İzolyasiya olunmuş dil, Təcrid olunmuş dil və ya Dil təcridi — hazırda məlum olan heç bir dil ailəsinə aid olmayan dildir. Hər bir təcrid olunmuş dilin yalnız həmin dildən və onun dialektlərindən ibarət ayrıca dil ailəsi təşkil etdiyini söyləmək mümkündür. Belə dillərin ən məşhur nümunələrinə Koreya, Bask, Buruşaski, Şumer, Nivx, Elam, Etrusk dilləri aiddir[1][2][3].
Yalnız o dillər “təcrid edilmiş” adlanır ki, onlar haqqında kifayət qədər məlumat əldə edilmişdir və onların məlum dil ailələrindən birinə daxil olması intensiv cəhdlərdən sonra belə sübuta yetirilməmişdir. Əks halda, belə dillər "təsnifatsız" adlanır[1]. Təcrid olunmuş dillər (ehtimal ki) daha dərin dil qruplarına — makroailə və ya hiperailələrə aid ola bilər, lakin onlar bir qayda olaraq yenə də "izolyat" adlanır. Bunlar, məsələn, çox vaxt Dene-Qafqaz makro ailəsinə daxil edilən Bask və Buruşaskidir.
Digər tərəfdən, uyğun kontekstdə "təcrid dil" termini dil ailəsinin bir hissəsi olan, lakin orada yalnız bu dildən ibarət olan ayrı-ayrı qruplar təşkil edən dillər üçün də istifadə edilə bilər (məsələn, Hind-Avropa ailəsində alban, erməni, frig, venetik); belə hallara münasibətdə "monoqrup" termini də istifadə olunur. Müvafiq kontekst olmadan, "dil təcridi" adətən "mütləq" mənada başa düşülür.
Lakin bəzi izolyasiya olunmuş dillər əslində yoxlanıldıqda əvvəllər dialekt hesab edilən bir neçə dildən ibarət kiçik dil ailələri ola bilərlər. Bunlar, məsələn, Yapon ailəsi (bir və ya bir neçə Ryukyuan dili daxil olmaqla), Aynu ailəsi və Tirren ailəsidir.
Tarixi dövrlərdə qohum dilləri məhv olmuş dillərə bəzən təcrid olunmuş dillər də deyilir. Məsələn, ket dili müəyyən bir kontekstdə izolyasiya olunmuş dil hesab edilə bilər, çünki o, yenisey dili ailəsinin yeganə sağ qalan nümayəndəsidir. Braziliyadakı pirağa dili də izolyat sayılır, çünki o, əvvəllər üç dildən ibarət olan muran dili ailəsinin son sağ qalan nümayəndəsidir[1][4]. Bask dili, görünür ki, qədimdə ölüb getmiş akvitan dili ilə birlikdə ehtimal olunan vaskon (euskar) ailəsinə daxildir[5].
İzolyasiya olunmuş dillər həmçinin təsnif olunmamış dillərin xüsusi halı kimi də qiymətləndirilə bilər və digər dillərlə qohumluqlarını sübut etməyə yönəlmiş ciddi cəhdlərə baxmayaraq bu statusda qala bilərlər. Bəzi hallarda bu cəhdlər uğurla nəticələnə və izolyat statusu aradan qalxa bilər. Məsələn, Avstraliyanın şimalında yerləşən və uzun müddət izolyasiya olunmuş sayılan Yanyuwa dilinin pama-nyungan dil ailəsinə daxil olduğu yaxın zamanlarda sübut olunmuşdur. Lakin çox vaxt bütün dilçilər bu cür qohumluq sübutlarını qəbul etmədiyindən, müəyyən bir dilin həqiqi izolyat olub-olmaması məsələsi müzakirə mövzusu olaraq qalır[6].
Təcrid olunmuş dillərin mövcud olmasının bir neçə səbəbi var:
- sağ qohumların olmaması: təcrid olunmuş bir dilin qohum dilləri ola bilərdi, lakin onların hamısı geridə heç bir iz qoymadan məhv olub;
- uzunmüddətli təcrid edilməsi: əgər dil öz ana dilindən çoxdan ayrılıbsa, o, eyni kökdən inkişaf etmiş digər dillərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər; bu, xüsusilə ailə səviyyəsində əlaqəli olmayan, lakin bəzi makro ailənin bir hissəsi olan dillərə aiddir.
- Aynu dili — Yaponiyanın Hokkaydo adasında sağ qalan bir dildir; əvvələr ən azı iki başqa aynu dili var idi, biri Saxalində, digəri isə Kuril adalarında.
- Bask dili — Bask torpaqlarının (İspaniyanın şimal-şərqi və Fransanın cənub-qərbi) rəsmi dilidir, hazırda sönmüş Akvitan dili ilə əlaqəli olduğu düşünülür. Bəzən hipotetik olaraq Dene-Qafqaz dili kimi təsnif edilir.
- Buruşaski dili — Pakistanın şimalında və Kəşmirdə danışılan bir dildir.
- Koreya dili — Koreya yarımadasının dilidir və Şimali Koreya və Cənubi Koreya Respublikasında rəsmi dildir; kiçik bir tədqiqatçı qrupu onu yapon dilinə (puyo dilləri daxilində) qohum hesab edir və Altay dil ailəsinin üzvü kimi təsnif edir, lakin əksəriyyəti onu təcrid dil hesab edir.
- Ket dili — Yenisey çayı hövzəsində ketlərin danışdığı Yenisey dil ailəsinin yeganə canlı üzvüdür.
- Kusunda dili — qərbi Nepalda bir dildir.
- Nivx dili — Amqun çayı hövzəsində və Saxalin adasının şimalında bir dildir. Ənənəvi olaraq Paleoasiya dilləri kimi təsnif edilir, baxmayaraq ki, bu bir genetik qrup deyil.
- Nahali — Hindistanda (Maharaştra, Madhya-Pradeş) danışılan bir dildir, əvvəllər Avstroasiya dilləri olaraq təsnif edilir.
- Berta —Nilo-Sahara fərziyyəsi çərçivəsində hesab edilən Efiopiya dilidir.
- Gumuz — Nilo-Sahara fərziyyəsi çərçivəsində hesab edilən Efiopiya dilidir.
- Kvadi — 20-ci əsrdə nəsli kəsilmiş və Khoisan fərziyyəsi çərçivəsində hesab edilən cənub-qərb Anqolanın dilidir.
- Kunama — Nilo-Sahara fərziyyəsi çərçivəsində nəzərdən keçirilən Eritreya dilidir.
- Nara — Şərqi Sudan super ailəsinin bir hissəsi olan cənub-qərb Eritreya dilidir.
- Sandave — Khoisan fərziyyəsi çərçivəsində nəzərdən keçirilən Tanzaniya dilidir.
- Hadza — Xoisan fərziyyəsi çərçivəsində nəzərdən keçirilən Tanzaniya dilidir.
Çox parçalanmış Yeni dünya hindilərinin aborigen dillərinin şəcərəsi hələ də olduqca zəif öyrənilib; Bu dillərin çoxu üçün qohumluq əlaqələri, yəqin ki, heç vaxt qəti şəkildə qurulmayacaq. Təsnifatı qeyri-müəyyən olan Yeni dünya dillərinin ümumi sayı bir neçə yüz (ölü dillər də daxil olmaqla) təşkil edir.
Yeni dünyanın məlum olan təcrid dilləri:
- ↑ 1 2 3 Campbell, Lyle. "Language Isolates and Their History, or, What's Weird, Anyway?". Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society (ingilis). 36 (1). 2010-08-24: 16–31. doi:10.3765/bls.v36i1.3900. ISSN 2377-1666.
- ↑ Salaberri, Iker; Krajewska, Dorota; Santazilia, Ekaitz; Zuloaga, Eneko, Salaberri, Iker; Krajewska, Dorota; Santazilia, Ekaitz; Zuloaga, Eneko (redaktorlar ), "State of the art of research on language isolates: Introduction", Investigating Language Isolates: Typological and diachronic perspectives, Typological Studies in Language (ingilis), John Benjamins Publishing Company, 2025-01-16, 2–19, doi:10.1075/tsl.135.intro, ISBN 978-90-272-1899-5, 2025-01-23 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2025-01-17
- ↑ p. xi. Lyle Campbell. 2018. "Introduction". Language Isolates edited by Lyle Campbell, pp. xi–xiv. Routledge.
- ↑ Urban, Matthias. "The geography and development of language isolates". Royal Society Open Science (ingilis). 8 (4). April 2021: rsos.202232, 202232. Bibcode:2021RSOS....802232U. doi:10.1098/rsos.202232. ISSN 2054-5703. PMC 8059667 (#bad_pmc). PMID 33996125 (#bad_pmid).
- ↑ Trask L.R. The History of Basque. London; New York, 1997
- ↑ Bradley, John. Wuka nya-nganunga li-Yanyuwa li-Anthawirriyarra = Language for us, the Yanyuwa Saltwater People: a Yanyuwa encyclopaedia. 1. Jean F. Kirton, Elfreda MacDonald. North Melbourne, Vic. 2016. ISBN 978-1-925003-67-3. OCLC 957570810.