Albrext (Prussiya Hersoqu)

Albrext 17 may 1490-cı ildə Ansbaxda (Bavariyada) doğulub. Onun atası I Frederik Hogenzollern, Brandenburq-Ansbax bölgəsinin böyük hersoqu; anası Sofiya Yagellonka isə Polşa kralı IV Kazimir Yagellonun qızı idi. Albrextin ulu babası Polşa Kralı və Böyük Litvanın Hersoqu, çoxallahlılıqdan xristianlığa döndərilmiş Yagellodur.

Albrext, onu Kanonic heyətə daxil edən Köln arxiyepiskopu IV Hermanın ailəsində tərbiyə alıb.

1511-ci ildə Tevton cəngavərləri Albrexti özlərinə Böyük Ustad seçdikdən sonra Albrext bu cəngavərləri öz əmisi olan Polşa kralı I Sigizmundun tabeliyindən çıxarmağa çalışıb. O, Polşa ilə mübarizə məqsədi ilə əvvəl Almaniyaya müraciət edib, lakin İmperator V Karl ona kömək etməkdə imtina edib Onda 1517-ci ilin fevralında Böyük Moskva knyazı III Vasilinin nümayəndələri ilə fəal danışıqlar aparan Tevton ordu birləşməsinin ilk elçisi Dietrix Şonberq Moskvaya gəlib. Bu danışıqlar Böyük Moskva Knyazlığı ilə Tevton cəngavərləri arasında 10 mart 1517-ci il tarixində ilk beynəlxalq müttəfiqlik müqavilənin (traktat) bağlanması ilə yekunlaşıb. Bundan sonra Moskva elçiləri dəfələrlə Tevton torpaqlarına gəlib, həm rəsmi məktublar gətirib, həm də gümüş külçələri gələrək özlərinin başqa ərazilərdə apardıqları müharibələr üçün muzdurlar cəlb ediblər. Bəzi müəlliflər^[4] hesab edirlər ki, bu müttəfiqliyin şərəfinə Köniqsberq qəsrinin ən böyük zalına “Moskva zalı” (“moskovitlər zalı”) adı verilibdir.

1519-cu ilin dekabrında Tevton ordu birləşməsinin Polşa ilə müharibəsi başlayıb. Nəticədə Prussiyanın böyük bir hissəsi viran qalıb və Albrext 1521-ci ildə Polşa ilə Torun şəhərində dörd illik atəşkəs əldə etmək məcburiyyətində qalıb. Sonra o imperatordan və hersoqlardan kömək istəsə də ona kömək edən olmayıb.

Sonra Albrext Martin Lüter və Filipp Melanxton ilə tanış olduqdan sonra, katolik ordu birləşməsinin Böyük Ustadı olan Albrext dini islahatçılığa meyl etməyə başlayıb. O, 28 fevral 1523-cü ildə islahatçı "Alman ordu birləşməsinin cəngavərlərinə" açıq məktubla müraciət edərək, onları Tevton ordu birləşməsinin həm dinaət, həm də dünyəvi idarəetmə baxımından köhnəldiyinə, bu şəkildə mövcudiyyətinin cəfəngiyat olduğuna, bir çox qardaşlarının izdivacsızlıq andına xələl gətirərək əxlaqsızlığa düçar olduğuna, bunun yerinə isə əsl əxlaq olan təmiz ər-arvad izdivacı münasibətlərinə keçməli olduğunan inandırmağa çalışıb. Bu məktub təsirli olub və artıq 1523-cü ilin yazında Nürnberq reyxstaqında (parlamentdə) Albrext islahatçılıq hərəkatı barədə açıq şəkildə müsbət çıxışlar edib. Albrext tərəfindən islahatçılıq təlimlərinin qəbul etməsinə, onun sözlərinə görə, Andreas Ozianderin moizələri təsir edib. Belə ki, Albrextin dediyinə görə "Xristianlıqdakı mənəvi atası vasitəsi ilə Tanrı əvvəlcə onu Roma atasının qaranlığından qurtararıb, sonra isə həqiqi ilahi biliklərə yiyələnməsinə səbəb olub”.^[2]

Böyük Ustadın fikri təkamülü Polşadakı bəlli dairələr üçün bir işarə olmuş və çox keçmədən Albrext Prussiya-Polşa münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli üçün şansı qazanıb. Danışıqlar nəticəsində 8 aprel 1525-ci il tarixində Krakov sülh müqaviləsi bağlanıb, həmin müqaviləyə əsasən Prussiya dini ordu dövlətindən Polşa təbəəliyində və Albrextin sülaləsi tərəfindən idarə olunan (dünyəvi, sirkulyar) dövlətə çevrilib. Bundan sonra Prussiyada Lüteranlıq islahatı asanlıqla yeridilib. Elə həmin il aprelin 10-da Krakov şəhər meydanında Albrext Polşa kralına Prussiya Hersoqü olaraq bidət edib.

Sonrakı dönəmdə Tevton ordu birləşməsinin idarəetmə qurumları tədricən ləğv edilib, lakin Albrext idarəetmə sistemində əsaslı dəyişikliklər etməyib: Tevton ordu birləşməsinin keçmiş canışınləri oberrat (ali məsləhətçi), komutları isə dairə başçısı vəzifələrinə təyin edib. Mühüm hadisələrdən biri isə, əcnəbi tacirlərin və dini zülmlərdən Prussiyaya pənah gətirən qaçqınların ölkə iqtisadiyyatına cəlb edilməsi olub. Albrextin bu və digər addımları nəticəsində iqtisadiyyatdakı ağır vəziyyətin müəyyən qədər düzəlməsinə nail olunub.^[5]

1529-cu ildə Albrext sonradan "Gümüş kitabxana" adlanan qala kitab külliyyatının əsasını qoyub. Kitabxana satınalma və hədiyyə nəticəsində əldə edilən kitablarla doldurulub. Bundan əlavə, kitabsatanlara tapşırılıb ki, satdığı hər kitabın bir nüsxəsini əvəzsiz olaraq kitabxanaya təhvil versin. Albrextin ömrünün sonuna qala kitabxanasında artıq doqquz min adda kitab olub. Albrext tam günü ilə öz bölgəsində kitab çapını təşviq edib. Bu yolla o, Prussiyada nəinki peşəkar nəşriyyat işinin, həm də jurnalistikanın əsasını qoyub.

Təbəələri Lüteranlıq ruhunda maarifləndirərək, Albrext, xərclərə baxmayaraq, təhsilli insanları ölkəsinə dəvət edib. O, ölkəsində məktəblər və gimnaziya qurub; 1544-cü ildə isə Köniqsberqdə  universitet (Collegium Albertinum) təsis edib, şəxsi vəsaiti hesabına dərsliklər çap etdirib. Bununla belə, universitet ən xırda və çirkin ehtiraslar səbəbindən iğtişaşlar mərkəzinə çevrilib və burada düşmənçiliyin barışmaz hala gəlməsinin əsas səbəbkarı Ozianderin şəxsi xasiyyəti olub. Lakin bu şəxs Albrextin islahatçıların tərəfinə keçməsinin səbəbkarı olub və 1549-cu ildə Albrext tərəfindən Prussiyaya dəvət olunub.

Yeri gəlmişkən, Ozianderin fikirləri onun ölümündən sonra (1552-ci ildə) da onun baş davamçısı Pastor Yohann Funk tərəfindən davam etdirilib.

Avropa saraylarının ənənələrini təqlid edərək, Albrext kənardan dəvət olunmuş musiqiçilərin rəhbərliyi altında xoru və instrumental kapellanı təşkil edib, Prussiyanın mahnı çələnginin tərtibatında şəxsən iştirak edib, hətta "Hər şey Rəbbin istədiyi kimi olacaq" xoruna müəlliflik edib.

Hersoq Albrext 20 mart 1568-ci ildə 78 yaşında Tapiau (indiki Qvardeysk) qəsrində vəba xəstəliyindən vəfat edib^[6] və Köniqsberq yığıncaq kilsəsində, fəxri türbənin şərq divarının yanında dəfn edilərək, onun şərəfinə Hollandiyalı Kornelius Flores tərəfindən qəbirüstü lövhə (epitafiya) quraşdırılıb. Eyni gündə də Hersoq Albrextin ikinci arvadı Anna Maria 36 yaşında Noyhausendə (indiki Quryevsk şəhəri) vəfat edib.

Prussiya Hersoqu Albrext İntibah dövrünün ən böyük Alman simalarından biri olaraq yaddaşlarda qalıb. Məhz onun hakimiyyəti dövründə Prussiyada iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafın əsasları qoyulub.

Köniqsberq qəsri (indiki Kalininqrad) yaxınlığında, Albrextin Yohann Fridrix Royş tərəfindən tökmə üsulu ilə metaldan hazırlanmış heykəli ucalqdılıb.^[7] Bu heykəl İkinci Dünya Müharibəsi zamanı itirilsə də, şəhərin 750 illik yubileyi şərəfinə Rusiya Federasiyası tərəfindən yenidən hazırlanaraq əvvəlki altlığın üzərində, lakin mərkəzi kilsə yanında təkrarən qurulub.

Köniqsberqdə vaxtı ilə onun adına Kirxa (Alman kilsəsi) və həmin Kirxanın yerləşdiyi küçə də olub.^[8] Lakin Hersoq Albrext Kirxası Sovet İttifaqının şəhər planlaşdırılmasımna əsasən tramvay xəttinə düşdüyünə görə 1970-ci illərdə sökülüb.

12 fevral 1526-cı ildən 1550-ci ilə qədər birinci arvadı Danimarka kralı I Frederixin qızı Danimarkalı Doroteyadan (1504-1547) olan övlarları aşağıdakılardır:

Prussiyalı Anna Sofiya (1527-1591)

Katerina (1528)

Fridrix Albrext (1529-1530)

Lusiya Doroteya (1531-1532)

Lusia (1537-1539)

Albrext (1539)

İkinci arvadı Braunşveyq hersoqu Anne Mariyadan (1550) onun ruhi xəstə varisi Albrext Fridrix adlı oğlu (29 aprel 1553) olub.

1. ↑ Deutsche Nationalbibliothek Albrecht, Preußen, Herzog. Gemeinsame Normdatei (нем.). 2012—2016. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-03-10.
2. ↑ ^{1 2} Шафф Ф. История христианской церкви. Т. VII. Современное христианство. Реформация в Германии. СПб.: Библия для всех. 2009. 357.
3. ↑ Albert (duke of Prussia) Arxiv surəti 23 dekabr 2014 tarixindən Wayback Machine saytında. Encyclopædia Britannica.
4. ↑ "Альбрехт Прусский — дипломат и реформатор". 2013-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-04-05.
5. ↑ "An Etymological Dictionary of Astronomy and Astrophysics - 1". dictionary.obspm.fr. 2 February 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 February 2019.
6. ↑ Mühlpfordt, p. 73
7. ↑ Mühlpfordt, p. 82
8. ↑ Mühlpfordt, p. 133