Əbu Cəfər Tahavi

Əbu Cəfər ət-Tahavi 853-cü ildə Uşmunəynin Taha kəndində dünyaya gəlmiş,^[4] 933-cü ildə Qahirədə vəfat etmişdir. İmam Tahavi, "Altı kitab" müəlliflərinin dövründə yaşamış və bunların bir qismi ilə hədis rəvayət etmişdir. Səhihi Buxarinin müəllifi Əbu Abdullah Məhəmməd ibn İsmayıl əl-Buxari vəfat etdiyində ət-Tahavi on yeddi yaşında idi. "Səhihi-Müslüm"ün müəllifi Müslüm vəfat etdiyində iyirmi iki, Sünən sahibləri Əbu Davud vəfat etdiyində otuz altı, Tirmizi vəfat etdiyində qırx, Əhməd ibn Şuayb ən-Nəsai vəfat etdiyində altmış dörd yaşında idi. Digər Sünən sahibi İbn Macə vəfat etdiyində də otuz dord yaşında idi.

Tahavinin dayısı əl-Müzəni, imam Şafi fiqhini ən yaxşı bilən, imam Şafinin elmini təbliğ edən biri idi. Qurani-Kərimi Əbu Zəkəriyya Yəhya ibn Məhəmməd ibn Amrusdan öyrəndi. Bu ustadı haqqında, "məsciddə yanında Quranı xətm etmədiyi heç bir dirək yoxdur" deyilmişdir.

Daha sonra dayısı əl-Müzənidən fiqh öyrənmiş, əl-Müzəninin, şafii fiqhinə dair yazdığı "əl-Müxtəsəri" ondan dinləmişdir. ət-Tahavi bu kitab ilə fiqh öyrənən ilk şəxsdir.^[5]

Tahavi iyirmi yaşına gəlincə, əvvəlki fikirlərini tərk etmiş, fiqh sahəsində Əbu Hənifənin üsuluna keçmişdir. Bunun müxtəlif səbəbləri vardır:

1. O, dayısının Əbu Hənifənin əsərlərini mütaliə etdiyini, onları davamlı oxuduğunu, onlardan təsirləndiyini görürdü. əl-Xəlili belə deyir:

"Hafiz Abdullah ibn Məhəmmədi belə deyərkən dinlədim: "Mən Məhəmməd ibn Əhməd əş-Şərrutini belə deyərkən dinlədim: "Tahaviyə: "Nə üçün dayının məzhəbinə müxalif çıxıb Əbu Hənifənin məzhəbini seçdin?" deyə soruşdum. O: "Çünki mən dayımın da Əbu Hənifənin kitablarını çox mütaliə etdiyini gördüm. Bu səbəbdən mən də Hənəfi məzhəbinə keçdim", cavabını verdi".^[5]

2. İmam Şafinin tələbələri ilə Əbu Hənifə məzhəbinə mənsub elm adamları arasında gözü qarşısında cərəyan edən və şəxsən qulaq asdığı elmi müzakirələr.

3. Hər iki məzhəb ilə əlaqədar yazılmış əsərlər. Bu əsərlərin har birisi, haqqında ixtilaf edilmiş məsələlərlə əlaqədar olaraq, birinin digərinə verdiyi cavablar da iştirak etməkdədir. Məsələn əl-Muzəni, əl-Müxtəsər adlı əsərini təlif edərək çeşitli məsələlərdə Əbu Hənifənin görüşlərini rədd etmiş, daha sonra Qazı Bəkkar ibn Kuteybə onun bu görüşlərini rədd edən bir başqa əsər təlif etmişdir.

4. Bəkkar ibn Quteybə, İbn Əbi İmran və Əbu Həzim kimi, qazılıq vəzifəsinə gəlmələri səbəbiylə Misir və Şam bölgələrinə gələn elm adamları arasında Əbu Hənifənin məzhəbini mənimsəyən elm adamları. İbn Əsakirin "Dəməşq Tarixi"ndə (XI, 177–178) Tahavinin belə dediyini nəql etməkdədir:

"Elm yazdığım ilk adam əl-Muzənidir. İmam Şafinin fikirlərini mənimsəmişdim. Aradan illər keçdikdən sonra Əhməd ibn Əbi İmran Misirə qazı olaraq gəldi. Onunla birlikdə oturub-durmağa başladım və onun fikirlərini mənimsədim. Özü kufəlilərin üsuluna görə fiqh sahəsində alim idi. Beləliklə mən də ilk məzhəbimi tərk etdim. (Dayım) əl-Muzənini yuxumda gördüm. Mənə: "(Bu adam) səni qəsb etdi, ey Əbu Cəfər, səni qəsb etdi, ey Əbu Cəfər, deyirdi".^[6]

1. İsmayıl ibn Yəhya ibn İsmayıl ibn Əmr ibn əl-Müzəni əl-Misri. Şafinin tələbəsi, "əl-Müxtəsər", "əl-Camiul-Kəbir", "əl-Camius-Sağir", "əl-Mənsur" və bənzəri bir çox əsərin müəllifi olub, müctəhid biri idi.
2. Əbu Cəfər Əhməd ibn Əbu İmran Musa ibn İsa əl-Bağdadi. Fəqih, mühəddis. Bu müəllimi Əbu Yusif və Məhəmməd əş-Şeybaninin tələbələrindən fiqh öyrənmiş. Tahavi də onunla eyni ləqəbə sahib Əhməd ibn Əbu İmran ilə bilikdə oturub-durmağa başlamış və iyirmi ilə yaxın ondan fiqh öyrənmişdir. Əbu Süleyman ibn Zəbərin Tahavidən nəql etdiyinə görə, Hənəfi məzhəbinə keçməsində bu müəlliminin böyük bir təsiri olmuşdur. Əbu Cəfər bu müəllimiylə öyünür və ondan çox rəvayət edərdi.
3. Əbu Həzzim Əbdülhəmid ibn Əbdüləziz əs-Səkuni əl-Bəsri əl-Hənəfi. Bu şəxs Şam, Kufə, Kərx və Bağdadda qazılıq vəzifəsində olmuş. Tahavi Şama gəldiyində ondan fiqh öyrəndi.
4. Əbu Bəkrə Bəkkar ibn Quteybə əl-Bəsri. Misir qazılar qazısı idi. Bu müəllimi, Şafinin, Əbu Hənifənin görüşlərini rədd edən qənaətlərinə cavab verən bir əsər təlif etmişdir.
5. Əbu Ubeyd Əli ibn əl-Hüseyn ibn Hərb ibn İsa əl-Bağdadi. Şafii məzhəbi alimlərindəndir.
6. Əbu Əbdürrəhman Əhməd ibn Şueyb Əli ibn Sinan ibn Bəhr əl-Xorasani ən-Nəsai. Elm təhsili üçün Xorasan, Hicaz, Misir, İraq, Cəzirə və Şama səyahətlər etmiş, daha sonra Misirə yerləşmişdir. Tahavinin "Şərhul Müşkilil-Əsar" adlı əsərində Nəsaidən etdiyi rəvayətləri olduqca çoxdur.^[7]

Tahavinin əsərləri bunlardır:^[8]

• Şərhu Məanil-Əsar. Onun ilk əsərdir. Əsərin əvvəlində elm əhlinin istəyinə görə kitabın yazılma səbəbini belə ifadə etməkdədir:

  "Əhkama dair mövzularda zikr edilmiş bu rəvayətlər haqqında bəzi inkarcılarla, bəzi məlumatı qıt müsəlman kəslər, bunların nasix (hökmü ortadan qaldıran) ilə mənsuxlarını (hökmü ortadan qalxmış) və lazımınca əməl edilməsinin lazım gəldiyini kifayət qədər bilmədiklərindən ötəri dəlillər arasında bəzi uyğunsuzluqlar olduğunu düşünməkdədirlər. Bu səbəbdən burada hər bir bölümdə hansılarının nasix, hansılarının mənsux olduğunu, elm adamlarının mövzu ilə əlaqədar şərhlərini, bir-birlərinə qarşı gətirdikləri dəlillərini və bunlar arasında mənə görə kimin dəlilinin səhih olduğunu zikr etməyim istəndi. Bu barədə düşündüm və çox ciddi şəkildə araşdırdım. Onun istədiyinə uyğun müxtəlif mövzulara dair məlumatları ortaya çıxartdım, bunları kitablara (ana hissələrə) ayır dim va har bir ana hissada bu barədə nə varsa zikr etdim".

• İxtilaful-Fuqaha. Bu əsərdən İbn Xəllikan, İbn Kəsir, Süyuti kimi bir çox elm adamları bəhs etmişdir.
• Müxtəsərul-Tahavi. Bu da şafii məzhəbində əl-Müzəninin Müxtəsəri mahiyyətindədir. Bu Müxtəsərin də bir çox şərhi olmaqla bərabər ən əhəmiyyətlisi isə "Əhkamul-Quran" adlı əsərin müəllifi Əbu Bəkr əl-Cəssasın yazdığı şərhdir.
• Sünənüş-Şafii. Tahavi bu əsərində dayısı əl-Müzənidən, onun da Şafiidən eşitdiyi hədisləri rəvayət etmişdir.
• əl-Əqidətüt-Tahaviyya. Tahavi bu əsərində sələfin mənimsədiyi etiqadı zikr etmiş və bu mövzuda Əbu Hənifədən, iki tələbəsi Əbu Yusif ilə Məhəmməd ibn Həsəndən, onların dinin əsaslarına dair mənimsədikləri əqidəni qeyd etmişdir.
• əş-Şurutus-Sağir.
• əş-Şurutul-Əvsat. Bu əsəri şeyx Əbdülqadir əl-Qureyşi ilə Əli əl-Qari zikr etmişdir.
• əş-Şurutul-Kəbir.
• ət-Tarixul-Kəbir.
• əhkamul-Quran.
• ən-Nəvadirul-Fiqhiyyə.
• ən-Nəvadir vəl-hekayət.

İbn Yunus onun haqqında:

"O, siqa (etibarlı), rəvayəti sağlam, fəqih və özü kimi birini yerinə qoymadan vəfat edən bir şəxsdir".^[9]

Məsləmə ibn əl-Qasım, əs-Sıla bunları deməkdədir:

"O, siqa (etibarlı), rəvayəti sağlam, üstün, dəyərli, olduqca fəqih, alimlərin fərqli görüşlərini və təsnif qaydasını çox yaxşı bilən biri idi".^[10]

İbn ən-Nədim:

"O zamanın ən alimi və ən çox zühd sahibi olanı idi."^[11]

"əl-Cəvahirul-Mudiyyə" adlı əsərdə İbn Əbdülbər belə deyir:

"Kufəlilərin sirətini, xəbərlərini və fiqhlərini insanlar arasında ən yaxşı bilən kimsə idi. Bununla birlikdə bütün fəqihlərin məzhəbini də bilərdi".

Səmani, Tahavi haqqında deyir ki, imam, "siqa" (etibarlı), rəvayəti sağlam, fəqih, alim, geriyə özü kimi birini qoymadan ölən biri idi.^[12]

İbn əl-Cəvzi deyir ki, o rəvayəti sağlam, üstün anlayışlı, yaxşı bir fəqih və çox ağıllı biri idi.^[13]

İbnul-Əsir:

"O, imam və Hənəfi məzhəbində fəqih biri idi. Siqa (güvənilən) və sağlam idi."^[14]

Zəhəbi deyir ki, imam, çox böyük elm adamı, çox böyük hafiz, Misirin mühəddisi və fəqihi… Bu imamın təlif etdiyi əsərləri araşdıran bir şəxs, onun elmi dərəcəsini və üstünlüyünü anlayar.^[15]

İbn Kəsir deyir ki, Hənəfi fəqihi, çox faydalı əsərlərin, dolub daşan faydalı elmin sahibi, sağlam, "siqa" (güvənilən) ravilərdən, çox üstün dahi hafizlərdən biridir.^[16]