Əbdül Fəttah Fuməni (fars. عبدالفتاح فومنی) — Səfəvi tarixçisi; Tarix-e Gilan əsərinin müəllifi.[2]
| Əbdül Fəttah Fuməni | |
|---|---|
| Doğum tarixi | 1600[1] |
| Doğum yeri | Fumən, Gilan |
| Vəfat tarixi | XVII əsr |
Həyatı barədə məlumatlar məhduddur. O, 1609/1610-cu ildə Gilanın vəziri olan Behzad bəy Astarabadi ilə birlikdə Laştəneşa kəndində idi. Bəhzad bəyin çətinlikləri başladı, çünki Azərbaycan vəziri Xacə Məhəmməd Rza (Saru Xacə adı ilə tanınan) onun məmurlarını həbs etdi. Bunu eşidən Bəhzad bəy kəndliləri silahlandıraraq Qəskar və Astaraya doğru irəlilədi. Bu hadisələr Şah I Abbasın diqqətinə çatdırıldı və o, məsələ ilə bağlı araşdırma aparılmasına qərar verdi. Bu xəbəri eşidəndə Bəhzad bəy Xacə Kəmaləddinin evində idi, Fuməni də həmin vaxt orada idi.
1611/1612-ci ildə Şah Abbas Bəhzad bəylə onun məmurlarını divan vəzifəsindən uzaqlaşdırdı və Fuməni, Sefidrud çayı ilə iki hissəyə bölünən Gilanın "çayın o biri tərəfindəki" Biyəpas bölgəsinin hesablarını yoxlamaq üçün təyin edilən üç nəfərdən biri oldu. 29 Şəvval 1039 (1 iyun 1630)-cu ildə Cəmşid xanın oğlu olan ʿAdilşah – Gilanın irsi hakimlərindən biri – Fūmən şəhərinə hücum etdi. Bu zaman Fuməni ailəsi və bir neçə nəfərlə birlikdə Fuməni tərk edərək İraqa köçməli oldu.
Əbdül Fəttah Fuməni Tarix-e Gilan adlı əsərin müəllifi olub. Bu əsər Gilanın yerli tarixini 923–1038 hicri (1517–1628 miladi) illəri əhatə edən bir dövr üzrə təqdim edir.
Tarix-e Gilan əsəri Fuməninin bizə gəlib çatan yeganə əsəridir. Müəllif bu əsəri yazmaqda heç bir himayədarın adını qeyd etmir. Yazma səbəbini belə izah edir: son 50 ildə Gilanın Səfəvi şahlarının idarəsindən çıxaraq qarışıqlıq, üsyan və inqilablar dövrünə girməsini – məsələn, ʿAdilşahın hücumunu – şahidi olmuşdu. Daxili və sakit təbiətli biri olduğunu desə də, bu hadisələri heç kimin yazmadığını görüb özü qələmə almağı qərara almışdı. Əsərdə Səfəvi dövründə Mazandaran, Qəskar, Astara və Ləngərkonan bölgələrinin irsi hökmdarları haqqında məlumat verir və onların niyə hakimiyyətdən devrildiyini aydınlaşdırmağa çalışır.
Fuməni, Tarix-e Gilan əsərini tematik olaraq iki fəsilə (bölməyə) və çoxsaylı altbaşlıqlara (qoftər) ayırır. Əsərin birinci fəsli Şərqi Gilanın hakimi Müzəffər sultanın məğlubiyyəti və 142 il hakimiyyətdə olan İşaqilər sülaləsinin süqutuna həsr olunub. Əsərin ikinci fəsli isə aşağıdakıları başlıqları əhatə edirː
- Qərbi Gilanın hakimi Əhməd xanın dövrü;
- Şah Cəmşid xanın nəslinin çətinlikləri;
- Qəskar hakimi Siyavuş xanın öldürülməsi;
- Astara hakimi Həmzə xanın üsyanı və Şirvanda öldürülməsi;
- Mazandaran hökmdarlarının (Marəşilərin) sonu;
- Səfəvilərin Gilan və Mazandaranı öz hakimiyyətlərinə qatması.
Fuməninin əsəri qiymətlidir, çünki o, regionun yerli hakim və rəhbərləri haqqında rəsmi saray tarixçilərindən (məsələn, İsgəndər bəy Münşi) fərqli olaraq daha ətraflı və dərin məlumat verir. Bununla yanaşı, Səfəvi hökmdarlarının bölgəyə müdaxilələrini – o cümlədən yerli elita ilə qurduqları ailə əlaqələrini də qeyd edir. O, bunları Gilan sakini olan bir şəxs kimi qələmə alır və Gilan xalqının öz davranış və əməlləri ilə bu qarışıqlıq və xaos dövrünü yaratdıqlarını tənqid edir. Əsər Şah Səfinin bölgəyə müdaxiləsi və xüsusilə ʿAdilşah üsyanının yatırılması ilə sona çatır.[3]
- ↑ Record #88687265 // VIAF (çd.). [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.
- ↑ Şəmsi, M. İ. "Şərəf xan Bidlisinin "Şərəfnamə" əsəri kürd xalqının tarixi mənbəyi kimi əsərindən bir parça". Diplomat (az.). 21 (8). oktyabr 2005. səh. 4.
- ↑ Quinn, Sholeh. "Fumani, ʿAbd-Al-Fattah author of the Tārīḵ-e Gīlān, a local history of Gīlān covering the years 1517-1628". Encyclopaedia Iranica. December 15, 2000. İstifadə tarixi: 01.07.2025.