AMEA Əlyazmalar İnstitutu

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu (əvvəllər Respublika Əlyazmalar fondu) orta əsrlər Şərq yazılı abidələrinin toplanması, sistemləşdirilməsi, mühafizəsi və nəşri üzrə vahid bir mərkəz kimi 1950-ci ildə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əlyazmalar şöbəsi əsasında yaradılmışdır. 1945-ci ilə qədər Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutu binasında xüsusi bir otaq vardı ki, qapısında "Əlyazmalar şöbəsi" yazılan lövhə vurulmuşdu. Otağın rəflərində iki minə yaxın fars, ərəb, Azərbaycan dillərində kitab, bir neçə şairin, ədibin arxivi düzülmüşdü. 1950-ci ildə bu balaca şöbə Məmmədağa Sultanovun səyi nəticəsində müstəqil Respublika Əlyazmalar fonduna çevrilib.^[2] Əlyazmaların respublikamızda toplanması işinə hələ XX əsrin əvvəllərindən, sovet hakimiyyətinin ilk illərindən başlanmışdır. 1924-cü ilin 21–24 sentyabrında Bakıda Birinci Ümumazərbaycan diyarşünaslar qurultayı keçirildi.^[3] Burada mədəni quruculuqla əlaqədar başqa məsələlərlə yanaşı Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö cəmiyyəti nəzdində xüsusi əski çap kitabları və əlyazmalar şöbəsi olan elmi kitabxana təşkili məsələsinə də baxıldı.^[4] Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu orta əsrlər Şərq yazılı abidələrinin toplanması, sistemləşdirilməsi, mühafizəsi və nəşri üzrə vahid bir mərkəz kimi 1950-ci ildə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əlyazmalar şöbəsinin əsasında yaradılmışdır. Ötən əsrin 80-ci illərində Respublika Əlyazmalar Fondu (RƏF) öz fəaliyyətində Akademiyanın institutlarından geri qalmır, akademik elmi-tədqiqat institutu kimi işləyirdi. Bunu nəzərə alan Akademiya və fondun rəhbərliyi RƏF-in instituta çevrilməsinə çalışır, "yenidənqurma" adı altında respublikalardakı ayrı-ayrı müəssisələri ləğv etməyi, birləşdirməyi üstün tutan Moskva isə buna razı olmurdu. Yalnız bir neçə illik mübarizədən sonra, 1986-cı ildə SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsində işləyən Heydər Əliyev cənablarının yaxından iştirakı və köməyi sayəsində SSRİ Nazirlər Sovetinin 28 oktyabr tarixli 2162 №-li sərəncamı, bir müddət sonra Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 11 noyabr 1986-cı il tarixli 398 №-li Qərarı və Azərbaycan SSR EA Rəyasət Heyətinin 4 dekabr 1986-cı il tarixli 22/3 №-li Qərarı ilə Respublika Əlyazmalar Fondunun bazasında Əlyazmalar İnstitutu təsis edilmişdir.^[5] Əlyazmalar İnstitutunun kimin adını daşıması da mübahisəli məsələ olaraq qalırdı. Bir sıra şəxslərin adları təklif edilir, hər kəs öz seçimində təkid edirdi. Sonralar hamı Heydər Əliyevin qərarının nə qədər məntiqli olduğunu dərk etdi. İndi hamı üçün aydındır ki, əgər Ədəbiyyat İnstitutumuz Nizami Gəncəvinin, Dilçilik İnstitutumuz İmadəddin Nəsiminin adını daşıyırsa, Əlyazmalar İnstitutu da Məhəmməd Füzulinin adını daşımalıdır. Əlyazmalar İnstitutu orta əsr elmlərinin bütün sahələrini tibb və astronomiya, riyaziyyat və mineralogiya, poetika və fəlsəfə, teologiya və hüquqşünaslıq, qrammatika, tarix və coğrafiya, bədii nəsr və poeziyasını əhatə edən Azərbaycan, türk, ərəb, fars və başqa dillərdə zəngin və nadir əlyazma kolleksiyasına malikdir. İndi Əlyazmalar İnstitutunda 40 mindən artıq material vardır. Bunlardan 12 minə qədəri ərəb qrafikalı əlyazmalardır ki, IX-XX əsrlərdə yazılmış və ya üzü köçürülmüşdür.^[6] Bundan başqa, institutda XIX-XX əsrlərdə yaşamış Azərbaycanın görkəmli elm və ədəbiyyat xadimlərinin şəxsi sənədləri, tarixi sənədlər və fraqmentlər, əski çap kitabları, əvvəlki dövrlərin qəzet və jurnalları, mikrofilm və fotosurətlər mühafizə edilməkdədir.

Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan ən qədim əlyazma IX əsrə aid edilən dəri üzərində yazılmış Quranın "Ən-Nisa" surəsinin bir hissəsidir.

Əbu Əli ibn Sinanın "Tibb qanunları", Əbdül-Qasim əz-Zəhravinin "Cərrahiyyə və cərrahi alətlər haqqında" və "Otuzuncu traktat", Rüstəm Cürcaninin "Nizamşahın azuqələri", Şeyx Mahmud Şəbüstərinin "Gülşəni-raz", Nəsiminin "Divan", Sədinin "Bustan" və s. bu kimi əsərlərin XII-XV əsrlərdə köçürülmüş nüsxələri Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan ən qədim əlyazmalardır. 2005-ci ildə YUNESKO-nun "Dünya yaddaşı" proqramının reyestrinə daxil edilən bu əlyazmalardan bir neçəsi unikallığı ilə seçilir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu Böyük Britaniyanın Kembric Universitetinin nəzdində yaradılmış Beynəlxalq İslam Əlyazmaları Assosiasiyasının (TİMA) üzvüdür.[1]^[7]

İstiqlaliyyət küçəsində yerləşən Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunun binası dünyada ilk dəfə olaraq müsəlman qızlar üçün tikilmiş lisey idi, onun tikintisi üç görkəmli şəxsiyyətin adı ilə bağlıdır. Onlardan birincisi Bakı neft milyonçusu və şəhərin ən böyük xeyriyyəçisi Hacı Zeynalabdin Tağıyev (1823–1924) olmuşdur. Məktəbin yerində daha əvvəl Cümə məscidi tikilməli imiş, lakin müxtəlif maneələrə görə bu iş baş tutmur. Məscidin yeri 5 noyabr 1896-cı ildə H. Z. Tağıyevə Qızlar məktəbini tikdirməsi üçün verilir. Binanın layihəsi 1896-cı ildə hazır olsa da, təsdiq edilməsi təməl qoyma mərasiminə qədər ləngiyir. O, binanın tikilməsi üçün Rus imperatoruna müraciət etmiş razılıq aldıqdan sonra onun xərclərini maliyyələşdirmişdir. Bu məktəbin binasının yerinin müəyyən edilməsinə və tikilməsinə 4 il vaxt sərf olunmuşdur. İkinci şəxs isə Azərbaycanın ilk maarifçi ziyalısı və jurnalisti Həsən bəy Zərdabi idi (1837–1907). O hələ lisey açılmazdan çox əvvəl qızlar və oğlanlar üçün dünyəvi təhsilin təbliğatçılarından biri olmuşdur. Üçüncü şəxs gənc polyak mühəndis İosif Vikentiyevic Qoslavski(1865–1904) idi. O, çox istedadlı şəxs idi və o Bakının baş memarı təyin ediləndə cəmi 27 yaşı var idi. O, H. Z. Tağıyevin tikdirdiyi bütün binaların layihəçisi və mühəndisi olmuşdur. Hacı Zeynalabdin Tağıyev məktəbin binasının layihələşdirilməsi və tikilməsini də Qoslavskiyə həvalə edir. Orta əsrlər Şərq memarlığının ən gözəl elementlərini özündə əks etdirən bina 1898–1901-ci illərdə inşa edilib. 1915-ci ilin sentyabrından binada ikiillik pedaqoji kurslar fəaliyyətə başlayıb. Lakin 1917-ci ilin Fevral inqilabı iqtisadi vəziyyəti ağırlaşdırır və məktəbin müdiriyyəti həmin ilin aprelində təhsil prosesini dayandırmağa məcbur olub. 1918-ci il dekabrın 7-də Tağıyevin Qızlar məktəbinin binasında İslam Şərqinin ilk demokratik respublikası – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin təntənəli açılış mərasimi olub. Həmin ilin 24 iyun tarixində Cümhuriyyətin ilk bayrağı da məhz bu binada qəbul edilib. Beləliklə, milli maarifçiliyə xidmət məqsədilə inşa olunan bina Cümhuriyyətimizin qanunverici orqanının yerləşdiyi strateji əhəmiyyətli obyektə çevrilib. 27 aprel 1920-ci il tarixinədək – Cümhuriyyətin süqutuna kimi binada parlamentin ümumilikdə 145 iclası keçirilib. Cümhuriyyət dövründə ilk dəfə təşkil olunan İstiqlal Muzeyi də burada fəaliyyət göstərib. Ölkəmizdə sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan SSR Ali Soveti bu binada yerləşib. 1920–1937-ci illərdə görkəmli mütəfəkkir şair-dramaturq Hüseyn Cavid binanın üçüncü mərtəbəsində yaşayıb. 1982-ci ildə isə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutu buraya köçürülüb. Hazırda binanın böyük hissəsində M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu yerləşir. Üçüncü mərtəbənin mərkəzi hissəsində Hüseyn Cavidin ev-muzeyi, kənar hissəsində isə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası fəaliyyət göstərir. Binanın quruluşu at nalı şəklindədir və içəri həyətinin cənub hissəsi qala divarlarına söykənir. Binanın simmetrik baş fasadı italyan intibahının təmtəraqlı formalarında, təmizlik otağı fransız rokokosu, yemək otağı flamand barokkosu, yataq otağı isə modern üslubdadır.^[8] Tikintiyə 1898-ci ildə başlanmış 1901-ci ildə başa çatdırılmışdır .1918-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyini elan edəndən sonra Milli hökumətin parlamentinin ilk iclası bu binada açılmış, onun sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilk iclasda geniş çıxış etmişdir.1920-ci il 28 aprelədək, islam şərqinin ilk parlamenti fəaliyyətinə son qoyulanadək işlədi. Daha sonralar Azərbaycan SSR Ali Soveti bu binada yerləşmişdir. Əlyazmalar fondu orta əsrlər Şərq yazılı abidələrinin toplanması mühafizəsi və nəşri üzrə vahid bir mərkəz idi.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu yarandığı illərdən etibarən beynəlxalq elmi-mədəni əlaqələri yüksək səviyyədə quran elmi-tədqiqat müəssisələrindən birinə çevrilmişdir. Bu gün dünyanın 100-dən artıq nüfuzlu elmi təşkilatı ilə əməkdaşlıq edən İnstitut Beynəlxalq Əlyazmalar Cəmiyyətinin (ABŞ) və İslam Əlyazmaları Cəmiyyətinin (Böyük Britaniya) üzvüdür. Əlyazmalar İnstitutunun elmi mübadilə apardığı elm və təhsil müəssisələri arasında UNESCO, Oksford Universiteti, Paris Milli Kitabxanası, Vatikan Apostol Kitabxanası, Misirin Əl-Əzhər Universiteti və başqa nüfuzlu təşkilatlar var. Beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafı sayəsində Azərbaycana məxsus Orta əsr yazılı abidələri (Əlyazmalar İnstitutunun kolleksiyasından 4 unikal əlyazma) UNESCO-nun Dünya Yaddaşı siyahısına əlavə edilmişdir. Əlyazmalar İnstitutu Azərbaycan əlyazmalarını yalnız beynəlxalq arenada təbliğ etməklə kifayətlənmir, ölkəmizə gələn xarici alimlərə də zəngin əlyazma xəzinəsinin qapılarını açır. Son 50 ildə İnstitutu UNESCO-nun Baş katibi, İSESCO-nun sədri, müxtəlif ölkələrin prezidentləri, o cümlədən dövlət, elm və mədəniyyət xadimləri ziyarət ediblər.

UNESCO ilə əməkdaşlıq

AMEA Məhəmməd Füzuli ad. Əlyazmalar İnstitutu son 20 ildə BMT-nin Elm, Təhsil və Mədəniyyət üzrə təşkilatı (UNESCO) ilə sıx əməkdaşlıq edir. Bu əməkdaşlıq sayəsində 2005, 2017 və 2023-cü illərdə İnstitutda mühafizə olunan 5 unikal əlyazma Təşkilatın "Dünya Yaddaşı" siyahısına əlavə edilmişdir. Sözügedən materiallar İbn Sinanın "Tibb elminin qanunu" əsərinin II cildi, Rüstəm Curcaninin "Nizamşahın ehtiyatları" əsəri, Əbu Əl-Qasım Əl-Zəhrəvinin "əl-Məqalə əs-Sələsun" əsəri, Məhəmməd Füzulinin anadilli "Divanı"nın əlyazması və Xurşidbanu Natəvanın "Gül dəftəri"dir.

"Dünya Yaddaşı" siyahısına 2005-ci ildə daxil edilmiş əsərlər (Mənbəyə keçid: UNESCO):

1. Rüstəm Cürcani. “Zəxireyi-Nizamşahi” (Nizamşahın ehtiyatları) (Şifr: M-220)

XII əsr alimi Rüstəm Cürcaninin “Zəxireyi-Nizamşahi” əsəri tibbə, farmakologiyaya aiddir. XIII əsrdə köçürüldüyü ehtimal olunur. 487 vərəqdən ibarətdir. Gözəl, narın nəstəliq xətti ilə, qara mürəkkəblə köçürülüb. Əlyazmanın 1-ci səhifəsi qızıl suyu və naxışlarla bəzədilmişdir. Mətn qızıl suyu ilə çəkilmiş çərçivə ilə çərçivələnib.

2. Əbülqasim Zəhravi. “Əl-məqələtus-səlasim” (Şifr: M-398)

X-XI əsrlərdə İspaniyada-Kordova xilafətində yaşamış böyük ərəb alimi Əbülqasim Zəhravinin tibbə dair “Əl-məqələtus-səlasim” adlı 30 cildlik əsərinin cərrahiyəyə aid XXX cildi bu ensiklopedik əsərin ən dəyərli və maraqlı hissəsidir. Kitabda 200-ə qədər cərrahiyyə alətinin şəkli verilmiş, onlardan istifadə qaydaları izah edilmişdir. 156 vərəqdən ibarət əsər nəsx xətti ilə, qara tuşla XII əsrdə köçürülüb. Cərrahiyyə alətləri qara tuşla aydın çəkilmişdir.

3. Əbu Əli ibn Sina. “Əl-qanun fit-tibb” (Şifr: M-136)

Şərqin böyük alimi Əbu Əli İbn Sinanın “Əl-Qanun fit-tibb” əsərinin II cildinin əlyazması qədimliyi, mükəmməlliyi ilə diqqəti cəlb edir. H.537, m.1143-cü ildə köçürülmüşdür. 190 vərəqdən ibarət kitabın ölçüsü 24x15 sm, mətnin ölçüsü isə 18x11 sm-dir. Hər səhifədə 18-20 sətir vardır. Nüsxə qara mürəkkəblə, aydın, narın nəsx xətti ilə köçürülmüş, fəsil adları, müalicəvi bitki adları qırmızı mürəkkəblə yazılmışdır.

'"Dünya Yaddaşı" siyahısına 2017-ci ildə daxil edilmiş əsər (Mənbəyə keçid: UNESCO):

4. Məhəmməd Füzulinin anadilli “Divan”ı (Şifr: M-236)

“Dünya Yaddaşı” Proqramının Beynəlxalq Məşvərət Komitəsinin tövsiyəsi ilə Komitənin 2017-ci il oktyabrın 24-dən 27-dək keçirilmiş 13-cü iclasında Baş direktor tərəfindən Məhəmməd Füzulinin anadilli “Divan”ının əlyazmasının surəti Reyestrə əlavə olunmuşdur. Şairin ölümündən 16 il sonra - 1572-ci ildə üzü köçürülən Füzulinin anadilli "Divanı"nın Bakı əlyazması bu “Divan”ının ən mötəbər nüsxəsi sayılır.

"Dünya Yaddaşı" siyahısına 2023-cü ildə daxil edilmiş əsər (Mənbəyə keçid: UNESCO):

5. Xurşidbanu Natəvanın "Gül dəftəri" (Şifr: M-117)

227 səhifədən ibarət "Gül dəftəri" adlı şeir və rəsmlərdən ibarət albomu şairə 1886-cı ildə tərtib etmişdir. Burada Natəvanın şeirləri, gül və təbiət təsvirləri əks olunmuşdur. Albomda “Bülbül”, “Bənövşə”, “Gül”, “Qərənfil”, "Üzüm salxımı", "Lalə", "Süsən" və “Pərvanə” təsvirləri ilə yanaşı Qarabağ ünvanlı lövhələrə, “Bakı mənzərəsi”, “Dağlara yol”, “Dəniz kənarı”, “Məscidli qala”, “Sahil kənarında körpü” adlı rəsmlərə də yer verilmişdir. İlüstrasiyalı şeir dəftəri UNESCO İcraiyyə Şurasının 216-cı sessiyasının qərarı ilə 2023-cü il martın 21-də Dünya Yaddaşının Beynəlxalq Reyestrinə daxil edilmişdir.

Elmi-tədqiqat şöbələri:

• Türkdilli əlyazmaların tədqiqi şöbəsi
• Türk dünyası əlyazmalarının tədqiqi şöbəsi şöbəsi
• Ərəbdilli əlyazmaların tədqiqi şöbəsi
• Farsdilli əlyazmaların tədqiqi şöbəsi
• Şəxsi arxivlərin tədqiqi şöbəsi
• Multidissiplinar əlyazmaların tədqiqi şöbəsi

• Nizami Gəncəvi əlyazmalarının tədqiqi şöbəsi
• Qərbi Azərbaycan və Qarabağ əlyazmalarının tədqiqi şöbəsi
• Çap kitablarının tədqiqi şöbəsi
• Əlyazmaların və əski çap kitablarının tərcüməsi şöbəsi

Elmi-tədqiqat laboratoriyası:

• Əlyazmaların gigiyena və bərpası laboratoriyası

İnzibati şöbələr:

• Təhsil şöbəsi
• Beynəlxalq əlaqələr şöbəsi
• İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi
• Sənədlərlə iş şöbəsi
• Elektron xidmətlər şöbəsi
• Mühasibatlıq şöbəsi
• İnsan resursları şöbəsi

ELMİ XİDMƏT ŞÖBƏLƏRİ

• Kitabxana şöbəsi
• Elmi xidmət şöbəsi
• Biblioqrafiya şöbəsi
• Fondların elmi uçotu və mühafizəsi şöbəsi
• Əlyazmaların elmi ekspozisiyası və təqdimi şöbəsi
• Elektron resurslar şöbəsi

TEXNİKİ XİDMƏT ŞÖBƏSİ

• Təchizat və xidmət şöbəsi

İnstitutun direktoru:Akademik Teymur Kərimli

• Elmi işlər üzrə direktor müavini: fil.ü.f.d, dosent Əkrəm Daxil oğlu Bağırov
• Ümumi İşlər üzrə direktor müavini: Qurban Əskər oğlu Hümbətov
• Elmi katib: tarix.ü.f.d, dosent Aynur Məhərrəm qızı Hacıqədirli

İnstitut əlyazmaların toplanması, sistemləşdirilməsi,katoloqlaşdırılması, tədqiqi, tərcüməsi, nəşri, mühafizəsi və bərpası ilə məşğuldur.

İnstitutun təşəbbüsü ilə əlyazmalar kataloqunun ilk cildləri, biblioqrafik məlumat kitabları, klassiklərin əsərlərinin elmi-tənqidi mətnləri, bir sıra alim və ədiblərin yaradıcılıq nümunələri, elmi-nəzəri monoqrafiyalar, tarixi-arxeoqrafik sənədlər nəşr edilmiş, elmi-tədqiqat işlərinin problematikası genişləndirilmişdir.

• Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
• Təbabət və əczaçılıq işi üzrə orta əsr əlyazmaları (AMEA Əlyazmalar İnstitutu)

• Əlyazmalar İnstitutunun rəsmi saytı
• Аzərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
• Əlyazmalar İnstitutunun saytı Arxivləşdirilib 2010-12-06 at the Wayback Machine
• AMEA Əlyazmalar İnstitutu drondan çəkilişi.