Xatun körpüsü
Xatun körpüsü (fars. پل خاتون) - İranın Qərbi Azərbaycan ostanının Xoy şəhərinin cənubunda, Xoy-Salmas yoluda Qoturçay üzərində yerləşən tarixi abidə.
| Xatun körpüsü | |
|---|---|
| fars. پل خاتون | |
 | |
 | |
| 38°30′43″ şm. e. 44°57′26″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə | |
| Şəhər | Xoy şəhəri |
| Rayon | Qərbi Azərbaycan ostanı |
| Yerləşir | Xoy-Salmas yolu üzərində |
| Aidiyyatı | Atabəylər dövləti |
| Üslubu | Səfəvi memarlığı[d][2] |
| Hündürlüyü | 6,48 m[2] |
| Uzunluğu |
|
| Eni | 8,7 m[2] |
| Material | daş[d][2][3], kərpic[2][3] |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Körpünün tikilmə tarixi ilə bağlı mənbələrdə müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Bir mənbədə körpünün Atabəy Özbək dövründə III Toğrulun qızı, Özbəyin həyat yoldaşı Xatunun xatirəsinə inşa edildiyi daha sonra isə Əhməd xan Dünbili tərəfindən bərpa etdirildiyi yazılıb.[4] Başqa bir mənbədə isə körpünün ilk dəfə Səfəvilər dövründə tikildiyi və 1756-1786-cı illərdə Əhməd xan Dünbili tərəfindən təmir etdirildiyi barədə məlumat öz əksini tapır.[5]
Xoy-Salmas yolunda yerləşən körpü Qotur çayı üzərində qayalıq ərazidə tikilib. Çayın axın istiqaməti cənubdan şimala doğrudur. Körpü şərq-qərb istiqamətində, 73 m uzunluğundadır. Körpünün göyərtəsinin eni qoruyucu məhəccərlər istisna olmaqla 4,70 m-dir. Balustradların eni 0,40 m-dir və bu gün hər iki tərəfə maili şəkildə inşa edildiyi görünür. Yol şəraitinə görə konstruksiya hər iki tərəfə maili, göz sayına görə isə çoxgözlü körpülər qrupuna daxildir. Körpüdə 8 kiçik və 7 böyük kamera var. Körpünün ən uzun hissəsi olan körpünün yamaclarının orta göz zəmindən qovuşduğu nöqtə 7,60 m-dir.[6]
Körpünün böyük və kiçik kameraları sivri tağlı tikilsə də, şərq ucundakı kiçik kamerası dairəvi tağlıdır. Suyun yuxarı axını istiqamətindəki selyaranlar suyun intensivliyini azaltmaq üçün üçbucaqlı prizma şəklində inşa edilib. Körpü başlıqlarının üzəngiləri selyaranların üstündədir. Onlar körpünün aşağı axını istiqamətində əsas üzərindəki selyaranlar kimi üçbucaqlı prizma şəklindədir. Körpünün kiçik və böyük kameraları açıqlıq baxımından bir-birindən fərqlənir. Abidənin kameraları sivri tağlı olsa da, birinci sıradakı kiçik kamera dairəvi tağlıdır və eni 0,90 m-dir. Bu bölmə indi yerin altındadır. Birinci böyük aşırımın eni 4,20 m-dir. İkinci kiçik aşırımın eni 1,85 m, böyük aşırımın eni 4,70 m-dir. 3-cü kiçik aşırımın eni 1,85 m, böyük aşırımın eni 5,30 m-dir. 4-cü kiçik aşırımın eni 2.30 m, körpünün orta və ən geniş hissəsində yerləşən 4-cü böyük aşırımın eni isə 5,90 m-dir. 5-ci kiçik aşırımın eni 2.30 m, böyük aşırımın eni 5,30 m-dir. 6-cı kiçik aşırımın eni 1.80 m, böyük aşırımın eni 4,70 m-dir. 7-ci kiçik aşırımın eni 1.80 m, böyük aşırımın eni 4,35 m-dir. Sonuncu və 8-ci kiçik aşırım 1.80 m-dir. Bu böyük kameraların hündürlüyü orta hissələrdə 5 m-dir. Yanlardakı gözlər isə təxminən 3 m hündürlüyündədir. Böyük və kiçik kameralar arasındakı məsafə yan hissələr istisna olmaqla, 100-110 sm arasında dəyişir. Selyaranların eni 3,40 - 4.75 m arasındadır.[7][8]
Körpünün inşasında tikinti materialı kimi kərpic və daşa üstünlük verilmişdir. Suya daha davamlı olan daş materialdan selyaranlarda, əsas və aşırımların yan divarlarında istifadə olunub. Daşlar rustik üslubda hörülüb. Daşlar əksərən düzbucaqlı formada və müxtəlif ölçülərdədir. Tağların kənarlarında, məhəccərlərdə kərpic materialına üstünlük verilib. Körpünün tağlarında və kiçik kameralarında istifadə olunan kərpiclər diaqonal düzüldüyü halda, daşıyıcılarda düz kərpic düzümü diqqət çəkir. Körpü kameralarının tağlı hissəsi kərpiclə tikilsə də, ətək hissəsi daş döşəmə üzərindədir. Kərpiclərin sırası şaquli istiqamətdədir. Lakin 7-ci körpü gözündə kərpiclərin düzülüşü digərlərindən fərqlidir. Bu bölmədə kərpiclər aynalı tonoz şəklində düzülüb. Kiçik kameraların tağ hissələrində daş materialdan, yan divarlarında isə kərpic materialından istifadə edilmişdir. 2-ci kiçik kameranın yan divarları digərlərindən fərqli olaraq əyri quruluşdadır.[4]
- ↑ 1 2 Wiki Loves Monuments monuments database. 2017.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 https://iranarchpedia.ir/entry/16616.
- ↑ 1 2 https://books.google.com/books?id=qt9XEAAAQBAJ&pg=PA247.
- ↑ 1 2 Yelen, 2014. səh. 59
- ↑ Kıanı, 1989. səh. 68
- ↑ Asl, 2013. səh. 25
- ↑ Asl, 2013. səh. 26
- ↑ Yelen, 2014. səh. 60
- Resul Yelen. İran-Hoydaki Mimari Eserler. Van. T.C. YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI. 2014.
- M.Y.Kıanı. Iranian Arcitecture of The Islamic Period vol. 2 a List of Monuments. Tehran. 1989. səh. 296.
- Lida Balilan Asl. Elham Khoy's Expansion from Early Islam to Late Qajar According to Jafari, " Historical Documents". Vol3, No2. Internattional Journal of Architecture and Urban Development. 2013.