İzotop — kimyəvi elementin bir-birindən kütlə ədədi ilə fərqlənən atomları. Kimyəvi xassələri təqribən eynidir. Mendeleyev kimyəvi elementlərin dövri cədvəlində eyni yerdə olduqlarına görə belə adlanırlar. Bəzi izotoplar öz məxsusi adlarına malikdirlər (məsələn, , ).
Xarakteristikası
Atomun əsas kütləsi onun nüvəsində cəmləşir. Nüvə öz növbəsində müsbət yüklü protonlardan və neytral neytronlardan ibarətdir. Protonlar eyni sayda mənfi yüklü elektronlarla tarazlaşdırılır. Proton və neytronların kütlələrinin cəmi atom kütləsi adlanır.
Nüvəsində eyni sayda proton lakin müxtəlif sayda neytronlar olan atomlar izotop adlanır.
Stabil və radioaktiv izotoplar
İzotoplar stabil və radioaktiv ola bilərlər. Hazırda 300-ə qədər stabil və 1200-dən çox radioaktiv izotop aşkar olunmuşdur. Cüt atom nömrəsinə malik izotopların kütləsi daha çoxdur.
Radioaktiv parçalanma nəzərə alınmazsa, təbiətdə izotopların meydana çıxması buxarlanma, diffuziya, distillasiya, kristallizasiya və biokimyəvi proseslərlə əlaqədardır.
Enerji səviyyələrinin sayı | Protonların sayı | Simvolu | Element | Proton və neytronların sayı | Yer üzərində izotop bolluğu, % |
---|---|---|---|---|---|
1 | 1 | H | Hidrogen | 1 2 |
99,98 0,02 |
1 | 2 | He | Helium | 3 4 |
0,00001 99,99999 |
2 | 3 | Li | Litium | 6 7 |
7,9 92,1 |
2 | 4 | Be | Berillium | 9 | 100 |
2 | 5 | B | Bor | 10 11 |
18,8 81,2 |
2 | 6 | C | Karbon | 12 13 |
98,9 1,1 |
2 | 7 | N | Azot | 14 15 |
99,62 0,38 |
2 | 8 | O | Oksigen | 16 17 18 |
99,76 0,04 0,20 |
2 | 9 | F | Ftor | 19 | 100 |
2 | 10 | Ne | Neon | 20 21 22 |
90,48 0,27 9,25 |
3 | 11 | Na | Natrium | 23 | 100 |
3 | 12 | Mg | Maqnezium | 24 25 26 |
78,6 10,1 11,3 |
3 | 13 | Al | Alüminium | 27 | 100 |
3 | 14 | Si | Silisium | 28 29 30 |
92,23 4,67 3,10 |
3 | 15 | P | Fosfor | 31 | 100 |
3 | 16 | S | Kükürd | 32 33 34 36 |
95,02 0,75 4,21 0,02 |
3 | 17 | Cl | Xlor | 35 37 |
75,78 24,22 |
3 | 18 | Ar | Arqon | 36 38 40 |
0,337 0,063 99,600 |
4 | 19 | K | Kalium | 39 41 |
93,258 6,730 |
4 | 20 | Ca | Kalsium | 40 42 43 44 46 |
96,941 0,647 0,135 2,086 0,004 |
4 | 21 | Sc | Skandium | 45 | 100 |
4 | 22 | Ti | Titan | 46 47 48 49 50 |
7,95 7,75 73,45 5,51 5,34 |
4 | 23 | V | Vanadium | 51 | 99,750 |
4 | 24 | Cr | Xrom | 50 52 53 54 |
4,345 83,789 9,501 2,365 |
4 | 25 | Mn | Manqan | 55 | 100 |
4 | 26 | Fe | Dəmir | 54 56 57 58 |
5,845 91,754 2,119 0,282 |
4 | 27 | Co | Kobalt | 59 | 100 |
4 | 28 | Ni | Nikel | 58 60 61 62 64 |
68,27 26,10 1,13 3,59 0,91 |
4 | 29 | Cu | Mis | 63 65 |
69,1 30,9 |
4 | 30 | Zn | Sink | 64 66 67 68 70 |
49,2 27,7 4,0 18,5 0,6 |
4 | 31 | Ga | Qallium | 69 71 |
60,11 39,89 |
4 | 32 | Ge | Germanium | 70 72 73 74 |
20,55 27,37 7,67 36,74 |
4 | 33 | As | 75 | 100 | |
4 | 34 | Se | Selen | 74 76 77 78 80 |
0,87 9,02 7,58 23,52 49,82 |
4 | 35 | Br | Brom | 79 81 |
50,56 49,44 |
4 | 36 | Kr | Kripton | 80 82 83 84 86 |
2,28 11,58 11,49 57,00 17,30 |
5 | 37 | Rb | Rubidium | 85 | 72,2 |
5 | 38 | Sr | Stronsium | 84 86 87 88 |
0,56 9,86 7,00 82,58 |
5 | 39 | Y | İttirium | 89 | 100 |
5 | 40 | Zr | Sirkonium | 90 91 92 94 |
51,46 11,23 17,11 17,4 |
5 | 41 | Nb | Niobium | 93 | 100 |
5 | 42 | Mo | Molibden | 92 94 95 96 97 98 |
15,86 9,12 15,70 16,50 9,45 23,75 |
5 | 44 | Ru | Rutenium | 96 98 99 100 101 102 104 |
5,7 2,2 12,8 12,7 13 31,3 18,3 |
5 | 45 | Rh | Rodium | 103 | 100 |
5 | 46 | Pd | Palladium | 102 104 105 106 108 110 |
1,00 11,14 22,33 27,33 26,46 11,72 |
5 | 47 | Ag | Gümüş | 107 109 |
51,839 48,161 |
5 | 48 | Cd | Kadmium | 106 108 110 111 112 114 |
1,25 0,89 12,47 12,80 24,11 28,75 |
5 | 49 | In | İndium | 113 | 4,29 |
5 | 50 | Sn | Sink | 112 114 115 116 117 118 119 120 122 124 |
0,96 0,66 0,35 14,30 7,61 24,03 8,58 32,85 4,72 5,94 |
5 | 51 | Sb | Sürmə | 121 123 |
57,36 42,64 |
5 | 52 | Te | Tellur | 120 122 123 124 125 126 |
0,09 2,55 0,89 4,74 7,07 18,84 |
5 | 53 | I | Yod | 127 | 100 |
5 | 54 | Xe | Ksenon | 126 128 129 130 131 132 134 |
0,089 1,910 26,401 4,071 21,232 26,909 10,436 |
6 | 55 | Cs | Sezium | 133 | 100 |
6 | 56 | Ba | Barium | 132 134 135 136 137 138 |
0,10 2,42 6,59 7,85 11,23 71,70 |
6 | 57 | La | Lantan | 139 | 99,911 |
6 | 58 | Ce | Serium | 136 138 140 142 |
0,185 0,251 88,450 11,114 |
6 | 59 | Pr | Prazeodim | 141 | 100 |
6 | 60 | Nd | Neodium | 142 143 145 146 148 |
27,2 12,2 8,3 17,2 5,7 |
6 | 62 | Sm | Samarium | 144 150 152 154 |
3,07 7,38 26,75 22,75 |
6 | 63 | Eu | Evropium | 151 153 |
52,2 47,8 |
6 | 64 | Gd | Qadolinium | 154 155 156 157 158 160 |
2,18 14,80 20,47 15,65 24,84 21,86 |
6 | 65 | Tb | Terbium | 159 | 100 |
6 | 66 | Dy | Disprozium | 156 158 160 161 162 163 164 |
0,056 0,095 2,329 18,889 25,475 24,896 28,260 |
6 | 67 | Ho | Holmium | 165 | 100 |
6 | 68 | Er | Erbium | 162 164 166 167 168 170 |
0,139 1,601 33,503 22,869 26,978 14,910 |
6 | 69 | Tm | Tulium | 169 | 100 |
6 | 70 | Yb | İtterbium | 168 170 171 172 173 174 176 |
0,126 3,023 14,216 21,754 16,098 31,896 12,887 |
6 | 71 | Lu | Lutesium | 175 | 97,41 |
6 | 72 | Hf | Hafnium | 176 177 178 179 180 |
5,26 18,60 27,28 13,62 35,08 |
6 | 73 | Ta | Tantal | 181 | 99,9877 |
6 | 74 | W | Volfram | 182 184 186 |
26,50 30,64 28,43 |
6 | 75 | Re | Renium | 185 | 37,07 |
6 | 76 | Os | Osmium | 184 187 188 189 190 192 |
0,02 1,96 13,24 16,15 26,26 40,78 |
6 | 77 | Ir | İridium | 191 193 |
37,3 62,7 |
6 | 78 | Pt | Platin | 192 194 195 196 198 |
0,782 32,967 33,832 25,242 7,163 |
6 | 79 | Au | Qızıl | 197 | 100 |
6 | 80 | Hg | Civə | 196 198 199 200 201 202 204 |
0,155 10,04 16,94 23,14 13,17 29,74 6,82 |
6 | 81 | Tl | Tallium | 203 205 |
29,52 70,48 |
6 | 82 | Pb | Qurğuşun | 204 206 207 208 |
1,4 24,1 22,1 52,4 |
6 | 83 | Bi | Bismut | 209 | 100 |
Tarixi
1911-ci ildə Soddi kimyəvi xassələri eyni olan, lakin başqa xassələrinə, xüsusən özünün radioaktivliyinə görə fərqlənən elementlərin mövcud olması imkanı haqqında fərziyyə söyləmişdi. Bu elementləri dövri sistemdə eyni bir xanaya yerləşdirmək lazımdır. Soddi onları izotoplar - yəni eyni bir xananı tutan adlandırmışdır. Soddinin fərziyyəsi bir ildən sonra C.Tomson tərəfindən neon ionlarının elektrik və maqnit sahəsindəki meylinə görə kütləsi dəqiq ölçüldükdən sonra tam təsdiqini tapdı. Tomson aşkar etdi ki, neon iki növ atomların qarışığından ibarətdir. Onların əksəriyyətinin nisbi atom kütləsi 20-yə, cüzi bir qisminin nisbi atom kütləsi isə 22-yə bərabərdir. Nəticədə qarışığın nisbi atom kütləsi 20,2-yə bərabər olur. Eyni kimyəvi xassələrə malik olan atomlar kütlələrinə görə fərqlənirdi. Eyni bir element atomlarının nüvəsində eyni sayda proton olur, lakin bir-birindən neytronlarının sayı ilə fərqlənir. Nüvəsinin yükü eyni, kütlə ədədləri müxtəlif olan eyni bir kimyəvi element atomlarına izotop deyilir. Hər bir izotop iki kəmiyyətlə - kütlə ədədi və sıra nömrəsi ilə xarakterizə olunur: 8O16, 8O17. Yuxarıdakı ədəd nisbi atom kütləsini, yaxud atomun kütlə ədədini, aşağıdakı ədəd isə sıra nömrəsini yaxud nüvənin yükünü göstərir. İzotoplar davamlı və radioaktiv (davamsız) olur. Radioaktiv izotoplar təbii və süni olur. İzotoplar bioloji və kimyəvi tədqiqatlarda nişanlanmış atomlar kimi, radiasiya terapiyasında və nümunələrin yaşını təyin etmək üçün tətbiq olunur.
İzotop effekti
İzotop effekti - elementin izotoplarının, yaxud izotop tərkibinə görə bir-birindən fərqlənən birləşmələrin xassələrində atom kütlələrinin müxtəlifliyi nəticəsində aşkar olan fərdi. Elementin atom kütləsi böyük olduqca izotoplarının kütlələri arasındakı fərq də azdır, hidrogen izotoplarında bu fərq protiuma nisbətən deyteriumda 100%, tritiumda 200% olduğundan hidrogen və heliumda izotop efferkti daha böyükdür. İzotop effekti nəticəsində maddənin termodinamik xassələri molekulların kristal qəfəslərində atomların rəqs tezlikləri dəyişir.
İzotop indikatoru
İzotop indikatoru - izotop tərkibi təbii birləşmələrindən fərqlənən maddə. İndikator kimi işlədilir. İzotop indikatorunun yüksək həssaslığı və spesifikliyi onu ən mürəkkəb sistemdə maddələrin hərəkəti, paylanması və çevrilməsi zamanı izləməyə imkan verir.
İzotop mübadiləsi
İzotop mübadiləsi - reaksiyayagirən maddələr arasında elementin izotoplarının yenidən paylanması. Bu zaman maddə molekullarında elementin 1 izotopu molekulun elementar tərkibini dəyişmədən həmin elementin başqa izotopu ilə əvəz olunur.
Mənbə
- A.Məhərrəmov, M.Allahverdiyev və b., "Kiçik kimya ensiklopediyası", 1997.
- Практически стабилен, период полураспада 2,01·1019 лет.