Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbinə aid olan hamam, 2015-ci ilə kimi İçərişəhər ərazisində torpaq altında qorunan yeganə abidə olduğundan funksionallıq baxımından unikal memarlıq kompleksi hesab edilir. Hamam, memarlıq üslubu, tikilmə texnikası, memarlıq elementlərinə görə Hacı Bani hamamı (XV əsr) ilə oxşar xüsusiyyətlərə malikdir. Tədqiqatlar nəticəsində abidə XVII əsrin əvvəllərinə aid edilmişdir.

2015-ci ildə həyata keçirilmiş qazıntı işləri nəticəsində hamam kompleksinin əsas hissəsi torpaqdan təmizlənmiş, memarlıq quruluşu təyin olunmuşdur. Bu mərhələdə qazıntı işləri avqust ayının 1-dən noyabr ayının 1-nə kimi aparılmışdır. Lakin, abidənin təhlükəsizliyinnin təmin edilməsi üçün, onun ayrı-ayrı hissələrinin (xüsusən, qərb və şərq hissələri) torpaq qatından tam təmizlənməsi həyata keçirilməmişdir. Həmin il 15-ci otaqda təhlükəsizlik baxımından yalnız təmizlənmə işləri aparılmamış, yalnız bərkidilmə işləri görüldükdən sonra bu il onun tam torpaqdan açılması mümkün olmuşdur.

2016-cı ildə abidənin şərq hissəsində təhlükəli olan otaqların bərkildilməsindən sonra, arxeoloji qazıntı işlərinə başlanılmışdır. № 13 ilə qeyd olunan otağın daxili divarları və tağ örtüyü dağılmış vəziyyətdə olduğundan onun qapı və divarları taxta materialdan istifadə etməklə bərkidilmişdir. Eyni zamanda, 4, 12, 14, 15 və 20-ci otaqlarda da bərkidilmə işləri aparılmışdır. Bu mərhələdə də 2015-ci ildəki qazıntılar kimi otaqlar daxilində təmizlənmiş torpaq tərkibi əsasən məişət tullantıları və ona qarışmış saxsı nümunələrindən ibarət olmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, hamam uzun müddət boş qalmış, sonralar mərkəzi zalların örtükləri dağıldığından otaqların daxili torpaqla doldurulmuş, abidə ərazisində isə hərbi tələblərə uyğun meydança təşkil olunmuşdur. Hamam kompleksinə daxil olan digər otaqlar isə nisbətən yaxşı vəziyyətdə dövrümüzə çatmışdır.

Kompleksin qərb hissəsindəki sahədə qazıntıların genişlənməsi nəticəsində 3 metr dərinliyində tikinti və divar aşkar olunmuşdu. Arxeoloqların fikrincə, buradakı divar tikilişi möhtəşəmliyi ilə fərqlənir. Tədqiqatçılar həmin divarların hamam kompleksinə aid olmadığını və daha qədim dövrə aid olduğunu bildirmişlər. Həmçinin qərb divarının tuşunda yerləşən qalın divar arasında trapesiya formasında sahədə qazıntılar aparılmış, nəticədə şimal hissədə qapı aşkar olunmuşdur. Qapının eni 110 sm, üst hissəsi isə qalın sal daşdandır. Bu sahədə aparılan qazıntı nəticəsində hamamın qərb divarı torpaqdan təmizlənmiş, həmçinin, 3 metrə yaxın dərinlikdə şimaldan cənuba uzanan yeraltı tikili aşkar edilmişdirdi. Yeraltı tikili daşdan tağ formasındadır. Onun eni 110 sm, dərinliyi 90–100 sm-ə çatır. Onun tam açılması təhlükəsiz olmadığına görə, həmin sahədə qazıntılar davam etdirilməmişdir. Qapının girişi açıldıqdan sonra otaqlara yol olduğu təyin olunmuş və şərti olaraq, onlar 3 və 4 nömrəli otaq kimi planda qeyd edilmişlər.

11 №li otağın tağının dağılmasına görə burada işlərin aparılması bərkidilmədən sonra mümkün olmuşdu. Ən çox dağıntıya məruz qalmış otaqlar hamamın cənub-şərq hissəsində müşahidə olunub. Bərkidilmə işlərindən sonra 12 və 13 №li otaqlar tam torpaqdan təmizlənmişdir. 13 №li otağın divarlarından bacalar, o cümlədən, çıraq bacası aşkar olundu. Bu otağın da divarları qalın əhəng qatı ilə suvanmışdır.

12 və 14 №li otaqlardakı tağaltı divarlar dağıntıya daha çox məruz qaldığından burada arxeoloji işlərin aparılması çətin olmuşdu.

14-cü otaqdan 50-dən artıq qara çıraq tapılmışdır. Araşdırmaçıların fikrincə, bu otaq, hamamın işıqlandırılmasını təmin edən çıraqçılara, qəlyançılara, cumadarlara aid olmasını güman etmək olar.

Ərazidən aşkarlanmış çıraqlar bir-birindən fərqlənməyən formaya malikdir. Boğaz hissəsi dar olub qulpu gövdənin ortasına bərkidilib. Lülə hissəsi boru formasında, fitil yeri geniş olmuşdur. Ehtimal edilir ki, hətta sınmış çıraqlar atılmayıb, çıraqçıya təhvil verilirdi. Bunu topa şəklində sınıq çıraqların aşkarlanması təsdiq edir.

12, 14 №li otaqdan döşəmə səviyyəsində mis pullar da aşkar edilmişdi. Qazıntı sahəsindən aşkar olunan sikkələrin bir hissəsi xanlıqlar dövrünə, digər hissəsi Rusiya İmperiyasının dövrünə aiddir. Pulların arasında bir gümüş sikkə Şamaxı xanlığına aiddir.

Məlumdur ki, hamam ərazisi Rus imperiyasının Bakının işğalı dövründə hərbi baza kimi uzun illər onların ixtiyarında olmuşdur. Burada XIX əsrin əvvəllərindən rus hərbiçilər yaşamış və fəaliyyət göstərmişlər. Məhz bu səbəbdən tapıntıların bir hissəsi hərbi əşyalardır. Qazıntı sahəsindən hərbi sursat kimi iki top mərmisi, "Neysler" adlı qurğusundan güllələr, patron, papaq və mundir düyməsi, həmçinin kokardalar aşkar edilmişdi.

20 №li otağın qazıntısı zamanı , tunc ikona və skladen aşkar edilmişdir. Üç hissədən ibarət olan tunc ikona və skladen əsasən hərbiçilərin sinəsində saxlanılırdı. Hərbi donanmada və ümumiyyətlə, orduda hərbçilərin himayədarı Müqəddəs Nikolay sayıldığna görə, tapılmış ikonanın mərkəzi lövhəsində də Müqəddəs Nikolay, digər lövhəsində Bakirə Məryəm, həmçinin müqəddəslər Qriqori, Vasili, Sergey və digərləri təsvir ediliblər.

Qazıntı zamanı aşkarlanan saxsı və digər materiallar qarışıq olub müxtəlif dövrlərə aiddir. Qeyd etməliyik ki, bu materiallar təbəqədən deyil, buraya ətrafdan daşınan torpaq qatı ilə gətirilmiş, hamamın boşluqlarını doldurmaq məqsədilə istifadə edilmişdir.

İnşasında guşə daşlarından istifadə edilən hamam kompleksi İçərişəhər ərazisinin cənub-şərqində yerləşir. Dam səthində gil-əhəng qarışıqlı məhluldan izolyasiya material kimi istifadə edilmiş, daxili divarlarda isə əhəng materialından suvaq növü kimi işlədilmişdir. Daxili divar və döşəmə materialları kimi "gülbax" növlü aqlay daşlardan istifadə edilmişdir. Təxminən 340 m² sahəni əhatə edən hamam kompleksinin giriş hissəsi çənub-şərq tərəfdən olmaqla (sahəsi 2.33 m²) giriş pilləkənləri şərq divarlarına tərəf istiqamətlənmişdir. Bu tambur tağlı otaq olmuşdur və 4.15 m. hündürlüklüdür. Hal-hazırda yalnız şimal divarının tağlı bir hissəsi yarımdağılmış formada qalmaqdadır. Tamburun şimal qapısından eni 1.03 m, uzunluğu 2.76 m, hündürlüyü 1.96 m.olan (sahəsi 2.69 m²) dəhliz 132° şərqə doğru dönməklə eni 0.95 sm olan kiçik qapıdan keçməklə soyunub-geyinmə (sahəsi 16.08 m²) zalına çıxışı var.

Hamam əsasən iki böyük zaldan ibarətdir. Zalların hər ikisi səkkiz guşəlidir və girişə yaxın zal soyunub-geyinmə zalı, digəri isə çimmə zalıdır. Soyunub-geyinmə zalının şimal divarında 3.59 m² sahəsi olan tağlı hücrə yerləşir. Zalın cənub divarında 3.79 m² sahəsi olan tağlı hücrə yerləşir. Lakin sonradan cənub hücrəsinin cənub divarı dağıdılaraq Bakı xan sarayı istiqamətində keçid açılmışdır. Hücrələr (H5, h6, h7 və h8) yerləşən tağlı birləşməsi olan divarların hər birində bir ədəd taxça yerləşir ki, bu taxçalardan əşya qoyulması üçün istifadə edilirmiş. Bu hücrələrin orta hündürlüyü 3.62 m dən 3.84 m arasında dəyişir. Soyunub-geyinmə salonundan dörd istiqamətə eni 82.5–90 sm,hündürlüyü 1.67–1.70 sm olan keçidlər var ki, bu keçidlər hamamın xidməti otaqlarına açılır. Keçid qapıları üzərində olan divarlarda tağlı panolar keçidinin açıldığı 11 saylı xidmət otağı (sahəsi 8.80 m²) tağlı imiş. Lakin bu otağın hal -hazırda cənub divarı 3.15 m, şimal divarı isə 2.12 m hündürlüyündə olan hissəsi günümüzə gəlib çatmışdır. Tağın bir hissəsi şimal divarında qalmaqdadır.

11 saylı otaqdan k16 keçidi ilə (eni 90 sm, hündürlüyü 161 sm) 12 saylı otağa keçid var. 12 saylı otaq 8.02 m² olub 2.09 m hündürlüyə malikdir. Tavanı tağlı olmaqla, bu tağlar eni 27–35 sm olan düz tavana birləşir. Belə ki, bu otaq xidmət otağı olmaqla müxtəlif funksiyaları yerinə yetirirmiş (məsələn, əşyaxana, ləvazimat otağı və.s). 12 saylı otağın k 17 və k 18 keçidləri iki müxtəlif otağa açılır (k17 keçidi 172 sm hündürlüklü, eni 98 sm, k 18 keçidi isə eni 118 sm olmaqla hündürlüyü 180 sm-dir).

k17 keçidi olan qapı 1.87 m² sahəsi olan neft çıraqları və digər əşyalar saxlanılan otağa açılır. Bu otağın tavanı (hündürlüyü 1.9 m.) ortadan düz (30 sm. enində) kənarlara doğru isə tağbəndlidir. Həmçinin 12 saylı otağın tavanının davamıdır. Otağın cənub divarında dağılmış divar dəliyi mövcuddur. k18 keçidi digər 13 saylı xidmət və saxlama otağına (sahəsi 7.26 m²) açılır. Tavanı tağlıdır və hündürlüyü 2.78 m-dir. 13 saylı otağın divarlarında (hündürlüyü 88 sm, eni 42.5 sm olan) çıraq, qablar və digər əşyaları qoymaq üçün beş ədəd taxça vardır. Həmçinin 12 saylı otağın (sahəsi 8.20m²) da eni 67.4 sm olan, tavanı dağıldığı üçün tam təyin olunmayan taxçası mövcuddur. Hücrələrin döşəmələrinin altında kiçik eni 36 sm, hündürlüyü 38.5 sm olan başmaq yerləri yerləşir. Bu başmaq yerlərinin kənarları milli üslubda nəfis formada işlənmişdir.

h5 hücrəsinin qərbində k12 keçidi vasitəsilə 2-ci çimmə salonuna keçid vardır. Soyunub-geyinmə zalının sahəsi 15.39 m² olub, hündürlüyü tağ kəmərinə qədər orta hesabla 4.43 m-dir. Günbəz altındakı baraban dairəvi olub, altında olan tağbəndlərin səkkiz güşəsinin hər bir tərəfi üç bərabər yelkən birləşməsindən ibarətdir. Bu yelkənlər milli üslubda nəfis formada işlənməklə dairəvi formaya keçid alır. Soyunubgeyinmə zalının gümbəzi dairəvi oturacağa malikdir və dam səthindən 54–56 sm yuxarıda yerləşmişdir. Bu barabanda da üç yerdə müxtəlif dərəcəli çatlar mövcuddur. Tağbəndlərin hündürlüyü hər dörd hücrədə 2.56 metrdən 2.94 metrə qədər dəyişir. Bu tağların altında h1, h2, h3 və h4 hücrələri yerləşmişdir. Digər çimərlik zalı sahəsi 16.09 m² olub, hündürlüyü tağ kəmərinə qədər orta hesabla 4.62 m-dir. Gümbəz altındakı baraban birinci salondakı kimi səkkiz güşəli olub, altında olan tağbəndlərin səkkiz güşəsinin hər bir tərəfi üç bərabər parus birləşməsindən ibarətdir. Bu paruslar da əvvəlki paruslar kimi milli üslubda nəfis formada işlənmişdir. Çimərlik zalının gümbəzi səkkizguşəli oturacağa malikdir və dam səthindən 64 sm yuxarıda yerləşmişdir. Tağbəndlərin hündürlüyü hər dörd hücrədə 2.55 metrdən 2.95 metrə qədər dəyişir. Bu tağların altında h1, h2, h3 və h4 hücrələri yerləşmirdir. 1 saylı hücrə 5.14 m² olub keçid rolunu oynayır. 2 saylı hücrə 3.21 m² olub istirahət yeridir. 3 saylı hücrə (h3) 3.50 m² olub keçid yeridir. Bu hücrənin tavanı səkkiz guşəli yelkənlərin birləşməsi ilə yaranan dairəvi gümbəzlə tamamlanmışdır.

4 saylı hücrə (h4) 6.86 m² olub, kənarında 90x121 sm ölçülü səkkiz guşəli kiçik daş hovuz vardır. Bu hovuz 50 sm dərinlikdədir. Zalın şimal-qərb küncündə k5 keçidi (eni 114 m, hündürlüyü 168 m) vasitəsi ilə 10 saylı sahəsi 4.63 m² olan (şimaldan kiçik pəncərəsi olan) hücrəyə açılır. Hücrə dairəvi yelkənlərlə birləşən kiçik günbəzlə tamamlanır. Həmin otaqdan kiçik iki pillədən ibarət olan pilləkən vasitəsi ilə digər 6 saylı hücrəyə k14 (eni 74 sm, hündürlüyü 163 sm) keçidi vasitəsi ilə daxil olmaq mümkündür. Bu hücrə tağlıdır, üz-üzə olan otaqların ölçüləri biri-birindən fərqlənir (hündürlüyü 245 sm-dir). İkinci zalın k7 (eni 97 m, hündürlüyü 166 m) keçidindən 9 saylı hücrəyə keçmək mümkündür. Bu hücrənin sahəsi 4.39 m², hündürlüyü 364 sm-dir və dairəvi günbəzlə tamamlanmışdır. k8 (eni 94 m, hündürlüyü 162 m) keçidi vasitəsi ilə sahəsi 5.87 m² olan digər xəlvətxana adlanan (hündürlüyü 293 sm.-dir) tağlı otağa keçmək mümkündür. Bu hücrənin dairəvi və düzbucaqlı iki kiçik havalanma dəlikləri vardır. Bu dəliklər üzərinə hamamın damında gümbəzvari daş nəfəsliklər qoyulmuşdur. Hamamın cənub-qərb hissəsində ayrıca keçidi olan iki otaq yerləşir. Bu otaqlar keçid, xidmət otağı, qazanxanadan və hamamın istilik təchizatını təmin edən yerləşkələrdir.

• İdris Əliyev, Kamil İbrahimov, Elbrus Axundov. 2016-cı ildə İçərişəhər ərazisində “Böyük Qala, 50” ünvanında aparılmış arxeoloji qazıntılar haqqında (İçərişəhər tarixdə - tarix İçərişəhərdə Elmi-praktik konfrans (Məqalələr toplusu)). Bakı: Elm və təhsil. 2016.

• . AzərTac. İstifadə tarixi: 2 iyun 2019.