1808-ci ildə Malatyanın Arabgir bölgəsində dünyaya gəldi. Atası İsmayıl bəyzadə Mehmed bəy tanınmış Gökbəy ailəsinə mənsub idi və erkən vəfat etmişdi. Kiçik yaşlarından əmisi Gömrükçü Osman Paşanın himayəsinə girən Kamil, əmisi Kayseri və Bozok sancaqlarında vəzifədə ikən Müdərriszadə Mehmed Alim Əfəndidən dərslər aldı. Ardından əmisi ilə birlikdə İstanbula gəldi və onun möhürdarı olaraq xidmətə başladı. 1829-cu ildə divanxanada kiçik məmur olaraq vəzifəyə alınan Kamil, rəvayətə görə gördüyü bir yuxunun ardından Misirə getdi (1833). Misir hakimi Kavalalı Mehmed Əli Paşa tərəfindən Misir xəzinəsi katibliyinə təyin olundu. 7 ay sonra vilayət divanının ikinci müavinliyyinə yüksəldi və Mehmed Əli Paşanın qızı Zeynəb xanımla evləndirildi. Sultan Əbdülməcidin bacısı Adilə Sultanın nigahı münasibətilə İstanbulda keçirilən mərasimdə Misir hakiminin kürəkəni və vəkili olaraq qatıldı. İstanbulda ikən sultan tərəfindən qəbul edildi və “mirimiran” ünvanı aldı (31 iyul 1845).

Qaynatası Mehmed Əli Paşanın vəfatının ardından (2 avqust 1849) Misir hakimi olan qaynı oğlu Abbas Hilmi Paşa tərəfindən Sudana təyin edilsə də, bu vəzifəni qəbul etmədi. Bu səbəblə cənubi Misirə - Asvana sürgün edildi. Burada həbs edilərək Zeynəb xanımdan boşanmağa və Misirdəki bütün mülklərindən imtina etməyə məcbur edildi. Ancaq sədrəzəm Mustafa Rəşid Paşaya yazdığı gizli bir məktubla İstanbuldan kömək istədi və Sultan Əbdülməcid tərəfindən yazılan fərmanla öncə xanımı Zeynəb xanım, ardından isə özü həbsdən çıxarılaraq İstanbula gətirildi (1849).

İstanbulda ikən Ədliyyə məclisinə üzv seçilən Kamil Paşa, daha sonra buna əlavə olaraq Maarif məclisi rəisliyinə təyin edildi (14 yanvar 1851). Yeni qurulan Əncümən birliyinə də üzv seçildi. Vəzir rütbəsilə Ticarət nazirliyinə gətirilsə də, çox keçmədən vəzifədən alındı və yenidən Ədliyyə məclisi üzvlüyünə davam etdi (26 fevral 1853). Ancaq daha sonra ikinci dəfə Ticarət nazirliyinə və Tənzimat məclisi rəisliyinə təyin olundu (23 noyabr 1854). 1 ay sonra isə Ədliyyə məclisinin rəisi oldu.

Misir hakimi Səid Paşanın Süveyş kanalı layihəsini Fransaya verməsini, bölgəyə xarici qüvvələrin müdaxiləsi olaraq dəyərləndirən Kamil Paşanın köşkündə məşvərət məclisi toplandı. Məclisin sonunda qərarın və bununla bağlı verilən imtiyazların ləğvi məqsədilə paşanın qaynı olan Səid Paşaya məktub yazması və bu fikirdən daşındırmasına qərar verildi. Kamil Paşanın yazdığı məktubu ələ keçirən fransız elçisi Benedettinin Bab-ı Əliyə veto verməsinin ardından, Mustafa Rəşid Paşa sədarətdən, Kamil Paşa isə Ədliyyə məclisi rəisliyindən istehfa verməyə məcbur oldu (5 may 1855). Bir neçə ay dövlət xidmətindən uzaq qalan Kamil Paşa, dövlət təcrübəsindən istifadə edilməsi məqsədilə 22 oktyabr 1855-ci ildə Ali məclisə üzv seçildi. Sultan Əbdülməcid tərəfindən imtiyaz nişanı ilə təltif olundu. Bu vəzifədə ikən Səid Paşanın oğlunun sünnət mərasimi münasibətilə Mustafa Rəşid Paşa ilə birlikdə Misirə getdi. Misirdən dönməsinin ardından Mustafa Rəşid Paşa beşinci dəfə sədarətə, Kamil Paşa isə ikinci dəfə Ədliyyə məclisi rəisliyinə gətirildi (13 iyun 1857). 2 il bu vəzifədə qaldıqdan sonra 14 oktyabr 1859-cu ildə öz istəyilə vəzifədən ayrıldı və bir müddət boş qalmasının ardından yenidən Ali məclis üzvü oldu. 1861-ci ildə yenidən Misirə yollandı və Səid Paşa ilə birlikdə Mədinə şəhərini ziyarət etdi. Taxta çıxan Sultan Əbdüləzizi təbrik məqsədilə İstanbula gəlsə də, cülus şənliklərinin ardından yenidən Misirə döndü.

Ədliyyə məclisi və Tənzimat məclisinin, Əhkam-ı Ədliyyə məclisi adı altında birləşdirilməsinin ardından Kamil Paşa yeni qurulan məclisdə rəis müavini, daha sonra isə məclis rəisi təyin edildi (5 avqust 1861). Sultan Əbdüləziz tərəfindən verildi. Livan məsələsi səbəbilə Suriyada olan Mehmed Fuad Paşanın sədrəzəm təyin edilməsiylə, Kamil Paşa da sədarət naibi seçildi. Bu illərdə qızıl sikkələr dövriyyədən çıxarılmış, dövriyyəyə buraxılan yeni kağız pullar isə dəyərdən düşmüşdü və bu səbəblə ticarət həyatı zəifləmişdi. Ticarət həyatını canlandırmaq məqsədilə Kamil Paşa İstanbuldakı mərkəzi birjanı bağladı və öz şəxsi xəzinəsindən bir miqdar qızıl sikkəni dövriyyəyə buraxaraq, kağız pulların dəyişdirilməsinə başladı. Çox keçmədən maliyyə böhranının qarşısı alındı və mərkəzi birja öz fəaliyyətini davam etdirdi.

Mehmed Fuad Paşanın Sultan Əbdüləzizin dövlət işlərinə müdaxilə etməsini bəhanə edərək istehfa etməsinin ardından, digər vəkillərlə birlikdə Kamil Paşa da məclis rəisliyindən ayrıldı (2 yanvar 1863). Vəkillər arasında gəlinən razılıqla heç kim sədarət təklifini qəbul etmədi və nəticədə sədarət 3 gün boyunca boş qaldı. Kamil Paşa da belə bir vəziyyətdə bu vəzifəni daşıya bilməyəcəyini bildirərək Sultan Əbdüləzizin təklifini qəbul etməmişdi. Ancaq Sultan Əbdüləzizin onu, islahatpərəst və tənzimat tərəfdarı Əhməd Vəfik Paşanı sədarətə gətirməklə və bütün dövlət strukturundakı məmurları mərkəzdən uzaqlaşdırmaqla hədələməsi nəticəsində Kamil Paşa sabiq sədrəzəmin istehfa səbəbini sultana bildirdi və padşahın dövlət məsələlərindən uzaq qalması şərtilə sədarət təklifini qəbul etdi (5 yanvar 1863).

Bir çox məsələlərdə padşahla ziddiyyət yaşayan Kamil Paşa, padşahın etirazına baxmayaraq Mehmed Əli Paşanın xarici işlər nazirliyində qalmasını, sələfi Mehmed Fuad Paşanın isə öz yerinə Əhkam-ı Ədliyyə məclisi rəisliyinə təyin edilməsini təmin etdi. Sədrəzəm maaşı olan 2500 lirəni qəbul etməyən Kamil Paşa padşahın təkidlərinin ardından bu məbləğin yalnız beşdə birini almağı qəbul etdi. Kamil Paşanın bir digər mühüm nailiyyəti isə Sultan Əbdüləzizi Misir səyahətinə razı salmaq oldu. Bu səyahətlə, Kamil Paşa qaynatası Mehmed Əli Paşa dönəmindən bəri müstəqilləşmə yolunda olan Misirlə Osmanlı münasibətlərini yenidən yaxınlaşdırdı. Səyahət təklifini qəbul edən Sultan Əbdüləziz, o əsnada sərdarlığa gətirilən Mehmed Fuad Paşa ilə birlikdə Misirə yollandı (3 aprel 1863).

Bu səyahət əsnasında Sultan Əbdüləzizin etimadını qazanan Mehmed Fuad Paşa ikinci dəfə sədarətə gətirildi (1 iyun 1863) və Kamil Paşanın 4 ay 27 gün davam edən sədarəti sona çatdı. Vəzifədən alınmasının ardından dördüncü dəfə Əhkam-ı Ədliyyə məclisi rəisi təyin edildi və 3 ilə yaxın bu vəzifədə qaldıqdan sonra 30 aprel 1866-cı ildə Ali məclis üzvü oldu. Sədrəzəm Mehmed Əmin Əli Paşanın, Avropa səyahətindən dönən Sultan Əbdüləzizi qarşılamaq məqsədilə Ruseyə getdiyi günlərdə paytaxtda qalan Kamil Paşa sədarət naibi olaraq xidmət etdi. Ardından yeni yaradılan Dövlət şurasına rəis olaraq dəvət edilsə də, bu təklifi qəbul etmədi və yenidən Ali məclis üzvü təyin edildi. Ancaq çox keçmədən Mithat Paşanın yerinə dövlət şurası rəisi oldu (fevral-mart 1869). Bu vəzifədə ikən 25 min sikkə olan maaşının 75 minə artırılması Kamil Paşa haqqında şayələrin yayılmasına səbəb oldu. Eləcə də, sədrəzəm Mahmud Nədim Paşanın bəzi dövlət adamlarını mühakimə etmədən sürgünə yollamasına etiraz etdi. Əhkam-ı Ədliyyə məclisi rəisi Mütərcim Rüşdü Paşanın da dəstəyini alan Kamil Paşa, sədrəzəmin padşaha şikayət etməsi nəticəsində digər dəstəkçiləri ilə birlikdə vəzifədən alındılar (21 oktyabr 1871). 3 ay sonra Əhkam-ı Ədliyyə məclisi rəisi olan Kamil Paşa, Mithat Paşanın sədarətə gəlməsi ilə ikinci dəfə dövlət şurası rəisi təyin edildi (3 avqust 1872). Ancaq ürək xəstəsi idi və səhhəti pisləşmişdi. Bu səbəblə vəzifəyə təyin edilsə də, xidmət göstərə bilmədi. 5 ay boyunca Misirdə istirahət edən Kamil Paşa, tam sağlamlığına qovuşmadan yenidən İstanbula döndü. Səhhətinin düzəlməməsi səbəbilə Maarif naziri Cavad Paşa vəkil olaraq onun vəzifəsini də icra etməyə başladı. Xəstəliyinin ağırlaşmasının ardından Kamil Paşa 21 avqust 1875-ci ildə vəzifədən alındı və 7 ay sonra beşinci dəfə Ali məclis üzvü oldu (19 mart 1876). Yaxın münasibət bəslədiyi Sultan Əbdüləzizin devrilərək qətlə yetirilməsinin ardından xəstəliyi daha da ağırlaşdı və 10 oktyabr 1876-cı ildə yaşadığı köşkdə vəfat etdi. Cənazəsi Üsküdarda inşa etdirdiyi xəstəxananın bağçasındakı türbəyə dəfn edildi.

Kamil Paşa olduqca bilikli və alicənab biri idi. Ərəbcə, farsca və fransızca səlis bilirdi. Fransua Fenelonun “Telemakın macəraları” adlı əsərini tərcümə edərək 1862-ci ildə nəşr etdirmiş, kitab 1863, 1870, 1877 və 1881-ci illərdə təkrar dərc edilmişdir. Xanımı Zeynəb xanımla birlikdə övladları olmamış, onunla birlikdə Üsküdarda 100 yataqdan ibarət xəstəxana inşa etdirmiş, bir çox mülklərinin gəlirlərini bu xəstəxanaya vəqf etmişdir (1860-1862). Sözügedən xəstəxana bu gün də Zeynəb Kamil Xəstəxanası adıyla fəaliyyətini davam etdirir.

• BA, Ali Fuad Türkgeldi Tasnifi, nr. 9/42, 9/56, 13/206.
• BA, Hariciye Nezâreti-Mektûbî Kalemi, nr. 19/58, 100/17.
• BA, İrade-Dahiliye, nr. 21841, 22116, 23082.
• BA, A.DVN, nr. 53/61, 63/83, 65/58, 66/40, 70/91, 95/18.
• Fatîn, Tezkire, s. 349-350.
• Ahmed Rifat, Verdü’l-hadâik, İstanbul, ts., s. 71-74.
• Cevdet, Tezâkir, I, 32, 37, 40-41; II, 18, 20, 43, 63, 82, 90, 134, 157, 186, 246, 257-262, 265; III, 196; IV, 46, 80, 82, 118, 124, 130, 133.
• a.mlf., Ma‘rûzât, s. 5, 9, 27, 34, 41, 51, 53, 56, 60, 73, 201, 206, 219, 222.
• İbnülemin Mahmud Kemal, Tezkire-i Yûsuf Kâmil Paşa, İÜ Ktp., İbnülemin, nr. 3310, s. 203-210.
• a.mlf., Son Sadrıazamlar, I, 196-258.
• a.mlf., Son Asır Türk Şairleri, II, 781-791.
• Mehmed Memduh [Paşa], Esvât-ı Sudûr, İzmir 1328, s. 18-22.
• Lutfî, Târih, IX, 40, 45, 53, 72, 78, 94, 101, 107, 109, 111, 117, 125, 137, 157, 202; X, 22, 42, 48, 82, 91, 146; XV, 40, 42, 78.
• Ali Rıza – Mehmed Galib, Geçen Asırda Devlet Adamlarımız (haz. Fahri Çetin Derin), İstanbul 1977, I, 78-82.
• Danişmend, Kronoloji, IV, 203-204.
• İskender Pala, 2013-10-05 at the Wayback Machine, Zaman gazetesi, 16.10.2007

1. ↑ Yusuf Kâmil Paşa // .
2. Sicill-i Osmânî, IV, 71-72.
3. a.mlf., Kâmil Paşa’nın Sadâreti ve Konak Meselesi, İstanbul 1328.
4. Metin Kayahan Özgül, “Yusuf Kâmil Paşa’nın Tercüme-i Telemak’ı”, TDA, sy. 45 (1986), s. 185-211