Aleksey Kulakovski

Aleksey Kulakovski 4 (16) mart 1877-ci ildə Yakut vilayətinin Boturus ulusunun ^[5] 4-cü Jexsoqon qəsəbəsində (indiki Tatta) orta imkanlı yakutların ənənəvi patriarxal ailəsində Elisey Vasilyeviç və Anastasiya Nikolayevna Kulakovskinin üçüncü uşağı olaraq anadan olmuşdur. O zamana görə ailə varlı hesab olunurdu ^[6].

Yakut xalqının oğlu olan Aleksey Kulakovski həm də Yeleksey Yekseyleex, Өлөксөй Өксөкүлээх kimi tanınırdı. Onun haqqındakı araştırmalarda, ensiklopediya və sözlüklərdə belə ad və familyasının fərqli yazılması təsadüfi deyil. Bu adlardan biri onlara kilisələrdə verilmiş və rəsmi sənədlərdə qeyd olunmuş ad və familyadır, ikincisi isə valideyinlərinin verdiyi ad, nəslinin, qohumlarının, yaşadığı bölgənin adamlarının, yəni millətinin tanıdığı və işlətdiyi ad, soy adıdı. Dünyanın əksər ölkələrinin statistika və yazılı mənbələrində son illərədək yakut kimi tanınan və yazılan xalqın övladlarının əksəriyyətinin ad və soy adı bu cür, yəni bir rəsmi sənədlərdə yazılan kimi, bir də özlərinin çağırdığı kimidir. Bu da təsadüfi deyildir.

Tarix səhnəsinə yeni güclə atılan Rusiya bütün diqqətini və gücünü yeni torpaqların işğalına yönəltmişdi. Türk xalqlarının zəifləməsi, mərkəzləşmiş güclü dövlətlərinin dağılması da buna şərait yaratmışdı. Çox vaxt tacirlər və macərapərəst qənimət həvəskarları rus əsgəri birliklərindən əvvəl o yerlərə gedirdilər. 17-ci yüz illiyin 20-30-cu illərində ruslar Sibirin böyük bir qismini ələ keçirdilər. Sibirin Quzey Doğuini oradakı bir yaşayış məskəninin adıyla Yakutya adlandırdılar. Eləcə də həmin bölgədə yaşayan, maldarlıq, atçılıq və ovçuluqla yaşamlarını təmin edən türkləri də yakut adlandırdılar. Onlar özlərini saxa adlandırsalar da, Rusiyanın təsiri altında yakut kimi tanındılar.

18-ci yüzilin ikinci yarısında Rusiya işğal etdiyi Sibir torpaqlarında yaşayan xalqları zorla xristianlaşdırmağa başladı. Xristianlıqı qəbul etməyənlərdən yasaq deyilən bir vergi alınırdı. Xristianlığı qəbul edənlər isə yasaq ödəməkdən azad edilirdi. İlk dəfə ruslar tərəfindən Şamanizm kimi adlandırılan qədim Türklərin tanrıçılıq inamını davam etdirən saxaların da böyük bir qisimi yasaq adlandırılan vergidən canlarını qurtarmaq üçün kilsəyə gedərək xaç suyuna çəkilib – vaftiz olunub xristianlığı qəbul etdiklərini bildirsələr də, əski inanclarından – tanrıçılıqdan, yəni göytanrı inamından əl götürmədilər.

Kilsənin və ateist Sovet rejiminin təqib və təzyiqlərinə baxmayaraq saxalar günümüzədək tanrıçılığı qoruyub saxlaya bildilər.

A.Kulakovskinin şəxsiyyətinin formalaşmasında valideynləri ilə yanaşı, ana tərəfdən babası və nənəsi - Nikolay Alekseyeviç, İrina Alekseyevna Sobakina və böyük qardaşı İvan Eliseyeviç Kulakovski böyük rol oynamışdır. Aleksey babasının yanında doqquz yaşına qədər yaşadı. O, savadlı olduğu üçün nəvəsinə mütaliə və yazı, həmçinin ibtidai hesab öyrətmişdir. Nənə isə uzun qış axşamlarında ona tapmacalar söyləyirdi, nağıllar danışırdı. Onun nənəsinin nitqi atalar sözü və deyimlərlə dolu idi.

Hələ kiçik yaşlarından A.E.Kulakovski yaxşı təhsil ala bilmişdir. 1886-1890-cı illərdə Çurapça əcnəbi məktəbində təhsil almışdır.Burada yalnız rus dilini, rus ədəbiyyatı və mədəniyyətini öyrənməklə kifatətlənmədi, həm də bu dil vasitəsilə Avropa xalqlarının ədəbiyyatı və mədəniyyətilə yaxından tanış oldu. 13 yaşında məktəbi fərqlənmə diplomu ilə bitirdikdən sonra Yakut Ruhani Məktəbində təhsilini davam etdirdi. Daha sonra 1897-ci ildə Yakutskda realnı məktəbini bitirib.Elə həmin il rus dilində “Rusların öz adları ilə öyünmyə haqqı varmı?” və “Puşkinin poeziyasının başlıca ləyaqət” əsərlərini yazır.

Əmək fəaliyyətinə Boturus Xarici Hökumətində məktubçu köməkçisi kimi başlamışdır. 1910-cu ildən başlayaraq A.E.Kulakovski müxtəlif uluslarda müəllim işləmişdir. İnqilab və vətəndaş müharibəsi illərində A.E.Kulakovski Şimalda olmuşdur. 1917-ci ilin avqustunda Müvəqqəti hökumətin Verxoyansk dairəsi üzrə komissarı təyin edildi. 1920-ci ildə Saxa sovet hakimiyyəti qurulanda A.E.Kulakovski müəllim kimi fəaliyyətini davam etdirmək və elmlə məşğul olmaq imkanı əldə etdi. 1920-1921-ci illərdə Kaçikattsı və Çerkehdə müəllim işləmişdir. 1921-ci ilin oktyabrında A.E.Kulakovski Yakut Quberniya İnqilab Komitəsinin Sibir tədqiqatları bölməsinin əməkdaşı kimi elmi material toplamaq üçün bütün bölgəni gəzmək hüququ verən açıq vərəqə aldı və dekabrın sonunda "Yakutların inanclarını öyrənmək üçün materiallar" adlı əsərini səlahiyyətli şöbəyə təqdim etdi.

Müvəqqəti Yakut Regional Xalq İdarəsinin (VYAONU) xüsusi müvəkkili təyin edilmişdir. 1924-cü ilin avqustunda pedaqoji texnikum müəllimi təyin edilmiş və Ədəbiyyat və Tərcümə Komissiyasının üzvü təyin edilmişdir. Kulakovski Yakut Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Xalq Maarif Komissarlığının ədəbi-bədii seksiyasının müdiri, Yakut Regional Coğrafiya Cəmiyyətinin əməkdaşı təyin edilmişdir. O, A.Sofronov, P.Oynski, A.Boyarovla birlikdə «Saxa keskile» elmi-tədqiqat cəmiyyətinin təşkilatçısı olmuş, yeni təşkil olunmuş YAK yanında Şimalın Kiçik Xalqlarına Yardım Komitəsinin tərkibində çalışmışdır.

A.E.Kulakovski böyük Yakutiyanın demək olar ki, bütün guşələrində olub, doğma diyarını, onun təbiətini, etnoqrafiyasını, iqtisadiyyatını öyrənib. Həyatının böyük bir hissəsini xalqın mənəvi inkişafına həsr etdi, onu həyatı yaxşılaşdırmaq üçün yeganə fürsət kimi gördü.

Əlifba və dil komissiyonlarında yer alan Yeleksey Yekseyleex 1926-cı ildə saxa ziyalılarından İsidor Nikifiroviç Baraxov, Aleksandır Andreyeviç İvanov və Anempodis İvanoviç Safronovla birlikdə Azərbaycana – Bakıda keçiriləcək Birinci Türkoloji Qurultaya yola düşdü.

200-ə yaxın nümayəndə dəvət edilsə də, onlardan 131-Birinci Qurultayda iştirak edə bildi. İştirak edə bilmiyənlərin siyahısına Aleksey Kulakovskiy-Yeleksey Yekseyleex də daxil edildi. Yolda ağır xəstələyəndiyindən Kulakovskiy Moskvada xəstəxanaya aparıldı. 1926-cı il iyulun 6-da saxa şairi, alimi və çılğın vətənpərvəri Moskvada keçindi. O, Moskvada Danilovski qəbiristanlığında dəfn olunub ^[7].

Kulakovskinin ilk əsərləri 1897-ci ildə rus dilində - «Rusların öz adları ilə fəxr etmək hüququ varmı?» və «Puşkin poeziyasının əsas üstünlükləri» əsərlərində yazılmışdır. 1900-cü ildə Yakut ədəbiyyatında ilk poetik əsəri "Bayanay alğıha" (Bayanın xeyir-duası) yazmışdır. 1900-1910-cu illərdə Kulakovski tərəfindən "Saxa dyaxtallarını matiriettere" (Yakut qadınlarının portretləri), "Buluylu uygküu" (Vilyuy rəqsi), "Suhun tuolbut emeehsin ıryata" (Yüz yaşlı qadının mahnısı), "Keççeqey baay" (Cimri varlı), "Orus balehtere" (Çayın hədiyyələri), "Toru iligitten tuğneri tulkolöx" (Doğuşdan əvvəl lənətlənmiş), "Qırasıabay kıs" (Gözəl qız) və başqaları. Kulakovski öz əsərlərində xalqların dostluğu, maarifçiliyin zəruriliyi məsələlərini qaldırır, çarizmi, yakut toyonlarını, qadınların hüquqsuzluğunu pisləyir. Bütün bu əsərlər yalnız 1920-ci illərin əvvəllərində nəşr edilmişdir. Dilin miqyaslı, fəlsəfi məzmunlu və obrazlı olması baxımından Kulakovskinin yaradıcılığının zirvəsi "Oyun tuule" (Şamanın yuxusu) poeması hesab olunur.

Yeleksey Yekseyleex ana dilində ilk şeirini 1900-cü ildə yazdı. Şairin “Bayanay Algıha” (Bayanayın ovsunu) adlandırdığı bu şeir saxa inanc sistemində meşənin qoruyucu ruhunu “Baay-Bayanay”, “Baay-Barıılaah” adlandırılan, həm də ovçunun qoruyucu ruhu sayılan Bayanaya həsr edilmişdir.

1904-cü ildə “Yakut qadınlarının nəğməsi”, 1906-ci ildə “Süühün tuolbt emeexsin ırıata” (Yüz yaşlı qarının nəgməsi) , 1907-ci ildə “Keççeqey bay” (Xəsis bəy), 1910-cu ildə “Oyuun tüüle” (Şaman yuxusu) (Bu poema şairin fəlsəfi görüşlərinin məcmusu kimi dəyərləndirilir), 1915-ci ildə “Sərxoş burjuyun nəğməsi”, 1916-cı ildə “Şəhərli qız”, “Araq”, “Saxa daxtalların metiriettere” (Yakutların portiretləri), “Örus belextere” (Çayın sərvəyi), “Törüü illiqitten tünneri tölkölööx” (Doğuşa qədər lənətlmək) şeirlərini və b. bədii əsərlərini yazır. Yeleksey elmi axtarışlarını da davam etdirdi.

Lakin 1917-ci ildə Rusiyada baş verən qarışıqlıq, Rus çarı İkinci Nikolayın taxtdan uzaqlaşdırılması, sonra da ailəsi ilə birlikdə bolşeviklər tərəfindən güllələnməsi, bölşeviklərin verdiyi şirin vədlər Yeleksey Yekseyleexa da olduqca şirin gəldi. Bolşevizmin xalqına azadlıq və xoşbəxtlik gətirəcəyini vədinə inandı. Bolşeviklər saxa dilində “Kıım” (Qığılcım) qəzetini çap etdirdi. Bu da saxaların ədəbi dilinin inkişafına güclü təsir göstərdi.

Yeleksey Yekseyleexın ana dilində 1924-cü ildə “Sayın keliite” (Yayın gəlişi) poemasını, “Təyyarə”, “Qocanın hekayəsi” bədii və 1923-cü ildə rus dilində “Yakutların inanclarını araşdırmaq üçün materiallar” adlı elmi əsərlərinin çap etdirdi. Onun bu gün də aktuallığını itirməyən əsəri “Çayın sərvəti” əsəridir. Bu poemada şair Lena çayının irili-xırdalı bütün qollarına saxa xalqının verdiyi adları, onların gözəlliyini və xasiyyətlərini təsvir etdi, Lenanı bütün qollarını qucaqlamış şəfqətli bir anaya, Şimal Buzlu okeanı isə nənəyə bənzətdi. Bununla sanki Lena haqqında bir saxa ensiklopediyası yaratmış olduSovetlərin verdikləri vədə əməl etmədiyini, əsarətdə olan xalqlara azadlıq verəcəyini vəd etdiyi halda işğalçılıq siyasətini davam etdirdiklərini gördükdə saxalarda milli kimlik şurunu gücləndirməyə və onları türk xalqları ilə sıx birliyə səslədi.

Onun fəaliyyətinin və həyatının əsas mövzularından biri yakut xalqının sağ qalması, qorunması və inkişafı problemi idi. Problemin diqqətlə araşdırılması nəticəsində A.E.Kulakovski belə qənaətə gəldi ki, mövcud şəraitdə Yakutiyanın sosial-iqtisadi səviyyəsinin yüksəlməsi yalnız xalqın mədəniyyətinin, mənəviyyatının yüksəlişi ilə, yəni «cəmiyyətin kultivasiyası» ilə mümkündür. Öz planlarını həyata keçirən A.E.Kulakovski 1912-ci ildə «Yakut ziyalılarına» mesaj yazır.

Məktubda məktəblərin sayının artırılması, yakut yazısının tətbiqi, yakut ədəbiyyatının yaradılması, sərxoşluqla mübarizə, siqaret çəkmə və kartel oyunu ilə bağlı praktiki ideyalar irəli sürür.

"Bizim əsrdə əkilməsi aktual zərurətə çevrilmiş mədəniyyətin xeyrinə və naminə yeganə aksiyanı həyata keçirin və təşviq edin"

- yazır Saxa Respublikasının (Yakutiya) ilk Prezidenti Mixail Nikolayev.

1928-29-cu illərdə şair-alimin əqidə dostları həbs edildikdən sonra onun da əsərlərinə münasibət dəyişdi. Hətta Kommunist Partiyasının 1 Mart 1943-cü il qərarıyla ölmüş şairi milliyətçilikdə suçlayaraq əsərlərini qadağan etdilər. İkinci Dünya Savaşında Sovet hökuməti çətin vəziyyətdə qaldığına görə bir çox xalqlara qarşı milli məsələdə müvəqqəti güzəştə getdi. 1944-cü ildə Yeleksey Yekseyleexın əsərləri üzərindənki qadağa yumşaldıldı. Lakin bu uzun sürmədi. 1952-ci il fevralın 2-də qadağalar daha da sərtləşdirildi.

1962-ci il fevralın 16-dan Yeleksey Yekseyleex Yakut ədəbiyyatının qurucusu olaraq elan edilsə də, əsərlərinin geniş nəşrinə və təbliğinə o qədər də önəm verilmədi.

Zaman isə öz işini gördü. Sovet Sosialist Respubilkaları İttifaqı dağılmağa başlayanda Yeleksey Yekseyleexa sahib çıxanların, onun vətəni və milləti üçün necə böyük işlər gördüyünü söyləyənlərin sayı artdı. Hətta xalqın təkidi ilə Yeleksey Yekseyleexın arzularının bir qisimi həyata keçirildi. 1991-ci ildə Yakutiya Muxtar Sovet Sosialist Respubilkası Yakutiya-Saxa Cümhuriyyəti ilə əvəzləndi. Əhalinin milli tərkibində də bir dəyişmə baş verməyə başladı. Belə ki, hazırda cümhuriyyətdə 1 milyona yaxın insan yaşayır ki, bunun da 500 min nəfərə yaxınını saxalar təşkil edir.

A.E.Kulakovski yakut bədii şüurunun və fəlsəfi düşüncəsinin bütün dərinliyini və müxtəlifliyini nümayiş etdirmişdir. O, yakutların inancını öyrənmək üçün ən dəyərli mənbələri:tarixi-etnoqrafik xarakterli xalq əfsanələrini işləyib sistemləşdirmişdir. Yakut dili və folkloruna dair əsərlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yakut, rus və latın dillərində "Yakutlara məlum olan heyvan və bitki krallıqlarının növləri" adlı böyük material toplayıb emal etmiş, bununla da Sibirdə ilk olaraq flora və faunanın elmi təsnifatını yaratmışdır. Heyvanların və bitkilərin yakut adlarını elmi dövriyyəyə daxil etdi və bioloji terminologiyaya töhfə verdi. O, əsas heyvan növlərinin xalq təsərrüfat əhəmiyyətini təsvir etmişdir. Hər bir növün xüsusiyyətlərini və ümumi əlamətlərini öyrənərək biocoğrafi və ekoloji yönümlü bir sıra problemləri ortaya qoymuşdur. A.E.Kulakovskinin 1925-ci ildə "Muxtar Yakutiya" qəzetində dərc olunmuş Yakutiyadakı iqlim dəyişikliyi, ekstremal vəziyyətlərdə sağ qalma və uyğunlaşma yolları haqqında məqalələri elmi və praktiki maraq doğurur ("Məhsul çatışmazlığı və onun nəticələri","Hidra gəlir","Ot ehtiyatlarını necə yaratmaq olar" və s.) ^[8].

Saxaların günümüzədək yaşatdıqları sürəkli mahnılar (diereti ırıa), müntəzəm vəznli mahnı (degeren ırıa), rəqs mahnısı (yunkyuy ırıa), eləcə də olonxolardakı teatr elementləri xalqının qədim mədəniyyətin daşıyıcısı olduğundan xəbər verir. Odur ki, onları toplamağa başladı. Səsyzama cihazlarının olmadığı, bu yöndə dərin elmi araştırılmalar aparılmadığından metodologiyanın yoxluğundan olonxonun əsas epizodlarından olan sürəkli mahnıların melodiyasını, ritm improvizasiya xarakterini və temperasiyasız məqamları toplamaq olduqca çətin idi. Buna görə də özü şeirlər yazmağa, xalqının bədii təfəkkürünü inkişaf etdirməyə çalışdı.

Beləcə Yeleksey Yekseyleex və çağdaşları olan aydınların sayəsində yazılı saxa ədəbi dili formalaşmağa başladı.

Saxa Respublikasının prezidenti M.E.Nikolayev A.E. Kulakovskinin ideyalarını təcəssüm etdirərək, onlara yeni, aktual məzmun verərək, onun fundamental ideyalarına əsaslanaraq Rusiya Federasiyasının tərkibində yeni Saxa Respublikası (Yakutiya) yaratmışdır.

• Saxa Respublikasının (Yakutiya) Prezidenti M.E.Nikolayevin 3 mart 1992-ci il tarixli fərmanı ilə Yakutiya xalqlarının mənəvi mədəniyyətinin dirçəldilməsi üzrə görkəmli hərəkətli ictimai fəaliyyətə görə A.E.Kulakovski adına Dövlət mükafatı təsis edilmişdir.
• 2002-ci ildə Yakutskdakı Xalqlar Dostluğu meydanında Kulakovskinin abidəsi ucaldılmışdır.
• Taatta ulusunun Joxsoqon ümumtəhsil məktəbinə; - Yakutskda Mədəniyyət mərkəzinə; - Yakutsk, Vilyuysk şəhərlərində küçələrə A.E.Kulakovskinin adları verilmişdir.
• Saxa Respublikasının (Yakutiya) Prezidenti M.E. Nikolayevin sərəncamı ilə 2002-ci il A.E.Kulakovski ili elan edilmişdir.
• Respublika Mədəniyyət və İncəsənət Mərkəzinə (indiki A.E.Kulakovski adına Xalqlar Dostluğu Evi) A.E. Kulakovskinin adı verilmişdir.
• 2010-cu ildə M.Q.Ammosov adına AMFU A.E.Kulakovski Elmi-Tədqiqat İnstitutu açılmışdır^[9].
• 25 may 2022-ci ildə Yakut ədəbiyyatının banisi, maarifçi, mütəfəkkir A.E.Kulakovskinin 145 illik yubileyinə və "Yakut ziyalıları" məktubunun 110 illik yubileyinə həsr olunmuş "A.E.Kulakovski - Yakutiyanın ruhani lideri" Respublika simpoziumu keçirildi ^[10].
• Saxa (Yakutiya) Respublikasının başçısı Aysen Sergeyeviç Nikolayevin 2022-ci il 25 may tarixli 2461 nömrəli "A.E.Kulakovskinin anadan olmasının 150 illiyi haqqında" fərmanı ilə 2023-2027 illər Saxa (Yakutiya) Respublikasında Aleksey Eliseyeviç Kulakovski-Oksukuleeh Olenin beşilliyi elan edilmişdir ^[11].

• Hər il martın 16-da Yakutiyada Saxa xalqının görkəmli oğlu, yakut yazılı ədəbiyyatının banisi, maarifçi, mütəfəkkir, yakut folklorunun və dilinin toplayıcısı Aleksey Eliseyeviç Kulakovskinin (Өлөксөй Өксөкүлээхün) doğum günü qeyd olunur ^[12] - "Kulakovskinin işığı - Oksokuleyx sardaat". Hər il martın 16-da Yakutiyada Saxa xalqının görkəmli oğlu, yakut ədəbiyyatının banisi, maarifçi, mütəfəkkir, Yakutiyanın ilk müəllimlərindən biri, yakut folkloru və dilinin toplayıcısı Aleksey Eliseyeviç Kulakovskinin doğum günü qeyd olunacaq. "Kulakovski günü"nün qeyd edilməsi ənənəsi Saxa Respublikası (Yakutiya) (SR (Y) Prezident Məktəbləri Şəbəkəsi və Nikolayev Mərkəzi, ilk Prezident Mixail Efimoviç Nikolayevin kitabxana-arxivi tərəfindən təsis edilmişdir. Kulakovski günündə hər bir evdə, məktəbdə, ali və orta təhsil müəssisələrində, müəssisə və müəssisələrdə, mədəniyyət evlərində səhər saat 10-da "canlı" şam yandırılır.
• 2022-ci ildə aksiyada 316 mindən çox insan iştirak edib, 2023-cü ildə isə dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan bütün Yakutiya sakinləri və Yakutiya xalqı iştirak edib.

Aleksey Eliseyeviç Kulakovski bütün ömrünü birbaşa xalq həyatının dərinliklərində keçirib, doğma Yakutiyanı başdan-başa gəzərək, öz xalqının dilini, etnoqrafiyasını, tarixini elmi cəhətdən araşdırıb. Çünki, o qanı qanından, canı canından olan öz xalqının idi,əsl yakut idi..."

• Кулаковский А. Е. Материалы для изучения верований якутов // Записки Якутского краевого географического общества. 1. Якутск: Типография Н. К. П. 1923.

• Коняев Н. М. Алексей Кулаковский. Молодая гвардия. 2011. ISBN 978-5-235-03465-5.
• Башарин Г. П. П. А. Ойуунускай А. Е. Кулаковскайга сыhыана (PDF) // Хотугу сулус (журнал) (saxa). № 3. 1984. 98—106. 2014-03-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Заболоцкий Н. М. Кулаковскай сэргэлэрэ (PDF) // Хотугу сулус (журнал) (saxa). № 3. 1987. 82—84. 2014-03-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Кулаковская Р. Кэрэ-бэлиэ суолу хаалларан (PDF) // Хотугу сулус (журнал) (saxa). № 8. 1974. 68—76. 2014-03-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Николаев А. Кулаковскай айымньыларын хайдах чочуйарай? (PDF) // Хотугу сулус (журнал) (saxa). № 1. 1974. 95—97. 2014-03-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Сидоров Е. А. Ө. Кулаковскай поэзиятыгар киhи уобараhа (PDF) // Хотугу сулус (журнал) (saxa). № 6. 1984. 97—100. 2014-03-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Сыромятников Г. А. Ө. Кулаковскай олоҕун уонна айымньытын туһунан (PDF) // Хотугу сулус (saxa). № 5. 1963. 107—116. 2014-03-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Николаев М. Е. К 125-летию со дня рождения. Алексей Елисеевич Кулаковский — 2002. — 78 с.^[13]
• Николаев М. Е. Алексей Елисеевич Кулаковский — мыслитель и патриот народа Саха — 2002. — 51 с.^[14]
• Николаев М. Е. Вечность жизни в бессмертии духа. — Көмүөл, 2012. — 80 с.^[15]