Aşıq Hüseyn Cavan və ya Hüseyn Əliyev (1916, Uti kəndi, Şərqi Azərbaycan ostanı – 14 noyabr 1985) — şair, aşıq, 21 Azər hərəkatının iştirakçısı. Azərbaycan Demokrat Partiyasının, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (1967).
| Aşıq Hüseyn Cavan | |
|---|---|
.jpg) | |
| Doğum tarixi | 1916 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 14 noyabr 1985 |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | şair, aşıq |
| Mükafatları |
  |
 Aşıq Hüseyn Cavan Vikimənbədə | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
1946-cı ildə milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün "21 Azər" medalı ilə, incəsənət sahəsində göstərdiyi fəaliyyətə görə isə "Şərəf nişanı" ordeni ilə təltif olunub.
Əliyev Hüseyn Mikayıl oğlu 1916-cı ildə Qaradağ mahalının Uti kəndində anadan olub.[1][2] Atasının vəfatından sonra anası Zöhrə ilə birlikdə Şimali Azərbaycana köçüblər.[3] Bir müddət Ağcabədinin Şərəfxanlı kəndində, daha sonra isə Dəliməmmədli şəhərində yaşayıblar.[3]
1927-ci ildən Aşıq Ələsgərin qardaşı oğlu Aşıq Musanın şagirdi olub.[4][3] 1938-ci ildə sürgün olunub və Təbrizdə yaşayıb.[2][3]
1934-cü ildən şeir yazsa da,[5] poetik yaradıcılığa əsasən 1941-ci ildən başlayıb.[6] Özünə "Cavan" təxəllüsü götürüb. İlk şerləri: "Gül Azərbaycan", "Oyan, vətəndaşım", "Ana vətən", "Oktyabr" və digərləri Təbrizdə nəşr olunan "Vətən yolunda" qəzetində dərc olunub.[6][3]
21 Azər hərəkatında iştirak edib. 1945-ci il noyabrın 20-də Təbrizdə Ərk teatrında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başladı.[7][8][9] Hüseyn Cavan da Azərbaycan Xalq Konqresində nümayəndə kimi iştirak edib.[10] 1946-cı ildə milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün "21 Azər" medalı ilə təltif olunub.[1][2] 1946-cı ilin mart ayında Təbrizdə Təbriz Dövlət Filarmoniyası təşkil olunub.[11] Aşıq Hüseyn Cavan direktor müavini təyin olunub.[6] Burada aşıqlar ansamblı yaradıb.[6][12]
1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[13][14] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[15] Bundan sonra Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[16][17] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[15][18][19] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[17][20] Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[15][21] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.[22]
1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[23][24][25] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[26][27] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[27] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[26][27] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[26][28] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[29][30] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[31][32] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[28][31] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[33] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[34][35][36]
Aşıq Hüseyn Cavan da Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra Şimali Azərbaycana mühacirət edib. 1946-cı ildə Müslüm Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında solist işləyib.[3] Milli Hökumət dağıldıqdan sonra Təbrizdə fəaliyyət göstərən "Şairlər və yazıçılar cəmiyyəti" 1947-ci ildən etibarən Bakıda, "Azərbaycan Yazıçılar Cəmiyyəti" adı ilə fəaliyyət göstərməyə başlayıb.[37] Aşıq Hüseyn Cavan da bu cəmiyyətin üzvü olub.[37] 1948-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü olub.[38] 1948-ci ildən Goranboy rayonunun Kəhrizli kəndinə köçüb.[3]
1959-cu ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyündə aşıqlar dəstəsinin bədii rəhbəri olub.[2][3] "Şərəf nişanı" ordeni ilə təltif olunub.[2][3] 1967-ci ildə Azərbaycan SSR Əməkdar Mədəniyyət İşçisi fəxri adını alıb.[39]
1985-ci il noyabrın 14-də vəfat edib və Kəhrizli kəndində dəfn olunub.[6][3]
1947-ci ildə rejissoru və ssenaristi Esfir Şub olan Arazın o tayında filmi çəkilib.[40] Film 1945–1946-cı illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Milli Hökuməti və ümumilikdə hökumət qurulana qədər baş vermiş proseslər haqqındadır.[40][41] Bu filmdə Aşıq Hüseyn Cavanın ifası da lentə alınıb.
2016-cı il noyabrın 22-də Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin təşkilatçılığı ilə Rəşid Behbudov adına Mahnı Teatrında Aşıq Hüseyn Cavanın 100 illik yubileyi qeyd olunub.[42]
- Azadlıq mahnıları — Bakı: Azərnəşr, 1950, 35 səh.
- Aşığın arzuları — Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1950, 94 səh.
- Şerlər — Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1953, 56 səh.
- Sədəfli saz — Bakı: Azərnəşr, 1956, 92 səh.
- Qoşmalar — Bakı: Azərnəşr, 1959, 148 səh.
- Şerlər — Bakı: Azərnəşr, 1962, 114 səh.
- Danış telli sazım — Bakı: Azərnəşr, 1966, 116 səh.
- El aşığı — Bakı: Azərnəşr, 1975, 106 səh.
- Bahar kimi — Bakı: Yazıçı, 1979, 76 səh.
- ↑ 1 2 Kafkasyalı, 2002. səh. 213
- ↑ 1 2 3 4 5 Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası, 1988. səh. 157
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Əhmədov, 2011. səh. 82
- ↑ "Ustad nəfəsli saz-söz ərməğanı" (PDF) (az.). Bakı: “Zərdabi Nəşr” MMC nəşriyyatı. 2020. səh. 286. ISBN 978-9952-526-83-7. Archived from the original on 2023-06-16. İstifadə tarixi: 17 iyun 2023.
- ↑ Azəroğlu,Məmmədzadə, 1961. səh. 118
- ↑ 1 2 3 4 5 İsmayılov, Güləddin. "Görkəmli fədai - Aşıq Hüseyn Cavan". Azərbaycan Demokrat Firqəsi. 2023-06-06. 2024-09-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-12.
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 113
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 269
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 132
- ↑ "Təbrizdə keçirilmiş Xalq Konqresinə seçilmiş nümayəndələrin siyahısı". azerbaycan-ruznamesi.org. İstifadə tarixi: 2025-02-27.
- ↑ İbrahimov, 1948. səh. 34
- ↑ Ağayeva, 2004. səh. 31
- ↑ Rəhmanifər, Məhəmməd. "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (az.). 2015-01-04. 2025-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
- ↑ 1 2 3 Həsənli, 2006. səh. 438
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. / S.C.Pişəvəri gənclik illərində (PDF) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. 83. ISBN 9952310031. 2022-07-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
- ↑ Sultanlı, 2010. səh. 83
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 441
- ↑ Rossow, 1956. səh. 30
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 149
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 370
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ 1 2 Balayev, 2018. səh. 139
- ↑ Əhmədov, 2011. səh. 81
- ↑ Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası, 1988. səh. 158
- ↑ 1 2 Sultanova, Sevda. "Cənubi Azərbaycandan bəhs edən 1947-ci il filmimiz". kulis.az (az.). 2018-01-27. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-02.
- ↑ Fərzad, 2006. səh. 72
- ↑ Sarıyeva, İradə. "Həsrət aşığı Hüseyn Cavanın 100 illik yubileyi qeyd edildi". Bakı xəbər. 2016-11-24. İstifadə tarixi: 2025-02-12.
- Ağayeva, Gözəl. Təbriz ədəbi mühiti (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2004. səh. 168. ISBN 9952403356.
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Azəroğlu, Balaş; Məmmədzadə, Həmid. Cənubi Azərbaycan yazıçılarının ədəbi məcmuəsi (South Azerbaijani). Bakı: Azərbaycan ruznaməsi. 1961. səh. 342. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-28.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası (az.). III. Bakı: Sabah nəşriyyatı. 1988. səh. 554. 2023-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-27.
- Əhmədov, Teymur. Azərbaycan yazıçıları (XX-XXI yüzillikdə) (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2011. səh. 1056. ISBN 9789952460063.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-07.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Fərzad, Şahruh. فرقه دموکرات آذربایجان از تخلیهی تبریز تا مرگ پیشهوری: خاطراتی از شهود عینی به انضمام اسناد منتشر نشده / Azərbaycan Demokrat Firqəsi Təbrizin boşaldılmasından Pişəvərinin ölümünə qədər: Şahidlərin xatirələri, o cümlədən dərc olunmamış sənədlər (fars). Tehran: اوحدی. 2006. səh. 788. ISBN 9789648234404.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 2024-12-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- Həsənov, Həsən. Cənubi Azərbaycanda Milli Demokratik hərəkat (1941-1946-cı illər) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2004. səh. 204.
- Kafkasyalı, Ali. İran türk edebiyatı antolojisi (türk). V. Ərzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. 2002. səh. 573. ISBN 9757698113. 2025-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-06.
- İbrahimov, Mirzə. O демократическом движении в Южном Азербайджане (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1948. səh. 48.
- Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207. 2024-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-26.
- Rossow, Robert. "The Battle of Azerbaijan, 1946". Middle East Journal (ingilis). X (1). 1956: 17–32. JSTOR 4322770. 4 February 2022 tarixində arxivləşdirilib.
- Sultanlı, Vaqif. Güney Azərbaycan tarixi siyasi və kulturoloji müstəvidə (məqalələr toplusu) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. səh. 172.
- Aşıq Hüseyn Cavan
- Aşıq Hüseyn Cavan — İrəvan çuxuru aşıq havası
- Aşıq Hüseyn Cavan — Qəhrəmani
- Aşıq Hüseyn Cavanın 100 illik yubileyi / Mədəniyyət Tv
- Aşıq Hüseyn Cavan — Müxəmməs
- Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyündə Hüseyn Cavanın rəhbərlik etditi Aşıqlar Dəstəsinin çıxışı Moskva, 1959-cu il