Xeyirxah samariyalı vitrajı
Şartr kafedralının Xeyirxah samariyalı vitrajı (fr. Vitrail du Bon Samaritain à Chartres) — Şartr şəhərində yerləşən Tanrı anası kilsəsinin sağ qanadında yerləşən Bibliyadan olan "Xeyirxah samariyalı haqqında pritça"nın təsvir edildiyi orta əsrlərə aid vitrajdır.
| Xeyirxah samariyalı vitrajı | ||
|---|---|---|
| fr. Vitrail du Bon Samaritain à Chartres | ||
| ||
| Rəssam | bilinmir | |
| Tarixi | 1205-1215 | |
| Üslubu | dini incəsənət[d] | |
| Texnikası | vitraj | |
| Ölçüləri | 816 sm × 243 sm | |
| Sifarişçi | Çəkməçilər gildiyası | |
| Saxlanıldığı yer | Şartr kafedralı | |
| Vəziyyəti | yaxşı | |
| İnventar nömrəsi | 044 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | ||
![Çəkməçilər gildiyası tərəfindən sifariş edilmiş[1] vitrajn tam görünüşü.](/?q=Fayl:Vitrail_Chartres-044_rectifié.JPG)
"Xeyirxah samariyalı haqqında pritça"da göstərilir ki, Yerusəlimdən İerixona gedən bir nəfərə yolda hücum edərək ağır yaralayır və ölməsi üçün tərk edirlər. Keşiş və Levi sülaləsindən olan kəs ona kömək etməyərək yanından ötüb keçir, o zaman qəbul edilməyən samariyalılardan olan kəs isə, yaralıya qulluq edilməsi üçün yer tapır və qayıdıb xidmətin qarşılığını ödəyəcəyinə söz verir.
Vitrajın orta hissəsində Adəm və Həvvanın günah işləməsi və qovulması təsvir edilib. Vitrajın sonuncu səhnəsinin yuxarı hissəsində Habilin qardaşı Qabil tərəfindən öldürülməsi göstərilib.
Vitrajda İsanın "Kimdir mənə yaxın olan?" sualına cavab göstərilmişdir. Bu pritça, orta əsrlərdə ruhanilər tərəfindən günah və günahkarlıq anlayışlarının izah edilməsi üçün istifadə edilirdi. Belə vitrajlar XIII əsrin ikinci yarısınnda inşa edilmiş kilsələrdə məşhur olmuşdur.[2]
"Xeyirxah samariyalı haqqında pritça" əsasında yaradılmış digər məşhur vitrajlar isə Kenterberi kafedralı və Burj kafedralında yerləşir.
Vitraj, qırmızı mərkəzi medalyon və onun ətrafında formalaşdırılmış dörd ləçəkli formadan ibarət üç hissəyə bölünür. Vitraj, çəkməçilər gildiyasının sifarişi ilə hazırlanıb və səhnələrdən birində çəkməçilər iş başında təsvir ediliblər.
Vitraj, 1840-cı ildə tarixi abidə kimi qeydiyyata alınıb.[3]
Ticarət pəncərələri ilk dəfə Şartr və Burj kafedrallarında 1205-1215-ci illər arasında meydana gəlmişdir. Şartr kafedralının 176 pəncərəsində təqdim edilən 125 təsvirdə ticarətçilərin iyirmi beş fərqli peşə ilə, həmçinin, istehsalat və daşınma ilə məşğul olmaları, qırx iki pəncərədə isə hazır məhsullarını satmaları təsvir edilmişdir.[4] Enn Harris belə hesab edir ki, Şartrdakı ticarət pəncərələri ticarətçilərin şəhər həyatına təsir etməyə çalışan kilsəyə qarşı mübarizəsini əks etdirir.[5]
Müxtəlif Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid mövzuları ilə tamamlanmış "Xeyirxah samariyalı haqqında pritça" (Luka 10:30-37) XIII əsrdə kafedral pəncərələrinin hazırlanmasında istifadə edilən məşhur mövzulardan biri olmuşdur.[6] 1200-1215-ci illər arasında üç fransız kafedralı üçün vitrajlar hazırlanmışdır: Sens (təxm. 1200), Şartr (1205-1215)[7] və Burj (təxm. 1215)[8] Xeyirxah samariyalı-Yaradılış tipologiyası Kenterberi kafedralının pəncərələrindən birində də özünə yer tapmışdır.[9]
Burj, Şartr və Sens kafedrallarındakı Xeyirxah samariyalı vitrajlarının təsvirləri XIII əsr Fransa vitrajlarının geniş arxivi olan "The Corpus of Medieval Narrative Art" toplusunda yayımlanmışdır. Müəllif hüquqları Dr. Stüart Uaytinqə aid olan təsvirlərdən yalnız elmi-tədqiqat məqsədli istifadəyə icazə verilir.[10]
Şartr kafedralının Xeyirxah samariyalı vitrajı nefin cənub qanadında yerləşir. Aşağıdan yuxarıya doğru oxunmaq üçün dizayn edilmiş vitraj, bir-biri ilə əlaqələndirilmiş iyirmi dörd paneldən ibarətdir.
Vitraj qırmızı dairəvi medalyon ətrafında formalaşdırılmış dörd ləçəyə malik üç əsas hissədən, onları yanlardan, yuxarı və aşağıdan dəstəkləyən yarımdairəvi hissələrdən ibarətdir. Vitrajın I-III panelləri "Çəkməçilər", IV-XII panelləri "Xeyirxah samariyalı", XII-XXIII panelləri "Yaradılış", XXIV paneli isə "Məsihin xeyir-duası" mövzularına həsr edilmişdir.
Yarım-dördləçək formalı olan ilk üç paneldə vitrajın sifarişçiləri olan çəkməçilər təsvir edilmişdir. Çəkməçilərin mağazaları kafedralın cənub transept portallarına yaxın, Petit-Kordonnyer küçəsində yerləşirdi.[11] Çəkməçilər həm də "Bakirənin ölümü vitrajı"nın hazırlanmasına iyanə vermişdilər.[11] Birinci və ikinci panellər onları iş başında, dəri kəsərkən və ayaqqabı hazırlayarkən təsvir edir.
Üçüncü paneldə hazır pəncərəni təhvil verən yeddi nəfərdən ibarət qrup təsvir edilmişdir. Çəkməçilərin 1210-cu ildən emalatxanaya sahib olmaları qeyd edilir; Ola bilsin ki, üçüncü paneldə yaşıl və qırmızı-qəhvəyi geyimli mərkəzi fiqur elamatxananın sahibini təsvir edir. Fiqurların bir neçəsi təqdim edilən pəncərəyə, bir neçəsi isə dördüncü paneldə fariseylilərə xeyirxah samariyalı haqqında pritça danışan İsaya baxırlar. Üçüncü panelin yuxarı sağ tərəfində işarə barmağını qabağa uzatmış əl (dextera domini)[12] təsvir edilmişdir. Yaşıllığın arasından çıxan əl çəkməçilərin işinə və vitraja xeyir-dua verir.
Vitrajın beş-on ikinci panellərində Xeyirxah samariyalı haqqında pritça təsvir edilmişdir; İsa iki fariseylinin "kimdir sənə yaxın olan?" sualına uyğun olaraq pritçanı danışır. Fariseylilərdən birinin başında orta əsrlərdə yəhudilərin və bəzi müsəlmanların istifadə etdiyi yudenux adlı konusvari papaq vardır. Oturmuş İsa sağ əlini qaldırmış, sol əlində isə ehtimal ki, İncil olan kitab tutmuşdur (IV panel).
Pritçaya görə, Yerusəlimdən İerixona ziyarətə gedən bir adama yolda quldur hücum edərək onu döyür, qarət edir və ağır yaralayr. Bir müddət onun yanından keçən keşiş və Levi sülaləsindən olan kəs qulduru qınasa da, yaralıya kömək etmədən keçib gedir. Daha sonra yaralıya o zaman qəbul edilməyən və aşağılanan samariyalılardan olan bir nəfər kömək edir. O, ziyarətçinin yaralarını sarıyaraq onu xəstəxanaya aparır və müalicə xərclərini öz öhdəsinə götürür.
Bibliyanın Yaradılış kitabından olan hadisələr vitrajın on bir panelində təsvir edilmişdir. Onlara cənnətin təviri, Adəm və Həvvanın yaradılması, qadağan meyvənin yeyilməsi və cənnətdən qovulma hadisələri daxildir. On dördüncü panel, bütün vitrajın mərkəzi hissəsi hesab edilir: panelin mərkəzində Adəm yer almışdır. İyirmi birinci paneldə Adəm və Həvvanın əkin biçinlə məşğul olması təsvir edilib.
Belə bir fikir vardır ki, bu təsvirdə Adəmin əkinçi (sator) kimi təsvir edilməsi söz oyunu olmaqla çəkməçilərə (sutor) işarədir. İyirmi üçüncü paneldə təsvir edilmiş Habilin qardaşı Qabil tərəfindən öldürülməsi səhnəsi "Xeyirxah samariyalı haqqında pritça"da ziyarətçinin döyülməsi və yaralanması hadisəsi ilə səsləşir.[14]
Vitrajın tac panelində Məsihin xeyir-duası təsvir edilmişdir. Göyqurşağı üzərində oturmuş İsaya iki tərəfdə mələklər təzim edir. Rəbb əlində şar və ya çörək tutur. Lakin çörək, "Maiestas Domini" ikonoqrafiyası üçün ənənəvi deyil.[15] Lakin, əgər İsanın əlindəki dairəvi əşya çörəkdirsə, bu, o anlama gələ bilər ki, İsa özü ziyarətin - viaticum - səbəbidir. On dördüncü paneldə təsvir edilmiş Adəm təsviri iyirmi dördüncü paneldə təsvir edilmiş İsa təsviri ilə səsləşir: Adəm iki ağacdan birinin yarpağı və ya budağı üzərində oturub; meyvələrdən ağacın naringi olması aydın olur ki, bu da "Maiestas Domini" ikonoqrafiyası üçün xarakterikdir.[16]
Ziyarət mövzusunun Xeyirxah samariyalı vitrajında dominant motiv olması aydın görünür. Şartr çəkməçilərinin istehsal etdikləri kimi yaxşı ayaqqabılar və qida (iyirmi dördüncü paneldə İsanın əlində çörək tutması iddiası nəsərə alınsa) ziyarətin uğurla başa çatdırılması üçün əsas amillərdir. Daha sonra pəncərədə, İskəndəriyyəli Kliment, Avqustin Avrelius, Böyük Qriqori, Hörmətli Beda və başqalarının şərhləri əsasında "Xeyirxah samariyalı haqqında pritça"nın alleqorik vizualizasiyası verilir. Bu ilahiyyatçılar, pritçanı, qovulma zamanı zədələnmiş və ilahi xüsusiyyətlərini itirmiş (ziyarətçinin qarət edilməsi və döyülməsi nümunəsində), köhnə qanunlardan (keşiş və Levi sülaləsindən olan kəs nümunəsində) əsl xilas ala bilməyən və yalnız Məsihin (samariyalının simasında) və kilsənin (xəstəxananın simasında) köməyinə ehtiyacı olan insalıq (ziyarətçi nümunəsində) haqqında alleqorik hekayə kimi görürdülər. Birləşən hekayələrin tropoloji nəticəsi budur ki, insan, ilahi formasını bərpa etməyə çalışmalı, bunun əsas yolu isə xeyriyyəçilik olmalıdır.[17]
Yerusəlimdən çıxan insan Adəmdir, onun çıxışı isə insanlığın Cənnətdən qobulmasını simvolizə edir. Ziyarətçiyə hücum edərək onu qarət edən və döyən şəxs isə, insanlığı günaha batıraraq ölüm üçün tərk etmiş Şeytanı və digər şər qüvvələri təmsil edir. Samariyalı isə ölüm ayağında olan insanlığı xilas edən İsanı təmsil edir. İyirmi dördüncü paneldə isə ölülər və dirilər üzərində hakimiyyətini bərpa etmiş Rəbb görünür. Məsihin əlində tutduğu çörək isə, İsanın insanlara gələcək xilas haqqında ümid verdiyi Yevxaristiyanı simvolizə edir.[17]
 |
Şartr kafedralının Xeyirxah samariyalı və Yaradılış mövzulu vitrajı 24 paneldən ibarətdir. İlk üç paneldə pəncərənin sifarişçisi olan çəkməçilər tərsvir edilib. 4-12-ci panellərdə Xeyirxah samariyalı pritçası, 13-23-cü panellərdə isə Yaradılış kitabından olan səhnələr təsvir edilib. 24-cü paneldə Məsihin xeyir-duası səhnəsi yer alıb. Panellərin soldakı xəritədəki nömrələr üzrə yerləşməsi belədir:
|
- ↑ "Genesis202 NRSV - - Bible Gateway". www.biblegateway.com. 2022-02-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 iyul 2017.
- ↑ Christopher G. Hughes, « Art and Exegesis », in A Companion to Medieval Art, Conrad Rudolph, éd. (Malden, MA; Oxford: Blackwell, 2006), 173-92; 185-186.
- ↑ Fransa Mədəniyyət Nazirliyi. "Inventaire général du patrimoine culturel". culture.gouv.fr. 2019-05-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 iyul 2017.
- ↑ Williams, Jane W. Bread, Wine, & Money. Chicago: The University of Chicago Press. 1993.
- ↑ Anne F. Harris, "Stained Glass Window as Thing: Heidegger, the Shoemaker Panels, and the Commercial and Spiritual Economies of Chartres Cathedral in the Thirteenth Century," Different Visions: A Journal of New Perspectives on Medieval Art 1 (September 2008) http://differentvisions.org/issue1PDFs/Harris.pdf Arxivləşdirilib 2017-03-29 at the Wayback Machine accessed on 12/31/2015. A few detailed images from the Genesis section of the window are reproduced in Nancy Honicker, "Bleu de Chartres," FMR 34: (2009): 109-28.
- ↑ Christopher G. Hughes, "Art and Exegesis," in A Companion to Medieval Art, Conrad Rudolph, ed. (Malden, MA; Oxford: Blackwell, 2006), 173-92 at 185, 186.
- ↑ "Chartres," The Grove Dictionary of Medieval Art and Architecture, edited by Colum Hourihan, 5 vols. (Oxford: Oxford University Press, 2012) 2: 29-37 at 37.
- ↑ The windows from Sens and Bourges are presented in Hughes, "Art and Exegesis," 185-186 as well as in Emile Mâle, L'art religieux du XIIIe siècle en France: étude sur l'iconographie du moyen âge et sur ses sources d'inspiration, 2nd ed. (Paris: Librairie Armand Colin, 1925), 197-99. See also Judith A. Kidd, Behind the Image. Understanding the Old Testament in Medieval Art (Oxford: Peter Lang, 2014).
- ↑ Colette and Jean-Paul Deremble, Vitraux de Chartres (Paris: Éditions Zodiaque, 2003), 186.
- ↑ Whatling, Stuart. "Chartres Cathedral - the Medieval Stained Glass". medievalart.org.uk. 2017-07-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 iyul 2017.
- ↑ 1 2 Jean Villette, Guide des vitraux de Chartres (Rennes: Ouest-France, 1987), 114.
- ↑ Peter and Linda Murray, The Oxford Companion to Christian Art and Architecture (Oxford, New York: Oxford University Press, 1996), s.v. "Dextera Domini," p. 136.
- ↑ "Chartres Cathedral Stained Glass - Bay 44 (Good Samaritan) Panel 24". medievalart.org.uk. 2018-03-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 iyul 2017.
- ↑ Deremble, Vitraux, 189.
- ↑ Murray, The Oxford Companion s.v. "Maiestas Domini," pp. 295-96.
- ↑ Deremble, Vitraux, 186.
- ↑ 1 2 Conrad Rudolph, "The Parabolic Discourse Window and the Canterbury Roll: Social Change and the Assertion of Elite Status at Canterbury Cathedral," Oxford Art Journal 38 (July 2015)
