Zerzevan qalası, 4-cü əsrdə Şərqi Roma İmperiyası tərəfindən Diyarbəkir və Mardin arasındakı qədim ticarət yolundakı hərbi baza olaraq inşa edilmişdir. 7-ci əsrə qədər istifadədə idi.

Qala Dəmirölçək kəndinin yaxınlığında, 105–124 metr (344–407 ft) hündürlüyündə təpə üzərində, Diyarbəkirdən təxminən 45 kilometr (28 mil) məsafədə yerləşir.

Qala təxminən 5.7 hektar ərazini əhatə edir. Həm yerüstü, həm də yeraltı quruluşa malikdir. Qala qalıqlarının divarları 1,200 metr (3,900 ft) uzunluğa və 12 metr (39 ft) hündürlüyə malikdir. Qalada həmçinin 21–22 metr (69–72 ft) hündürlüyündə gözətçi qülləsi də var. Qalanın içərisindəki geniş ərazidə xarabalıqlar və nekropol yerləşir. Qalanın aşağı hündürlüklü şimal hissəsində yaşayış yerləri və küçələr salınmış, cənubdakı daha yüksək ərazidə isə ictimai binalar tikilmişdir. Şərq və qərbə baxan kilsə ən yaxşı qorunan ictimai binalardan biri olaraq qalır. Digər ictimai binalara saray, inzibati bina, hamam, taxıl anbarı, hərbi anbar və 54 yealtı su anbarı daxildir.

Qala Bizans imperiyası dövründə hərbi baza və strateji qarnizonun yaşayış məntəqəsi idi, bütün vadini idarə edirdi və Amida (indiki Diyarbakır) ilə Dara (indiki Mardin) arasındakı qədim yola nəzarət edirdi. Qala Roma İmperiyasını qoruyan ən şərq sərhəddə yerləşdiyinə görə önəmli rol oynayırdı. Bu, qərb və şərqdə mədəniyyətlərin kəsişməsini və uyğunlaşmasını qeyd edir.

Qalanın içərisində tapılan bəzək əşyaları mülki əhali və hərbi personalın, ailə üzvləri ilə birlikdə yaşadıqlarını göstərir. Bura min nəfərə yaxın bir əhalini təmin etmək üçün kifayət qədər böyük idi.

İlk inşa tarixi bəlli deyil və bununla birlikdə Aşşur dövründə ərazidə Kinabu olaraq adlandırılan bir qalanın varlığı irəli sürülmüşdür.

Bura klassik antik dövrdə Samaçi adı ilə tanınırdı. Ərazi Bizans İmperiyası ilə Sasanilər İmperiyası arasında ağır döyüşlərin məkanı idi. Mövcud tapıntılar qalanın bizim eranın 3-cü yüzilliyinə qədər istifadə edildiyini və 639-cu ildə İslam ordusunun gəlişinə qədər qorunduğunu göstərir.

Şərqi Roma imperatorları I Anastasius (491-518) və I Yustinianın (527-565) dövründə aparılan bərpa və yenidənqurma işləri, qalanın yıxılmadan əvvəlki son vəziyyətinə gətirdi. Qala ərəb müsəlmanlarının gəlişindən sonra Ərəb-Bizans müharibələrinin başlaması ilə 639-cu ilə qədər istifadə edildi.

1880-ci ildə qalaya bir ailə yerləşir və su və ərazi problemlərinə görə 1967-ci ildə 30 nəfərlik bir qrup şəklində qaladan enərək 1 kilometr. məsafədə Zerzevan kəndini (bugünkü adı ilə dəmirölçək) qururlar. Zerzevan sözü kürt dilində qızıl mənasını verən zêr sözündən törəmişdir və ehtimal ki, əraziyə də bu ad buraya məskunlaşanlar tərəfindən verilib.

İlk arxeoloji qazıntılar 2014-cü ilin yay aylarında baş tutdu. İşlər əvvəlcə Diyarbəkir Arxeologiya Muzeyinin nəzarəti altında Dəclə Universitetindən bir arxeoloqun rəhbərlik etdiyi 35 nəfərlik bir heyət tərəfindən aparılmışdır. 2015-ci ildə ərazidə işləyən komandanın sayı 60-a yüksəldi.

2016-cı ildə yeraltı kilsə və gizli keçidlər aşkar edildi. Aşkar edilmiş yeraltı gizli keçid yolu təxminən 3000 il ərzində istifadə edilməmiş və yeraltı kilsə təxminən 1500 il əvvəl bağlanmışdı.

Qalada həmçinin 400 nəfərlik bir miraist yeraltı məbədi və yeraltı ziyarətgahı aşkar edilib. Bu yeraltı məbəd qalıqları rəsmi şəxslərin verdiyi məlumata görə cəmi bir həftə ərzində 20 mindən çox turisti cəlb edir. 2017-ci ildə daha dörd yeraltı yer kəşf edildi, burada onları qazmaq üçün əlavə qazıntı işləri aparıldı.

Qazıntı işlərinin təxminən 30 il davam edəcəyi gözlənilir.

•  
  Qala ərazisindəki yaşayış məskəni qalıqlarının aviafotoşəkli
•  
  Kilsənin qalıqları
•  
  Yeraltı su anbarları
•  
  Dağılmış müdafiə qülləsi
•  

• Coşkun, Aytaç. (Turkish və English). TC Diyarbakır Valiliği / TC Kültür ve Turizm Bakanlığı. 2017. 72. ISBN 978-605-149-9192.