Yueçji, ya da Roushi (Çincə: 月氏, yuèshì veya ròushì, oxunuşu yüe-şı və ya ro-şı; Yuezhi Çincə: 月支, yuèzhī ya da ròuzhī adıyla da bilinir; Əski Çincədə: Tokwar) və ya Yüeçi (Yüe-Cı) antik bir Orta Asiya xalqıdır.
Tarixçilərin çoxu Hind-Avropa kökenli olduqlarına və tarixi qaynaqlarda adı keçən Toxaristanlılarla (Τοχάριοι) qohum ola biləcəklərinə inanmaqdadır. Öncələri Tarım hövzəsinin qərbinə yerleşmişdilər, daha sonra Mavəraünnəhr, Baktriya və ardından Cənubi Asiyaya köç etmişlər; burada Kuşan imperiyasının qurulmasında rol oynamışdılar. Metal işlemeciliği və tarım kimi alanlarda yetkin durumda olup cam işçiliğinde hayli ileriydiler.
Kökənləri
Yueçji adına, tarixi qeydlərdə, ilk dəfə bizim eradan əvvəl III yüzildə rastlanır. Çinin şimalında hakimdilər. Ana yurdları, Orta Asiyada Tanrı dağları ilə Qansu ətrafıydı. Böyük və Kiçik Yüeçiler olmak üzərə ikiyə ayrılırdı. bizim eradan əvvəl III yüzildə Çinin Şansi (Shanxi?) və Gansu əyalətlərində, qüvvətli bir dövlət qurdular. Çinlilerle sıx münasəbətdə oldular. Çin mədəniyyətini mənimsədilər. Millî qıyafət və dilləriylə, Çinlilərə bənzədilər. Hunların meşhur imparatorlarından Mete, Yüeçileri, bizim eradan əvvəl 203-cü ildə mağlub etdi. Yüeçiler dövləti yıxıldı. Çinden çıxaraq, Orta Asiyaya köçdülər. Makedonyalı İskəndərin, Baktriya (Bəlx) bölgəsinde qurduğu Yunan hakimiyətin., bizim eradan əvvəl 166-cı ildə son verdilər.
Yerimizdən 129-cu ildə əvvəl Türkistana yerləşdilər. Türkistanda quvvət ilə döymədən istifadə etdilər. İranın şinirqini ələ Keçirərək və Parfs ilə görüşdülər. Parthlara BC. 127-ci ildə məğlub olduqda, beş ayrı bəyliklərə bölündülər. Bir əsr boyu birləşə bilmədilər. Kuşan, mərkəzi Bəlx, Yüe-çiler, e.ə. olan böyük bir Kucula sahibdir. 25-də birləşdirilmişdir. Yüe-çilər Kusanlar adlanmağa başladı. Yüe-çiler əvvəlcə Çin mədəniyyətini, daha sonra Buddist inancını mənimsədilər. Bundan sonra mənliklərini itirdilər və tarixdən itdilər.
Hunlarla savaş
Hun hökmdarı Mao-yesterin həyat hekayəsini izah edən Çinli qaynaq, burada Yuechilərdən tez-tez bəhs edir. Buna görə, Mao-dun, onu yox etmək istəyən atası tərəfindən girov göndərilir və sonra Hunlar Yuecələrə hücum edir, bu səbəbdən Yuechilərin Mao-dunı öldürməsi gözlənilir. Lakin Mao-dun qaçmağı bacarır və ölkəsinə qayıdır və atasını devirərək yabqu olur.
Hekayənin həqiqət olub-olmadığı bilinmir, amma Mao-dunun Yuechə qarşı kin-küdurəti olduğu doğrudur. Əslində, Mao-dun Altay xalqlarını bir damın altına topladıqdan sonra Yuecilərlə müharibəyə girdi və Çin ilə barışıqdan sonra bütün gücü ilə yükləndi. Müharibənin təfərrüatları barədə heç bir qeyd olmasa da, çinlilər "qərbdəki qanlı müharibələrin", xüsusən Mao-dunun hakimiyyətinin sonlarına doğru aparıldığını bildirdi. Eramızdan əvvəl 177-ci ildə Mao-dun müqaviməti qırdı və Yüechi ölkəsini işğal etdi. Bu qələbəni Çin imperatoruna təhdid edən bir məktubda izah etdi.
Mao-dunın varisi olan Lao-Şanxay da müharibəni sona qədər apardı. Zamanında onsuz da köhnəlmiş Yüechlərə son zərbə vuruldu. Tarim hövzəsi Hunlar tərəfindən ələ keçirildi və yabgu Yuechi hökmdarının kəlləsindən şərab stəkanı düzəltdilər.
Usunlarla Savaş
Yuecelerin Hunlara qarşı uğursuz olmasının səbəblərindən biri, eyni zamanda qərbdə döyüşmələri ola bilər. Əslində Mao-dun Hunlara rəhbərlik etdiyi zaman, çölün qərbindəki Yüeçi bütün gücləri ilə Usunlara yüklənmişdi. Usun hökmdarı Nandoumi'nin (Nandi bəy?) Yuechilər tərəfindən öldürüldüyü, bir yaşındakı oğlunun vəhşi heyvanların içərisinə atıldığı, ancaq canavarlar tərəfindən xilas edildikdən sonra Mao-dunya aparıldığı bir hekayə var. Hekayəni nəzərə alaraq, Vusunların Yüeçlər tərəfindən məğlub olduğunu düşünə bilər, lakin sonra Hunlarla birləşərək Yüeçləri hər iki tərəfdən mühasirəyə aldılar. Həqiqətən, Yüeçilər məhv edildikdən sonra Vusun hökmdarının Hun yabquslarına sədaqət göstərdiyini görürük.
Yueçji köçü
Hunların qarşısında yenilər Yüeçi, vətənlərini tərk edərək qərbə doğru geri çəkilməyə başladılar. Ancaq bu, son dərəcə çətin bir səyahət idi. İki qola (Böyük Yüeçi, Kiçik Yüeçi) ayrılan Yüeçi, Tanrı dağlarına qalxan İskit torpedalarına girərək əzərək bölgəsində onları qarət etdi. Kişilərin təcavüzünə davam gətirə bilmədikləri təqdirdə, e.ə. 155-ci ildə cənuba doğru getdilər və əkinçiliklə yaşayan xalqların yaşadıqları zəngin Dayan (Fərqanə) ölkəsini qarət etdilər. Eramızdan əvvəl 145-ci ildə Yuechilərin Yunanistan torpaqlarına girdiyini və Mavəraünnəhranın döyüşə girdiyini görürük.
Hellenes tipli Baktriya krallığını istila edən Yüeçi, bununla da Yunan mədəniyyətinin təsiri altına girdi. Hindistana doğru sürüşərək Buddizmlə də tanış oldular. Nəticədə, şərqlə qərb arasında bir körpü olan bu xalq, hər iki mədəniyyətin birləşdiyi hibrid formasiyada iştirak etdi.
Kuşanlar
Qərblə təmasda olan Yueçjilər, aşağıdakı qaynaqda fərqli adlar aldılar. Şərqdəki "Serica" ölkəsinin xalqının Roma bölgələrindəki Yüeçi olduğuna inanılır. Romalılar bu insanların mavi gözlü və qırmızı saçlı olduğunu söyləyirlər, bu Yuechilər üçün doğrudur.
Sonrakı dövrlərdə təsbit edilən Toksarların da Yüeçi olduğuna dair güclü dəlillər var.
Transoksianiyada məskunlaşan Yüeçi tayfalarından biri də Kuşanlar idi. Silahlı qüvvələr, digər qəbilələri vaxtında özlərinə tabe edərək yeni bir Yüeçi dövləti qurmağı bacardılar.
Yuechjilin Hunlara qarşı məğlubiyyəti Orta Asiya çölündə dönüş nöqtəsi oldu. Beləliklə, Hind-Avropa ilə Ural-Altaylılar arasında davam edən rəqabət sona çatdı və Orta Asiyada davam edən Ural-Altay hökmranlığı başladı.
İstinadlar
- "They are, by almost unanimous opinion, Indo-Europeans, probably the most oriental of those who occupied the steppes." Roux, p.90
- Mallory (2006), The Oxford introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European world, s. 35
- "According to some, they were the Tocharians, "Tokharoi", of Classical Antiquity", Roux, p.90
Xarici keçidlər
- and their wars with the Yuezhi
- on Yuezhi migrations
- on Yuezhi migrations in Central Asia
- 2004-04-04 at the Wayback Machine on Yuezhi translators
- *
- 2011-03-18 at the Wayback Machine
- 2011-03-18 at the Wayback Machine