Təbriz xalq məşəti, xalq sənətinin tədqiqatçılarından olan Zöhrə Vəfayi 1955-ci ildə Təbriz şəhərinin Əmirbağı məhəlləsində doğulmuşdur. Zöhrə Vəfayinin atası Gəncədə anadan olmuş, 7 yaşında olarkən sosialist inqilabı ərəfəsində ailəsi ilə birlikdə Təbrizə köçmək məcburiyyətində qalmışdılar. Özünün verdiyi məlumata görə, onun babası vaxtilə Gəncədə parça, kəlağayi fabriki işlətmiş, məlum hadisələrdən sonra fabriki bağlayıb Təbrizə qayıdaraq burada çalışmışdır. Parça, fərş işinə yenidən Təbrizdə başlayan ailə güzəranlarını bununla yaxşılaşdırmağa çalışmışdır. Zöhrə Vəfayi 6 yaşında olarkən Əmirbağda ilk mədrəsə təhsilini almış, daha sonra iki ayrı-ayrı mədrəsələrdə 3 il ardıcıl olaraq təhsilini davam etdirmişdir. Hələ kiçik yaşlarından ədəbiyyat, xüsusilə folklora böyük maraq göstərmiş, sərbəst yazılar, məqalələr yazmaqla ilk ədəbi axtarışlara qoşulmuşdur. Özünün qeyd etdiyinə görə, bəzən varlı uşaqlarına inşalar hazırlamış, hətta gənc qızlara aşiqanə məktublar yazmaqda da köməklik göstərmişdir. Zöhrə Vəfayi hələ mədrəsədə təhsil aldığı illərdə divar qəzetlərinə yazdığı məqalələri ilə yaşıdlarından seçilmişdir. O, 1975-ci ildə Tehran Universitetinə daxil olmuş, yeni mühit, yeni dostlar onun həyatında mühüm rol oynamışdır.

Ədəbi yaradıcılığa 1973-cü ildə yayınlanan “Azərbaycan nağılları” əsəri ilə başlamışdır. Bir müddət tərcümə yaradıcılığı ilə məşğul olmuş və radio jurnalisti kimi fəaliyyət göstərmişdir. Zöhrə Vəfayi Təbrizdə fəaliyyət göstərən Zeynəb Paşa nəşriyyatının əsasını qoymuş və ona rəhbərlik etmişdir. Zöhrə Vəfayi tələbəykən “Fərhəngi mərdom” adlı radio proqramı ilə əməkadaşlıq etmiş, eyni zamanda istedadını rəsm sahəsində də sınayaraq bir çox uğurlara imza atmışdır.

1991-ci ildən türk və fars dillərində yayına başlayan və 32 sayı çıxan “Çuvalduz” satirik dərgisinin redaktoru olmuşdur. “Çuvaldız” dərgisinin Güney Azərbaycanda satirik ədəbiyyatın və jurnalistikanın gəlişməsində böyük rolu olmuşdur. Zöhrə Vəfayinin yaxın qələm yoldaşları ilə birlikdə çıxardıqları "Çuvaldız" dərgisi üç il yayınlandıqdan sonra rhökumət tərəfindən nəşrinə qadağa qoyulmuşdur. Azərbaycanın Güneyində folklor nümunələrinin toplanması və nəşri sahəsində onun ciddi xidmətləri olmuş, bu sahədə onlarla kitab nəşr etdirmişdir. Ədəbi-bədii əsərlərini “Zöhrə” və “Mütalib” imzaları ilə nəşr etdirmişdir. Təbrizdə yaşayan tanınmış jurnalist, yazıçı və media fəalı Zöhrə Vəfayi 2024-cü ilin sentyabrın 22-də vəfat etmişdir.

Zöhrə Vəfayi türk dili, folkloru və ədəbiyyatı, eləcə də Güney Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti və sosial həyatından bəhs edən onlarla kitabın müəllifirdir. Onun müxtəlif illərdə qələmə aldığı “Uşaq məktəbi”, “Azərbaycanın məşhurları” (5 cildlik), “Alqışlar və qarğışlar”, “El bayatıları”, “Oyunlar”, “Azərbaycanın məşhur yeməkləri”, “Peşələr”, “Laylalar”, “Qablar”, “Adlar və adlandırılanlar”, “Geyimlər”, “Ana”, “Ölçülər”, “Heydər Əmioğlu”, “Qarınqulu cücə”, “Axtar-tap”, “Məsəllər” və başqa kitablar Güney Azərbaycanında və İranda türk və fars dillərində işıq üzü görmüşdür. Zöhrə Vəfayi Azərbaycanın Güneyində Cəlil Məmmədquluzadənin klassik üslubunu memuar-xatirə üslubunda davam etdirən yazıçılardandır. Onun xatirə elementinin güclü olduğu əsərlərində avtobioqrafik cizgilər qabarıqdır. İstər redaktoru olduğu satirik "Çuvaldız" dərgisindəki duzlu felyetonları, istərsə də xatirə-müraciət şəklindəki yazıları bunu təsdiqləyir. Onun “Məktub” əsəri memuar-xatirə silsiləsinə daxil olan ən gözəl nümunələrdəndir. Müəyyən səbəblərdən vətəni tərk etmək məcburiyyətində qalıb qürbətdə yaşayan qohumunun onu yanına səsləməsinə müəllif Mirzə Cəlilsayağı cavab verib. Özünü qol-budaqlı ağac sanan müəllif məktub müəllifinə yazır: "Torpaqdakı kök, kötüklərimi necə qırım, bəlkə özümlə götürüm?! Bəs onda onun bar budağında yuva quran quşları neynim...".

Sonra isə fikrini obrazlı şəkildə ortaya qoyaraq yazır: "Mənə gəl deyirsən... Mən Muğan çölündə at çapdırmışam, Arazın suyundan içib, onun axarlığına and içmişəm. Xalxalın dumduru havasından almışam, Xəzərin suyunda əllərimi yuyub, Ərdəbilin adını özünə qaytarmaq üçün and içmişəm. Talış dağlarında qurulan komalara baş uzadıb, bir-bir yaşayanlarına salam vermişəm. Mən Kəleybərin dumanlı meşələrində Babəkə hay vermişəm. Qaradağ Elatlarına burdayam demişəm. Yurdumun güzərlərində olan kotan ağaclarda yadigar qazmışam. Miyananın düyü zəmilərində sarı bülbül kimi uçmuşam. Zəncanın əkinçisinə "yorulma, qardaşım" demişəm. Qəzvində itən-batan qardaşıma "Dayan! İtmə!" demişəm. Mən kötüyümlə bu yurdumun qarış-qarışına baş çəkmişəm. Salam verib salam almışam. Bu tanış üzləri necə tərk edim. Mən olmasam əgər, atalarımızın məzarını xəzəl basar, toz basar. Mən onları silib aydınlatmalıyam".

Bu sətirlər Güney Azərbaycanın bəlli coğrafiyasını xatırladır. Vətənini addım-addım təsvir edən yazıçının nəsr təhkiyəsində daxili monoloq əsas yer tutur. Əsərdə nəsrdən çox, poetik deyim tərzi ilə üzləşirik. Başqa bir əsəri, “Məktuba cavab” maraqlı məzmunu ilə diqqəti cəlb edir. Əsər xatirə, keçmişə dönük ruhlu şeirlər silsiləsindəndir. Zöhrə Vəfayi bir körpü kimi keçmiş ilə gələcək arasında dayanaraq nostalji xatirələri canlandırıb onlara güzgü tutur. “Qürbət cənnət olsa da, heç zaman doğma elin yerini vermir” fikrini xatırladıb sözünə yekun vurur.

Zöhrə Vəfayi əsərlərində Azərbaycan təbiətinin, coğrafiyasının rəngarəngliyinə geniş yer verilmişdir. Heç bir fəsildə şair təbiəti ancaq sırf gözəllik mənasında təsvir etməmiş, bəlkə onu insanın arzuları və sevinci ilə üzvi vəhdətdə götürmüşdür. Bu bağlılıq və vəhdət çox aydın hiss olunur.

"Miyana"nın düyü zəmilərində sarı bülbül kimi uçmuşam; "Zəncan"ın əkinçisinə, "yorulma, qardaşım", "Qəzvin"də itən-batan qardaşıma "Dayan! İtmə!" demişəm; kötüyümlə bu yurdumun hər qarışına baş çəkmişəm, salam verib, salam almışam. Bu tanış üzləri necə tərk edim. Mən olmasam əgər, atalarımızın məzarını xəzəl basar, toz basar. Mən onları silib aydınlatmalıyam. Mən bir güzgü kimi keçmiş ilə gələcək arasında dayanmalıyam. Axı keçmişi gələcəyə göstərən lazımdır".

Zöhrə Vəfayinin “Nə yazım?” şeiri sevgi mövzusunda ən gözəl poeziya örnəklərindən biridir. Onun qızına müraciətlə yazdığı “Qızım, məni bağışla” məktubu bu günümüzlə çox səsləşir. İranda hicab İslam inqilabından sonra qadınlar üçün məcburi geyim kodeksinə çevrilib. Bu məcburi örtük bir yana, ölkədə qadınlar bir çox insani haqlardan məhrum ediliblər. Zöhrə Vəfayi özünü bir ana kimi qız övladını başqa bir məkanda və zamanda dünyaya gətirmədiyi üçün suçlu bilir. Uşaqlığı uşaqlıqda, gəncliyi gənclikdə yaşaya bilməməsinə görə qızından onu bağışlamasını istəyir. Zöhrə Vəfayi müsahibələrindən birində deyir ki, “Güney Azərbaycan türklərinin sayı 40 milyondan çox olmasına baxmayaraq, haqlarımızı müdafiə edə bilmirik. İranda həm cinsiyyətdən doğan bir bərabərsizlik var, həm də rəsmi olmayan dilimiz baxımından ikiqat zülm olunur. Elə götürək, öz anamı. Öz haqlarından belə xəbəri yoxdur. Qadınların haqları nədir, kişilərlə bərabər hüquqludur, ya yox, bilmir. İstəyirəm dünya bilsin bizim nələr çəkdiyimizi”.

Yazıçı “Qızım, məni bağışla” əsərində bu mövzunu bədii dillə daha geniş qələmə alıb davam etdirir:

“Çünki mən illər və əsrlər boyu səbr daşı olmuşam. Mən bu qadın yaşayışımda yanıb möhkəmlənmişəm. Mən də qız olduğuma görə çox sözlərdən və çox arzulardan əlimi üzmüşəm. Amma yenə də dayanmışam. Görürsən ki, mən keçmişimdən utanmıram. Çünki özümü tanımışam və özümə inamım olubdu. Mən başqalarına deyildiyi kimi, zəif, yalançı, hiyləgər, yaltaq, çox danışan, çox xərcləyən, düşüncəsiz, ağılsız olmamışam. Mən ana olduğuma görə fəxr edirəm. Bunları tək səni sevindirmək üçün yox, səni sevdiyim üçün deyirəm. Mənə inan və nəhayət, özünə inan. Sabahın tarixini sən yazacaqsan, sən yaradacaqsan. Bu barədə artıq düşün".

Zöhrə Vəfayinin qızına ünvanladığı məktubda gəlinən nəticə budur ki, analar sıxıntısız bir şəraitdə yaşayırsa, onların bu ruh halı ailə fərdlərinə, bununla da bütün sosial cəmiyyətə müsbət təsir bağışlayır. Ananın rahat olması o ölkənin göstəricisidir. Haqlarından məhrum olan, təhsilləri əngəllənən, kişilər tərəfindən aşağılanan qadınları varsa, o ölkə nə qədər başqa cəhətlərilə öyünmək istəyirsə istəsin, sosial baxımdan inkişaf etmiş dövlət sayıla bilməz. Bütövlükdə Zöhrə Vəfayinin Güney Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında özünəməxsus xidməti vardır.

Zöhrə Vəfai Təbriz uşaq folklor mühiti üzərində olan müşahidələrini xüsusi olaraq oyunlar əsasında aparmışdır. O, Təbriz məişətindən 47 oyun nümunəsini izahlı şəkildə “Məcmueyibazihayi-məhəlli rayec dər Təbriz” kitabında qələmə almışdır. Təbriz əhalisi içərisindən 100-ə yaxın seçilən inancları qeydə alaraq “Sınamalar, ya düşər-düşməzlər”, şəhər və ətrafında işlə- 22 nən ənənəvi paltar və parçaları, ayrıca 500-ə yaxın geyim nümunəsini “Geyimlər”, Təbrizin qədim peşə-sənətkarlıq işləri də daxil olmaqla son yüz ilinin 500-ə yaxın peşəsini əlifba sırası ilə qısa izahatda “Peşələr” və s. kitablarında bir araya gətirmişdir.

Zöhrə Vəfayi öz yaxın məsləkdaşları ilə birlikdə İranda Azərbaycan türklərinə qarşı aparılan farslaşdırmanın şovinist dövlət siyasəti səviyyəsinə qalxdığı illərdə Cənubda azərbaycançılığı qoruyaraq xalqın milli ruhunu yaşatmağa nail olmuşdur. Zöhrə Vəfayi Təbriz və digər şəhərlərdə qadınların azadlığı uğrunda mübarizə aparmışdır. O, qadınların hüquqlarının qorunması, polis zorakılığına son qoyulması, İranın demokratikləşməsini tələb edən hərəkatın öncüllərindən olmuşdur. Onun ictimai fəaliyyəti İranda qadınların yalnız hicabsız gəzmək deyil, həmçinin ölkədə qadın fundamental hüquqlarının tapdanması, özəl həyatlarının bütün sahələrinə müdaxilə edilməsinə etirazları ifadə edir. Zöhrə Vəfayi həmçinin türk dil hüquqları və siyasi məhbusları müdafiə sahəsində fəaliyyət göstərmışdır. O, müxtəlif dönəmlərdə göstərdiyi mədəni və siyasi fəaliyyətlərinə görə İranın təhlükəsizlik orqanlarının təhdid və təzyiqlərinə məruz qalmışdır.

1. Sınamalar, Təbriz, Zeynəb nəşriyyatı, 1378 (1999), 65 s., (Türkcə-farsca)

2. Namavərani-Azərbaycan (Görkəmli Azərbaycanlılar, yaxud Azərbaycan məşhurları), Təbriz, Zeynəb, VI cilddə, Cild I, 1378 (1999), 97 s., 87 şəxsiyyətin qısa tərcüməyi-halı; cild II, 1378, 98 s., 77 şəxsiyyət; cild III 1379/2000, 96 s.; cild IV 1379/2000, 78 şəxsiyyət; cild V, 70 şəxsiyyət, 88 s. ; cild VI, 1393/2014 72 nəfər (fars dilində)

3. Azərbaycanda yayğın olan yeyəcəklər (fars dilində), Təbriz: Zeynəb, 1378/1999 – ikinci nəşri 1385/2006, 64 s.

4. Peşələr: Azərbaycanda geniş yayılmış peşələr, Təbriz: Zeynəb, 1378 (1999), s., Türkcə-farsca.

5. Oyunlar: Təbrizdə yayğın olan uşaq oyunları, Təbriz, Zeynəb, 1378, 54 s.

6. Folklor gəncinəsi (xəzinəsi). Təbriz: Yaran, 1379 (2000),

7. Alqışlar və qarğışlar. Təbriz: Zeynəb, 1379, 64 s., türkcə-farsca

8. Qablar (Azərbaycanda yayğın olan qablar və ölçülər), Təbriz: Zeynəb, 1379, 65 s., farsca

9. Geyimlər (Azərbaycanda yayğın olan geyimlər), Təbriz: Zeynəb, 1379, 57 s.

10. Türk dilində Adlar və Adlandırmalar (farsca). Təbriz: Zeynəb, 1379, 68 s.

11. Saya – ozan şeir toplusu və sayalar. Təbriz: Zeynəb,1379. 42 s.

12. Yurdumun şəkilləri – boyamaq üçün (uşaq kitabı). Təbriz: Zeynəb, 1380/2001, 15 s.

13. Axtar – Tap (uşaqlar üçün), Zeynəb, 1382/2003 16 s.

14. Şumerlərin musiqisi, Francis William Galpinin əsərindən çevirib iqtibas edəni: Z.Vəfayi. Təbriz: Zeynəb 1382, 95 s., türk dilində

15. Uşaq məktəbi. Təbriz: Zeynəb, 1382, 2 cilddə, türk dilində.

16. Heydər Əmoğlu. Təbriz: Zeynəb, 1382, 40 s., türk dilində

17. Qarınqulu cücə (uşaq). Təbriz: Zeynəb, 1382, 16 s.

18. Tarix bizi gözləməyəcək. Təbriz: ABTAM, 1382, sayı 4, 19 s.

19. Ölçülər: Azərbaycanda yayğın olan ölçülər, Zeynəb, 1382, 50 s.

20. Oruc (türkcə qısa hekayələr), 1384/2005, 59 s.

21. Tapmaca: tapmacalar, bilməcələr. Təbriz: Zeynəb, 1384, 152 s.,

22. Bahar (uşaq məktəbi 4). Təbriz: Zeynəb, 1385/2006, 16 s.

23. Əl-ələ... (uşaq məktəbi 3). Təbriz: Zeynəb, 1385, 16 s.

24. Ana (uşaq məktəbi 5). Təbriz: Zeynəb, 1385, 16 s.

25. Qaç! tut! Təbriz: Zeynəb, 1385, 16 s.

26. Şahsevənlər, Təbriz: Zeynəb, 1385, 100 s.

27. El bayatıları, Təbriz: Zeynəb, 1385, 100 s.

28. El oyunları, Təbriz: Zeynəb, 1385, 168 s.

29. 99 Hekayə, Təbriz: Zeynəb, 1385.

30. Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular tarixi. Təbriz: Zeynəb, 1385, 152 s. (farsca)

31. Səttar xan. Təbriz: Zeynəb, 1385, 80 s.

32. Zərb-məsəllər – türkcə, 1385, 215 s.

33. El mahnıları. Təbriz: Zeynəb, 1385, 166 s.

34. Hamam və onun Azəbaycan populyar mədəniyyətindəki rolu, Zeynəb, 1390/2011, 183 s. (farsca)

35. Min bir qala (Azərbaycan qalaları haqqında iki cildlik farsca əsər), Təbriz: Zeynəb, Birinci cild, 1390, ikinci cild 1393/2014.

36. Qulaqsız dovşan (farsca), Zeynəb, 1391/2012, 22 s.

37. Yeddi pyes – Azərbaycan folkor dastanları əsasında. Təbriz: Zeynəb, 1393/2014, 84 s.

38. Pir, Zeynəb, 1393, 55 s.

39. Azərbaycan populyar mədəniyyətində fal və falçılıq (farsca), Təbriz: Zeynəb, 1393, 124 s.

40. Uşaq məktəbi 1

41. Uşaq məktəbi 2, Təbriz: Zeynəb, 1383, 16 s.

42. Laylalar – folklor gəncinəsi 8, Təbriz: Zeynəb, 1376/1997, 39 s.