Zborov müqaviləsi
Zborov müqaviləsi — Polşa kralı II Yan Kazimirin başçılıq etdiyi təqribən 25.000 nəfərlik vəliəhd qüvvələri ilə Hetman Boqdan Xmelnitskinin başçılıq etdiyi kazaklar və Krım xanı III İslam Gərayın başçılıq etdiyi 80.000-ə yaxın olan Krım tatarlarının birləşmiş qüvvələrinə qarşı 1649-cu il avqustun 18-də, baş vermiş Zborov döyüşündən sonra[2]imzalanmış sülh müqqaviləsi.[3]
| Zborov müqaviləsi | |
|---|---|
| Зборівський договір | |
 | |
| Müqavilənin tipi | sülh müqaviləsi |
| İmzalanma tarixi | 18 avqust, 1649 |
| İmzalanma yeri | |
| İmzalayanlar |
 Reç Pospolita Kazak hetmanlığı |
Zborov müqaviləsi Ukrayna ilə Birlik və Krım ilə Birlik arasında iki ayrı sazişdən ibarət idi.[4]
Zborov müqaviləsi Polşa-Litva birliyinin keçmiş qiyamçılarını yeni siyasi cəmiyyətin vətəndaşlarına çevirdiyi üçün Ukrayna tarixində mühüm rol oynayan sülh müqaviləsidir.[5][6]
- Ukrayna tərəfinin nümayəndələri: Boqdan Xmelnitski, İvan Vıxovski
- Polşa təmsilçiləri: Adam Kisil, Eji Ossolinski, Yanuş Radzivil, Vladislav Dominik Ostrojiski
Müqavilənin şərtləri aşağıdakı kimi idi.
Əlahəzrət Zaporojya ordusu əvvəlki imtiyazlarından imtina edir və ona dərhal yeni imtiyazlar verilir.
— Dövlət Məktublar və Müqavilələr Məhkəməsinin Toplusu, III cild, № 137.
Polşa hökuməti üsyanda iştirak edən hər kəsə tam amnistiya vəd etdi və Hetmana bağlı olan kazakların sayının 40 minə çatmasına icazə verdi, onları kral və zadəgan mülklərində işə götürməyə və qoşunların dörddəbirə bölünməsi şərtilə Dnepr Ukraynasına yerləşməsinə icazə verdi. Onlara bağlı olmayanların hamısı əvvəlki yerlərinə qayıtmağa borclu idilər; Hetmanın saxlanılması üçün Çigirin şəhərini və onun rayonunu aldı; hökumət ittifaqı dağıtmağa və Kiyev mitropoliteninin Senata verilməsinə söz verdi; Yəhudilər və yezuitlər Ukraynada yaşamaq hüquqlarını itirdilər; Kral Kiyev, Bratslav və Çerniqov voyevodalıqlarında bütün vəzifə və rütbələri yalnız yerli pravoslav zadəganlarına verə bilərdi.[7]
Zborov müqaviləsinin bəndlərindən biri kazak muxtariyyəti ərazisində yəhudilərin yaşamasının qadağan edilməsini nəzərdə tuturdu. Müqavilə bağlanandan az sonra Hetmanlığın torpaqlarına tatar basqını baş verdi. Mixail Qruşevskinin sözlərinə görə, bundan sonra bütün ölkədə şayiə yayıldı ki, Zborov müqaviləsi, Krım tatarlarına kazak elitasının razılığı ilə yasır götürmək hüququ verib. Beləliklə, bu müqavilə Pravoslav kilsəsinin mənafeyini və hüquqlarını və qeydiyyatdan keçmiş kazakların mənafeyini təmin etdi, lakin Ukraynada hökm sürən ictimai nizamı, zadəgan və təhkimliləri qorudu. Lakin Boqdan Xmelnitskinin müqaviləyə daxil edilmiş tələbləri tam təmin edilmədi.[8] 1649-cu ilin noyabrında çağırılan Fövqəladə Seym müqaviləni təsdiqlədi, lakin həmin Seymdə Kiyev mitropoliti Senata qəbul edilmədi. Birlik də dağılmadı.
Öz növbəsində, B. Xmelnitski xalqı şərtə tabe olmağa inandırmağa çalışırdı, bu şərtə görə reyestrdə olmayanların hamısı ağalara tabe olmalı idi və nəhayət, o, güvəninin riskdə olduğunu görüb, bu cəhdindən imtina etdi. Əslində razılaşmaya əməl etsə də, yeni üsyan hazırlamağa başladı. Pravoslav kilsəsinin Katolik kilsəsi ilə bərabərliyi ideyası ilə barışmayan Polşa cəmiyyətinin dini fanatizmi və xalqın yenicə atılmış təhkimçilik boyunduruğuna yenidən tab gətirmək istəməməsi müqavilənin şərtlərinin dəyişilməsinə rəvac verdi. Nəhayət, 1651-ci il dekabrın 24-də (3 yanvar) Polşa Seymi yeni müharibə elan etdi.[9]
- Грушевский М.С. Иллюстрированная история Украины. Киев: Левада. 1997. ISBN 5-7707-7011-2.
- Деклярація его кор. млсти, Войска Запорозкого на пункты супплѣки данная. — Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией.
- ↑ Мякотин В. А. Зборовский договор (rus.). // Энциклопедический словарь СПб: Брокгауз — Ефрон, 1894. Т. XII. С. 352.
- ↑ "August 18, 1649 the Zboriv Peace was signed, which marked the founded of the ukrainian state - Hetmanate". January 13, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 9, 2024.
- ↑ Władysław Konopczyński (1936). Dzieje Polski nowożytnej. Tom 2, Wyd. 2, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1986. ISBN 83-211-0730-3
- ↑ 1649 treaty of Zboriv between Crimea and the Commonwealth (ЗБОРІВСЬКИЙ ДОГОВІР МІЖ КРИМСЬКИМ ХАНАТОМ ТА РІЧЧЮ ПОСПОЛИТОЮ 1649) Arxivləşdirilib 2024-01-11 at the Wayback Machine. Encyclopedia of History of Ukraine (resource.history.org.ua).
- ↑ ЗБОРІВСЬКА БИТВА ЗАПОЧАТКУВАЛА ГЕТЬМАНЩИНУ Arxivləşdirilib 2024-01-11 at the Wayback Machine. www.tourclub.com.ua.
- ↑ Сьогодні — річниця підписання Зборівського миру, який поклав початок Українській державі Arxivləşdirilib 2024-01-11 at the Wayback Machine. Ukrinform. 18 August 2019
- ↑ "Government portal :: Cossack era". 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-11.
- ↑ Грушевский, 1997
- ↑ КАМУНІКАТ, БЕЛАРУСКАЯ ІНТЭРНЭТ— БІБЛІЯТЭКА, Metropolita Kijowski Arxiv surəti 8 fevral 2010 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2010-02-08 at the Wayback Machine
- Arkadii Zhukovsky. Zboriv, Treaty of. Encyclopedia of Ukraine, vol. 5 (1993).