Əli Fitrət (1890, Təbriz – 1948) — şair, fədai, Məşrutə və 21 Azər hərəkatlarının iştirakçısı. Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə qurulmuş Şairlər və Yazıçılar Cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvü. Milli Hökumətin süqutundan sonra şah qoşunları tərəfindən həbs olunaraq həbsxanada öldürülüb.
| Əli Fitrət | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 1890 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1948 |
| Vəfat səbəbi | qətlə yetirilib |
| Fəaliyyəti | şair |
 Əli Fitrət Vikimənbədə | |
Əli Məhəmməd oğlu Fitrət 1890-cı ildə Təbriz şəhərində anadan olub.[1][2][3] İbtidai təhsilini mollaxanada alıb. Atası Molla Məhəmməddən klassik ədəbiyyatı, elmi-bilikləri və ərəb dilini öyrənib.[2] 15 yaşında ikən atası vəfat edib və o, təhsilini yarımçıq qoyaraq mürəttib işləməyə başlayıb.[1][3] Burada işlədiyi dövrdə bədii yaradıcılığa başlayıb.[4] Məşrutə hərəkatına qatılıb. Göstərdiyi şücaətə görə "Səttarxan medalı" ilə təltif olunub.
1924–1925-ci illərdə Təbriz-Culfa dəmiryolu idarəsində işləyib.[1][3][5]
1932-ci ildə "Bumu bülbül" ("Bayquş və bülbül"), 1937-ci ildə isə "Divani Fitrət" kitabları nəşr olunub.[6][1][5] Təbriz və Tehranda çap olunan "Şahin", "Təbriz", "Səhənd", "Kanuni-Şüəra", "Xavər-no", "Azərbaycan",[7] "Şəfəq", "Vətən yolunda"[8][9] qəzetlərində şeirləri işıq üzü görüb.[4][10] Satirik şeirlərini gizli imzalarla dərc etdirib.
1945-ci ilin may ayında Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasının 25 illiyi münasibətilə Cənubi Azərbaycandan Bakıya dəvət olunmuş nümayəndə heyətinin üzvlərindən biri olub.[11] 21 Azər hərəkatında iştirak edib.[2] 1945-ci il noyabrın 20-də Təbrizdə Ərk teatrında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başladı.[12][13][14] Əli Fitrət də Azərbaycan Xalq Konqresində nümayəndə kimi iştirak edib.[15]"Şairlər məclisi"nin qurucularında biri, Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra isə yaradılmış Şairlər və Yazıçılar Cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvü olub.[1][16]
1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[17][18] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[19] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[20][21] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[19][22][23] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[21][24] Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[19][25] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.[26]
1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[27][28][29] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[30][31] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[31] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[30][31] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[30][32] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[33][34] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[35][36] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[32][35] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[37][38] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[39][40][41] Əli Fitrət də digər demokratlar kimi şah qoşunları tərəfindən həbs olunub.[42][3] Həbsxanada işgəncələrə məruz qalıb.[1] 1948-ci ildə isə həbsxanada öldürülüb.[40][39]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Kafkasyalı, 2002. səh. 206
- ↑ 1 2 3 Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası, 1988. səh. 24
- ↑ 1 2 3 4 Azəroğlu,Məmmədzadə, 1961. səh. 3
- ↑ 1 2 Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası, 1988. səh. 102
- ↑ 1 2 Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi, 2013. səh. 342
- ↑ Heyət, Cavad. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə bir baxış (az.). II. Bakı: Azərnəşr. 1998. 327.
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. ""Azərbaycan" qəzeti və S.C.Pişəvəri". Xalq Cəbhəsi qəzeti (az.). 2016-12-26. 2023-04-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-23.
- ↑ Məmmədli, 2015. səh. 61
- ↑ Ağayeva, 2004. səh. 7
- ↑ Məmmədli, 2015. səh. 62
- ↑ Vəkilov, 1991. səh. 62
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 113
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 269
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 132
- ↑ "Təbrizdə keçirilmiş Xalq Konqresinə seçilmiş nümayəndələrin siyahısı". azerbaycan-ruznamesi.org. İstifadə tarixi: 2025-02-27.
- ↑ Султанлы, Вагиф. Литературный процесс в годы Азербайджанского Национального Правительства (rus). Bakı. 2.
- ↑ Rəhmanifər, Məhəmməd. "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (az.). 2015-01-04. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
- ↑ 1 2 3 Həsənli, 2006. səh. 438
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. / S.C.Pişəvəri gənclik illərində (PDF) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. 83. ISBN 9952310031. 2022-07-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
- ↑ Sultanlı, 2010. səh. 83
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 441
- ↑ Rossow, 1956. səh. 30
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 149
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 370
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 155
- ↑ 1 2 Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ 1 2 Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ XX əsr Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında demokratik ideyalar, 1990. səh. 172
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Ağayeva, Gözəl. Təbriz ədəbi mühiti (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2004. səh. 168. ISBN 9952403356.
- Azəroğlu, Balaş; Məmmədzadə, Həmid. Cənubi Azərbaycan yazıçılarının ədəbi məcmuəsi (South Azerbaijani). Bakı: Azərbaycan ruznaməsi. 1961. səh. 342. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-28.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası (az.). III. Bakı: Sabah nəşriyyatı. 1988. səh. 554. 2023-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-20.
- Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi (az.). II. Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2013. səh. 148.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-14.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 2024-12-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- Həsənov, Həsən. Cənubi Azərbaycanda Milli Demokratik hərəkat (1941-1946-cı illər) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2004. səh. 204.
- Kafkasyalı, Ali. İran türk edebiyatı antolojisi (PDF) (türk). IV. Ərzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. 2002. səh. 481. ISBN 9757698105.
- Məmmədli, Pərvanə. Cənubi Azərbaycan:ədəbi şəxsiyyətlər, portretlər (PDF) (az.). Bakı: Sabah nəşriyyatı. 2015. səh. 200. ISBN 9789952453430. 2024-04-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-06.
- Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207. 2024-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-26.
- Rossow, Robert. "The Battle of Azerbaijan, 1946". Middle East Journal (ingilis). X (1). 1956: 17–32. JSTOR 4322770. 4 February 2022 tarixində arxivləşdirilib.
- Sultanlı, Vaqif. Güney Azərbaycan tarixi siyasi və kulturoloji müstəvidə (məqalələr toplusu) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. səh. 172.
- Vəkilov, Cavanşir. Azərbaycan Respublikası və İran: 40-cı illər (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1991. səh. 136. ISBN 5806604969.
- XX əsr Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında demokratik ideyalar (1900-1985). Məqalələr məcmuəsi (az.). Bakı: Azərbaycan SSR EA Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu. 1990. səh. 216.
