Xaya artımı (lat. epididymis) — retortaya bənzər bir üzvdür. Genez cəhətcə tam ayrı olub fizioloji və anatomik cəhətcə xaya ilə sıx rabitədədir. Bunun qalınlaşmış yuxarı ucu — xaya artımı başı — lat. caput epididymidis, orta hissəsi — xaya artımı cismi — lat. corpus epididymidis və nazik aşağı ucu — xaya artımı quyruğu — lat. cauda epididymidis adlanır. Xaya artımının yuxarı ucunda xaya artımı appendiksi — lat. appendix epididymis yerləşmişdir. Bu armudabənzər, 3,0 mm böyüklükdə, sulu maye ilə dolubir qovuqcuq kimidir və özü də orta böyrəyin rudiment halında qalmış qalığıdır. Divarları nazik birləşdirici toxumadan təşkil olunmuşdur və daxili səthi silindrəbənzər epitel ilə örtülüdür. Xaya artımı appendiksinə ancaq 30% hallarda təsadüf olunur.

Xaya xaricdən sərt birləşdirici toxumadan təşkil olunmuş ağlı qişa — lat. tunica albuginea ilə örtülüdür. bu qişa xaricdən xayanın yataq qişasının visseral səfhəsi ilə örtülmüşdür. Xaya ilə bərabər seroz qişa xaya artımını da örtür, ancaq xayanın arxa səthi örtülməmiş qalır, çünki burada xaya artımı xayaya bitişmişdir. Xayanın daxili quruluşuna gəldikdə stromadan — lat. stroma testi və parenximadan — lat. parenchyma testi təşkil olunmuşdur. Xayanın ağlı qişası onu xaricdən örtərək arxa kənarında daxilə doğru qalınlaşır və xayanın orta divarını — lat. mediastinum testi (corpus Highmori — BNA) əmələ gətirir. Buradan xayanın hər bir tərəfinə yelpinc kimi arakəsmələr — lat. septula testis gedir və xayanın parenximasını 200–300-ə qədər paycıqlara — lat. lobuli testis bölür. Xayanın daxilində tempratur bədən tempraturuna nisbətən 2–3 dərəcə aşağı olur. Əsasları xayanın xarici səthinə və zirvələri xayanın orta divarına baxan bu paycıqlar üçbucağa və ya konusa bənzəyir. Ağlı qişanın daxili səthi damarlı nazik birləşdirici toxuma qişası — lat. tunica vasculosa ilə örtülmüşdür. Xaya parenximası yumşaq qırmızı-sarımtıl rəngdə olur və özü də iki qisimdən ibarətdir: 1) toxum borucuqları — lat. tubuli seminiferi və 2) ara birləşdirici toxuma. Bəzi müəlliflər bunu daxili sekresiya üzvlərindən hesab edərək pubertat və ya xayanın interstisial vəzisi adlandırmışlar. Toxum borucuqları üç növdür:

1. Qıvrım toxum borucuqları — lat. tubuli seminiferi contorti,
2. Düz toxum borucuqları — lat. tubuli seminiferi recti,
3. Xaya toru — lat. rete testis (rete testis Halleri — BNA)

Qıvrım toxum borucuqları silindrəbənzər olub, diametri 0,1–0,2 mm, uzunluğu 30–70 sm olub, miqdarı hər paycıqda 3 ya da 4-dür. Beləliklə ümumi sayı hər xayada 600–1200 arasında olur. Bunlar paycıqların əsasından başlayaraq artıq dərəcədə qıvrılır və qonşu borucuqlarla anastomozlaşır. Hər paycığın qıvrım borucuqları xayanın orta divarına yaxınlaşdıqca istiqamətini dəyişib bir düz borucuğa keçir; beləliklə düz borucuqların miqdarı xaya paycıqlarının miqdarına müvafiqdir. Düz borucuqlar qısa və diametrləri kiçik (təxminən 20–25 mikron) olur. Bunlar orta divara daxil olaraq bir-biri ilə birləşir və nəticədə xaya torunu — lat. rete testis (rete testis Halleri — BNA) əmələ gətirir. Xaya torunu təşkil edən borucuqlar çox geniş olub, toxum üçün bir anbar vəzifəsini ifa edir. Qıvrım toxum borucuqlarının divarı iki təbəqədən təşkil olunmuşdur: bir neçə fibroblastlardan ibarət xarici və çoxqatlı epitel qismindən ibarət daxili epitel təbəqəsi və ya toxum epiteli — lat. epithelium seminale. Toxum epiteli iki qismə bölünür: bir qismi (spermatogen epitel) toxum mənşəyində — spermatogenezdə iştirak edərək toxuma çevrilir, digər qismi isə Sertoli hüceyrələri adını alaraq istinad və qidalandırıcı vəzifə ifa edir. Toxum epitelindən toxum əmələ gəlməsinə spermatogenez deyilir. Toxum — lat. spermatozoom 50–60 mikron uzunluğunda olub üç hissəyə: baş, boyun və quyruğa bölünür. Toxumun əmələ gəlməsi büluğ dövründə (lat. pubertas), yəni 15 yaşından başlayaraq 50–60 yaşına kimi davam edir.

Yenidoğulmuşlarda xaya nisbətən böyük olur, sonra uşaqlıq dövründə inkişafı zəifləşir və büluğ dövründə yenidən inkişaf sürətini artırır. Xayalar fərdi xüsusiyyətlərinə görə üç şəkildə olurlar.

1. Silindrəbənzər xaya — boylama ölçüsü köndələn ölçüsündən çox artıq olur, lat. index testis = 32,8; xaya artımı başı barmaq kimi xayanı örtür və ondan asanlıqla seçilir.
2. Yumurtayabənzər xaya — aşağı ucu yuxarı ucundan enli olur; eni böyük olur və xaya indeksi 66,6 təşkil edir. xay artımı başı qırmağa bənzəyir və xaya ilə möhkəm bitişir.
3. Armudabənzər xaya — yuxarı ucu enli, aşağı ücü isə ensiz olur; indeksi 60,2-dir. Xaya artımı başı xayanı arxadan əhatə edir və bir qədər öndən azad olur.

Xaya və onun artımı iki mənbədən qidalanır: xaya arteriyası — lat. art. testicularis və lat. art. ductus deferentis. Xaya arteriyası qarın aortasından və lat. art. ductus deferentis isə başlayaraq xaya nahiyəsində bir-biri ilə anastomozlaşır. Venoz qan xaya və artımından dörd yolla axır. xaya qişalarından — xarici toxum venası — lat. v. spermatica externa, xaya artımı quyruğundan — toxum daşıyıcı axacaq venası (lat. v. ductus deferentis) ilə xaya artımının cismi ilə başından xaya artımı venası (lat. v. epididymica) və xayanın önündən xaya venaları tənəyəbənzər kələf — lat. plexus pampiniformis əmələ gətirir. bu kələf toxum ciyəsi ilə gedərək qasıq kanalının səthi halqasında əvvəlcə cüt, sonra isə tək xaya venasını — lat. v. testicularis əmələ gətirir. xayadan yığılan limfa damarlarının bir qismi xayanın orta divarına yığışır və digər qismi ağlı qişanı dələrək seroz qişa altındator təşkil edir. xayanın orta divarına və serozaltı tora toplanan limfa xaya artımının limfa damarlarına keçir; bu damarlardan 4–6 ədəd böyük limfa damarları əmələ gətirir ki; bunlar da toxum ciyəsi ilə gedərək qasıq kanalından qarın boşluğuna daxil olur və bel limfa düyünlərinə (lat. nodi Lymphatici lumbales) açılır. Xaya öz sinirlərini xaya arteriyası və toxum daşıyıcı axacaq arteriyası üzərində əmələ gələn kələflərdən — lat. plexus testicularis et deferentialis alır.

• Daxili sekresiya vəziləri