sultan, Almatı, Ekibastuz şəhərlərinin küçələri
• A.Marqulan adına Beynəlxalq Fond^[8]
• Pavlodar vilayətinin Ekibastuz rayonunda (2006-cı ilə qədər Koktobe kəndi), daxilində akademikin şərəfinə muzeyin olduğu A.Marqulan adına orta məktəb vardır.^[9]
• NMD Torayğırov Universitetinin təsis etdiyi A.Marqulan adına mükafat^[10]
• Cənubi Qazaxıstan vilayətinin Jibek Jolı kəndində (1993-cü ilə qədər Poltoratskoye), daxilində akademikin şərəfinə muzeyin olduğu A.Marqulan adına orta məktəb vardır
• 2022-ci ildə Pavlodar Dövlət Pedaqoji Universitetinə Alkey Marqulanın adı verildi, Universitetin rəsmi adı Marqulan Universitetidir.^[11]

• Маргулан, А. Х. Казахское народное прикладное искусство. / А. Х. Маргулан — Алма-Ата: Онер. Т. 1. — 1986. — 256 с. Т. 2. — 1987. — 288 с. Т. 3. — 1987. — 288 с.
• Маргулан, А. Х. Мир казаха. — Алматы, 1997. — 57 с. Ин-т развития Казахстана.
• Маргулан, А. Х. Сочинения: в 14-т. [Текст]: Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана / Гл. ред. Н. А. Назарбаев; сост. Д. А. Маргулан, Д. Маргулан; предисл. Н. А. Назарбаева.- Алматы: Атамура, 1998. — 400 с., ил. О А. Х. Маргулане 1. Манапова, A. M. Архивное наследие А. Х. Маргулана [Текст] — Значение наследия для истории Казахстана //Изв. М-ва науки — АН РК. 1997. — N 1. — С. 80. — (Сер. обществ. Науки)
• Маргулан Алькей Хаканович [Краткая биогр.]: [Текст] // Алматы: энцикл. / Гл. ред. Р. Нургалиев. — Алматы, 1996. — С. 200.
• Маргулан Алькей Хаканович [Краткая биогр.]: [Текст] // Ашимбаев Д. Р. Кто есть кто в Казахстане: Биогр. энцикл. — Изд. 6-е, доп. — Алматы, 2001.- С.298.
• Маргулан Алькей Хаканович [Краткая биогр.]: [Текст] // Казахи: Девятитом. попул. справ. — Алматы: Казакстан даму ин-ты, 1998. — Т. 2. — Исторические личности. — С. 488—490.
• Маргулан Алькей Хаканович [Краткая биогр.]: [Текст] // Казахская ССР. Крат, энцикл.: В 4-х т. / Гл. ред. Р. Н. Нургалиев. — Алматы, 1989. — Т. З. — С. 313.
• Маргулан Алькей Хаканович [Текст]: Материалы к биобиблиографии учёных Казахстана / Гл. ред. З. А. Ахметов; сост. Ш. Н. Кульбаева, Д. Н. Казбекова. — Алма-Ата: Наука, 1984. — 67 с. — (каз., рус. яз.)
• Егинбайулы, Ж. Археологические исследования комплекса Жошы-хана [Текст] / Ж. Егинбайулы // Отечественная история. — 2001. — № 2. — С. 90 — 106. — (Археология и этнография).
• Касенов, Е. Дух свободы: Национально — освободительное движение Сырыма Датова в наследии академика А.Маргулана [Текст] / Е. Касенов// Мысль. — 2003. — № 6. — С. 85-90.
• Маргулан, Д. А. О творческом наследии А. Х. Маргулана. // DroAR-Kazahstan. — 1998. — N 2. — С. 78.
• Машралова, Б. У подножия Акбета [Текст]: К 100-летию казахского учёного, археолога А. Х. Маргулана // Звезда Прииртышья. — 2003. — 7 янв. — С. 4.
• Мельникова, И. Ф. Переписка Алькея Хакановича Маргулана [Текст]: С Семипалатинским музеем Ф. М. Достоевского (1966—1985 гг.). — С. 26-27. // Абай. — № 4. — Алматы, 1998.
• Ситько, Н. Великий степняк Маргулан [Текст]: Междунар. симпозиум «Степь и культура. Великий путь во времени», посвящ. памяти учёного-археолога, историка, академика А. Х. Маргулана // Наука Казахстана. — 1997. — 1-15 июня.
• Сулейменов А. Магеллан казахской истории // Экспресс К (газета). № 136 (16038). 2006.

• Маргулан Альхай Хаканович
• МАРГУЛАН АЛЬКЕЙ ХАКАНОВИЧ