İstifadəçi:Aabdullayev851/Qaralama3

Azərbaycanda alt paleolit dövrünə aid tapıntılara Azıx, Tağlar, Qazma və Buzeyir mağaraları aiddir.^[1][4] Azərbaycanda alt paleolit abidələrində çay daşı, ilk aşel, orta aşel, son aşel, qədim mustye mədəniyyətləri müəyyən olunmuşdur.^[1][4][5] Bu mağaralarda keçmiş SSRİ ərazisində ilk dəfə olaraq, çaydaşı alətləri mədəniyyəti müəyyən olunmuşdur.^[4]

Azıx mağarası Qarabağ bölgəsində Quruçay çayının sol sahilində, dəniz səviyyəsində 900 metr yüksəklikdə yerləşir.^[4][6][7][5] Mağarada ümumi qalınlığı 13.5 m olan çöküntüdə 10 arxeoloji təbəqə qeydə alınmışdır.^{[7][5][8][9][10]} 1968-ci ilin iyul ayında Azıx mağarasının V arxeoloji təbəqəsindən Məmmədəli Hüseynov tərəfindən tapılmış qədim insan alt çənəsi bir hissəsinin tədqiqi onun alt paleolit dövrünə aid olduğunu sübut etmişdir.^{[1][11][12][13][14][10]} Müasir metodlarla aparılmış tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, bu çənə sümüyü təxminən 350-400 min il bundan əvvəl yaşamış 18-22 yaşlarında bir qadına məxsusdur.^{[1][11][12][10]} Keçmiş SSRİ ərazisində aşkar edilmiş ən qədim insan qalığı olan bu insana "Azıxantrop", yəni "Azıx adamı" adı verilmişdir.^{[11][12][13][10]}

Azıxa mağarasında tapılmış 700 min il bundan əvvələ aid ocaq yerinin mövcudluğu bu dövrdə odun əldə edildiyini sübut edir.^{[11][15][16][17]} Həmçinin burada ilk əmək alətləri - kobud, iri və yöndəmsiz daş alətlər - giqantolitlər, kobud çapacaqlar, kubvari alətlər, kobud qaşovlar, vurma səthi yaxşı saxlanmış qəlpələr və s. də aşkar edilmişdir.^{[7][8][11][5][10]} Bu dövrdə qədim insanların əsasən ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olmaları müəyyən edilmişdir.^[18] Azıx mağarasında xəlvəti yerdən tapılmış ayı kəlləsi üzərindəki daşla çərtilmiş 8 cızıq artıq ilk dini inancların yarandığını göstərir.^{[11][12][13][16][5][17]}

Azərbaycan tarixində orta paleolit dövrünə aid tapıntılara Azıx, Tağlar, Zar, Damcılı, Daşsalahlı, Qazma, Büzeyir mağaraları ilə yanaşı Qadirdərə, Çaxmaqlı, Marallı, habelə Tamatama aiddir.^{[19][20][21][22]}

Bu dövrün ən mükəmməl abidələrindən biri Quruçayın sol hövzəsində yer alan Tağlar mağarasıdır.^[19][23][24] Tağlar mağarasının orta paleolitə aid olan 6 təbəqənin II-VI təbəqələrində 7 mindən çox daş alət və 20 mindən çox heyvan sümükləri aşkar edilmişdir.^{[19][23][22][25][26]} Mustye mədəniyyətinə aid bu daş alətləri içərsində əsasən çaxmaq daşından hazırlanmış əmək alətləri (levallua, Mustye itiucluları və qaşov tipli alətlər və tək-tək bıçaq, dişli və gəzli alətlər), istehsal tullantıları və nukleus əsas yer tutur.^[23][26] Tağlar mağarasında insanlar 50-55 min il (90 min il bundan əvvəldən 35 min il əvvələ qədər) mütəmadi olaraq yaşamışdırlar.^[19][27] Bu zaman Azərbaycanda ovçuluq əsas peşəyə çevrilmişdir.^[11][26][22]

Orta paleolit dövrünə aid maddi mədəniyyət qalıqları həmçinin Daş Salahlı, Qazma və Buzeyir mağarasında da aşkar edilmişdir.^[27][28] Daş Salahlı mağarasında 300-dən artıq daş məmulatı (əsasən nüvələr, qaşov tipli alətlər, levallua və Mustye itiucluları) və ovlanmış heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur.^[27][29] Qazma mağarasında mövcud 6 təbəqənin II-VI təbəqəsində daş dövrünə aid çaxmaq və dəvəgözü daşlarından hazırlanmış əmək alətləri (əsasən qaşov tipli alətlərdən və itiuclular) və 10 mindən artıq ovlanmış heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur.^{[28][29][30][26]} Buzeyir mağarasının aşağı təbəqələrində isə daş məmulatı (əsasən qaşov tipli alətlərdən və itiuclular) və ovlanmış heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur.^[28][31] Hər üç mağaradakı orta paleloit dövrünə aid tapıntılar Mustye mədəniyyətinə xasdır.^[27][28][32]

Üst paleolit dövrünə Azərbaycanda Tağlar, Damcılı, Zar, Yataq yeri kimi arxeoloji komplekslər aiddir. ^[19] Azərbaycanda üst paleolit 35-12 minilliklər arasında mövcud olmuşdur.^[28]

Azərbaycan mezeolit dövrü e.ə. XII-X minilliklərdən e.ə. VIII minilliyədək olan müddəti əhatə etmişdir.^[19] Bu dövrə aid əsas tapıntılar Qobustan, Damcılı və Zaqrosda aşkar olunmuşdur.^[33]

Azərbaycanda neolit dövrü e.ə. VIII minilliyin sonundan e.ə. VI minilliyin ikinci yarısına qədər olan müddəti əhatə etmişdir.^[33] Azərbaycan ərazisində neolit abidələri Damcılı, Qobustan, Naxçıvan (Kültəpə), Viləşçay, Göygöl, Ağdam (Çalağantəpə, Qarğalar təpəsi), Urmiya gölü hövzəsindəki Həsənli, Hacı Firuz, Yanıqtəpə yaşayış yerləri və Zaqros bölgəsində aşkara çıxarılmışdır.^[33]