ABŞ və Ukrayna arasında faydalı qazıntılar haqqında saziş

2024-cü ilin oktyabrında Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski sülh planının bir hissəsi olaraq bəyan etdi ki, ABŞ və Aİ ilə təklif etdiyi müdafiə sazişinə Ukraynada litium, uran və titan daxil olmaqla, qiymətli ehtiyatların çıxarılmasına sərmayə qoyulmalıdır.^[1]

3 fevral 2025-ci ildə ABŞ prezidenti Donald Tramp ABŞ-nin Ukrayna ilə müqavilə bağlayacağını və bunun nəticəsində Ukraynanın öz mineral ehtiyatları ilə ABŞ-yə yardım edəcəyini açıqladı.^[1]

2025-ci il fevralın 12-də ABŞ-nin maliyyə naziri Skott Bessent Ukraynaya hərbi və humanitar yardım üçün xərclənən vəsaitlərin kompensasiyası kimi ABŞ-nin Ukraynanın faydalı qazıntılarının hasilatından 500 milyard dollar gəlir əldə etməsini nəzərdə tutan saziş layihəsini Ukraynaya təqdim etdi. Layihə yenidənqurma fondunun yaradılmasını nəzərdə tuturdu ki, ondan gələn gəlirin 100%-i ABŞ-nin Ukraynaya göstərdiyi maliyyə və hərbi yardıma görə ödəniş kimi əldə olunacaqdı. Eyni zamanda, ABŞ Ukraynanı qorumaq üçün heç bir öhdəlik götürmürdü. Təklif həm Ukrayna, həm də Avropa rəsmilərinin qəzəbinə səbəb oldu və rədd edildi ki, bu da öz növbəsində Donald Trampı qəzəbləndirdi.^[2][3]

Sazişin ikinci variantı Münhen Təhlükəsizlik Konfransı zamanı Trampın Ukrayna və Rusiya üzrə nümayəndəsi Keyt Kelloq və ABŞ-ın vitse-prezidenti C. D. Vens tərəfindən Ukraynaya təqdim edildi. Bu layihə də ABŞ-ın Ukraynanı müdafiə etmək öhdəliyini (resursları qorumaq istisna olmaqla) nəzərdə tutmurdu, lakin onun Ukraynanın ABŞ-yə olan "borcunu" ödəmək vasitəsi kimi resurslara çıxışla açıq-aşkar əlaqəsi yox idi.^[3]

ABŞ-ın ticarət naziri Hovard Lutnik tərəfindən hazırlanmış üçüncü variant Ukraynadan gələcək dövlət gəlirlərinin 50%-ni təbii ehtiyatlardan və infrastrukturdan, o cümlədən limanlardan ABŞ hökumətinə məxsus investisiya fonduna köçürməyi tələb edirdi. Bu fonda gəlirlər 500 milyard dollara çatana qədər davam etdiriləcək.^[3]

Ukrayna rəsmiləri 2025-ci il fevralın 25-də ABŞ-ın 500 milyard dollarlıq potensial mineral gəlirdən imtina etməsindən sonra Ukrayna tərəfinin sövdələşməyə hazır olduğunu bildirib.

24 fevral 2025-ci il tarixli sazişin son variantına əsasən, Ukrayna tərəfinin dövlətə məxsus faydalı qazıntıların (neft və qaz daxil olmaqla) satışından əldə olunan gəlirin 50%-nin Ukrayna daxilindəki layihələrə sərmayə qoyacağı fond yaradılacaq.^[4]

Saziş artıq Ukraynaya gəlir gətirən mineralları əhatə etmir.^[4]

Sazişin mətnində Ukrayna tərəfinin israr etdiyi heç bir dəqiq ifadə edilmiş təhlükəsizlik zəmanəti yoxdur. Müqavilədə ABŞ-ın fonddakı payının həcmi də göstərilmir.^[4]

Ukrayna tərəfi bəyan edib ki, saziş iqtisadiyyat, xarici işlər və ədliyyə nazirlərinin razılığını alıb.^[5]

25 fevral 2025-ci ildə Donald Tramp təsdiqlədi ki, Vladimir Zelenski müqaviləni imzalamaq üçün fevralın 28-də ABŞ-yə gəlməyi planlaşdırır.^[6]

28 fevral 2025-ci ildə Vladimir Zelenski ilə Donald Tramp arasında yaranmış mübahisə nəticəsində sazişin imzalanması ləğv edilmişdi.^[7]

2025-ci il aprelin 30-da^[8] tərəflər arasında müqavilə imzalandı, ona əsasən ABŞ Ukraynanın mineral ehtiyatlarına çıxış əldə edəcək.^[9] Müqaviləyə əsasən, Ukrayna milli sərvət üzərində nəzarəti özündə saxlayacaq, dövlət müəssisələri isə dövlətə məxsus olmaqda davam edəcək. Birgə investisiya fondu yaradılacaq ki, Ukrayna tərəfi mineral ehtiyatların hasilatı, eləcə də neft və qaz yataqlarının işlənməsi üçün lisenziyalardan qonorar hesabına 50% töhfə verəcək^[10][11].

Ukrayna tərəfinin bəyanatlarına görə, ölkələr arasında razılaşma gələcək hərbi yardıma yönəlib. Tramp da öz növbəsində bildirib ki, müqavilə Rusiyanın işğalı başlayandan bəri Ukraynaya hərbi yardım kimi göndərilən amerikalı vergi ödəyicisinin 120 milyard dollarlıq pulunu kompensasiya edəcək.[13][14]

2025-ci il mayın 1-də Ukrayna Ali Radasının deputatı Yaroslav Jeleznyak müqavilənin mətnini yayıb^[12].