Ərəb fəthləri və ya müsəlman fəthləri İslamın banisi Məhəmməd peyğəmbərin sağlığında başlamışdır. O, Ərəbistan yarımadasında İslam dövlətinin əsasını qoydu və Ərəbistandan kənarda bir çox ölkəni fəth etdi. Ərəblər Asiya, Afrika və Avropada çox geniş ərazilər fəth etdilər: Yaxın Şərq ölkələri, Orta Asiya, Hindistanın şimal-qərbi, Şimali Afrika, Qafqazın bir hissəsi, İspaniya, Cənubi İtaliya, Siciliya, Malta, Rodos, Krit.
Ərəb fatehlərinin hücumu nəticəsində İranda nəhəng Sasani dövləti süqut etdi. Qəssanilər dövləti, Vestqotlar Krallığı, Qafqaz Albaniyası, Xarəzm, Soqdiana və Sind ərəb zərbələrinə məruz qaldı. Bizans özünün bir çox ərazilərini, o cümlədən Misir, Suriya, Mesopotamiya, Krit, Malta, Siciliya, Rodos, Kolxida və müqəddəs torpaqları itirdi.
Franklara qarşı müharibələr zamanı ərəblər Puatyeyə, xəzərlərlə müharibədə “Slavyan çayına” (Don, Volqa və ya Dnepr) çatdılar və şərqə yürüşlərində Racastan və Talasa qədər nüfuz etdilər.
İlk fəthlər
Yaxın Şərqin fəthi ilə başladı. Bizans Levantı, Sasani dövləti isə Mesopotamiyanı itirdi.
Bizansla qarşıdurma əsrlərlə davam edən ərəb-Bizans müharibələri ilə nəticələndi.
633-652-ci illərdə ərəblər Sasani İranını məğlubiyyədə uğradıb işğal etdilər .
641-642-ci illərdə ərəblərin Misiri zəbt etməsi hərbi lider Amr ibn əl-Asın rəhbərliyi altında baş verdi.
643-cü ildə Dərbəndin mühasirəsi ilə müasir dağlıq Dağıstan ərazisinə hücum başladı .
Şimali Afrikaya ilk hücum 647-ci ildə başladı. Mədinədən çıxan 20 min ərəb Memfisdə (Misir) digər 20 min döyüşçü ilə birləşdi. Ərəblərə şeyx Abdullah ibn Səd komandanlıq edirdi. Karfagen ekzarxı Qriqori öz eksarxlığının Bizans İmperiyasından müstəqilliyini elan etdi. O, qoşun toplayıb müsəlmanlarla döyüşə girdi, lakin Sufetula (Karfagendən 220 km cənubda yerləşən şəhər) yaxınlığında döyüşündə məğlub oldu. Qriqorinin ölümündən sonra Karfagen ərəblərə xərac verdi. Yürüş daha on beş ay davam etdi, lakin 648-ci ildə Abdullahın qoşunları Misirə qayıtdı. 661-ci ilə qədər ərəblər bütün Zaqafqaziyanı, eləcə də Dərbəndi tutdular.
Müsəlmanların bütün fəthləri tezliklə rəqib ərəb qrupları arasında vətəndaş müharibəsi ilə dayandı. Vətəndaş müharibəsi 656-cı ildə xəlifə Osmanın öldürülməsi ilə başladı; onu 661-ci ildə öldürülən Əli ibn Əbu Talib əvəz etdi. Bu dövrdə Şərqi Ermənistan istisna olmaqla, Zaqafqaziyanın bir çox ölkələri Bizans və Xəzər xaqanlığının köməyi ilə xilafəti tərk etdilər.
İkinci fəth dalğası
Vətəndaş müharibəsindən sonra ərəblər Şimali Afrikada işğallarını davam etdirdilər. 665-ci ildə Afrika Ekzarxlığına yeni hərbi işğal başladı. 689-cu ildə Şimali Afrikanın yeni hərbi kampaniyası tamamlandı. Bu yürüş zamanı Bizans ordusu (30 min əsgər) məğlub oldu. Bu müharibəyə başlayan 40 min müsəlmana tezliklə ərəb generalı Uqbə ibn Nafinin başçılıq etdiyi daha 10 min ərəb də qoşuldu. Dəməşqdən çıxan ordu, demək olar ki, bütün Şimali Afrikadan keçdi. 670-ci ildə ərəblər tərəfindən ələ keçirilən Kayruan şəhəri yenidən qurularaq güclü qala və sonrakı hərbi əməliyyatlar üçün əsas oldu. Bu şəhər İfriqiya (Tunis üçün ərəb adı) İslam bölgəsinin paytaxtı oldu. Divarlarla əhatə olunmuş şəhər bugünkü Qərbi Liviya, Tunis və Şərqi Əlcəzairin sahilyanı ərazilərini əhatə edirdi. Məğribi fəth etmək prosesində Uqbah ibn Nafi sahilyanı Becaya şəhərini və müasir Tanjer şəhərini ələ keçirdi. Hər iki şəhər bir vaxtlar Roma Mavritaniyasının bir hissəsi idi.
Üçüncü fəth dalğası
Ərəblər itirilmiş Zaqafqaziya ölkələrinə nəzarəti bərpa edə bildilər. 687-ci ildə ərəblər Kartli, Kaxeti və Hereti - Şərqi Gürcüstanın üç knyazlığını ələ keçirdilər, lakin Kaxeti və Hereti əlverişli yerdə idilər, buna görə də ərəblər orada möhkəm dayana bilmədilər. 10 il sonra, 697-ci ildə ərəblər Gürcüstanın qərbinə köçdülər. Qərbi Gürcüstanın Bizansdan asılı olan ən böyük dövləti olan Eqrisi qubernatoru ərəbləri qarnizonları tutmağa və yunanları qovmağa dəvət etdi. Bununla belə, Qərbi Gürcüstanda ərəblər nisbətən uzun müddət yalnız Eqrisidə möhkəmləndilər (bu, işğalçıların yerli tropik iqlimi və güclü qarnizon və qalalar, eləcə də ölkənin Qərbi Gürcüstanda mərkəzi mövqeyi ilə əlaqədar idi) : Abasgia və Apsilia (Eqrisiyə aid olan cənubdan başqa) artıq 711-ci ildə azad edildi. Ərəblərin də zəbt etdiyi Çaneti Bizansın təsir dairəsində qaldı. Ancaq bu və ya digər şəkildə, 700-cü ilə qədər ərəblər Bizans-Xəzər ittifaqının tərəfində olan dağlıq Misimini və Alaniya istisna olmaqla, bütün Zaqafqaziyanı ələ keçirdilər.
Ədəbiyyat
- Альфан, Луи. Великие империи варваров: от Великого переселения народов до тюркских завоеваний XI века = Les barbares. Des grander invasions aux conquetes turques du XI siecle / Перевод М. Некрасова. — М.: Вече, 2006. — 416 с. — (Terra Historica). — 3000 экз. — ISBN 5-9533-1406-X.
- Борис Соколов. Арабские завоевания (VII—VIII века) // 100 великих войн. — М.: Вече, 2013. — 432 с. — (100 великих). — 3000 экз. — ISBN 978-5-4444-1145-2.