Xatanqa
Xatanqa (rus. Хатанга) — Rusiyanın Krasnoyarsk diyarı, Taymır Dolqan-Nenes rayonunun kənd inzibati vahidliyinin mərkəzi. Xatanqa Rusiyanın ən şimal yaşayış məntəqələrindən biridir və olan bir liman olan Xatanqa çayı üzərində yerləşir. Xatanqa - Evenk dilində "böyük su", "çox su" deməkdir. Kəndin hava limanı vardır.
| Xatanqa | |
|---|---|
 | |
| 71°59′ şm. e. 102°30′ ş. u.HGYO | |
| Ölkə | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| Telefon kodu | +7 39176 |
| Poçt indeksi | 647460 |
| Digər | |
| hatanga24.ru | |
|
| |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
.svg)
Xatanqa hövzəsinə bitişik ərazilərə maraq XVII əsrin əvvəllərində meydana gəlir. Əsrin əvvəllərində Manqazeya dayanacaq mənrəqəsi Taz çayı üzərində qurulur. Buradan rus tədqiqatçılarının Uzaq Şimala doğru irəliləməsi başlayır[3]. 1605-ci ildə ingilis tacirlərinin qeydlərində ilk dəfə Xatanqa çayı xatırlanır[4]. 1610-cu ildə ticarət və sənaye adamlarının dəniz yolu ilə Taymıra ilk böyük səfəri baş verir.
Xatanqa 1626-cı ildə qurulmuşdur. Həmin il Xatanqa bölgəsinin Rusiyaya birləşdirildiyi tarix hesab olunur. Xatanqadakı yasak daxması üç ad dəyişdirdi. Xatanqanın yerinin seçilməsində əsas səbəbi daşqınlar üçün əlçatmaz hündür bir çay silsiləsində olması olur. Buradan çaya yaxşı bir mənzərə açılır. Çaylarda və dənizlərdə olan bu cür yüksək dik yarımadalara və ya çıxıntılara sahib olduğundan tədqiqatçılar tərəfindən “burun” adlandırılır.
Xatanqa kəndinin yerləşdiyi hündür ərazini dolğanlar hələ də Nasko adlandırırlar[5].
1859-cu il məlumatlarına görə kəndin beş həyəti, doqquz sakini (beş kişi, dörd qadın), bir kilsəsi var idi. 19-cu əsrdə Xatanqa əhalisinin əsas peşəsi balıqçılıq və ovçuluq olmuşdur. 1891-ci ildə keşiş K.Repyevin verdiyi məlumata görə Xatanqada 6 ev, eyni zamanda bir kilsə və taxıl anbarı var idi. 1918-ci ildə həyata keçirilmiş inqilab xəbəri Xatanqaya çatır. Taxıl tədarükü pozulduğundan (Dudinka tacirləri çörək dükanlarına çörək göndərməyi dayandırdıqlarından) Xatanqa və ətraf kəndlər aclıq təhlükəsi ilə üzləşir. Taymırdakı ilk Sovet hakimiyyəti aclıq çəkənlərə kömək qərarı verən Turuxansk kənd məclisi idi. Bu qərarın icrasını səlahiyyətlilərdən icazə verilməməsinə baxmayaraq, Xatanqalıların mağazadan çörək ehtiyatlarını çeşidləməsinə icazə vermədən icazə verən Nikifor Beqiçev öz üzərinə götürür. 1922-ci ildə ticarətin bərpasına və xəzlərin əvəzinə əsas malların, çörəyin alınmasına kömək edən Xatanqa ticarət məntəqəsi təşkil olunur.
10 fevral 1927-ci ildə Xatanqa rayonu qurulur. 1928-ci ildə Xatanga rayonu iqtisadi baxımdan Turuxansk və Taymır qəzası ilə əlaqəli olmasına baxmayaraq Yakutsk Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına birləşdirilir. Buna görə 2 il sonra rayon yenidən Taymır milli dairəsinə verilir. 1927-ci il əhalinin siyahıya alınmasına görə, Xatanqada 508 ailə yaşayır. Eyni illərdə Xatanqada səhiyyənin bərpasına başlanılır. 1928-ci ildə kənddə iki çarpayılı bir xəstəxana açılır. Elə həmin ildən çörək istehsalı başlayır. 1929-cu ildə A. Vasilyevanın səyləri ilə Xatanqada daimi bir məktəb qurulur. 1934-cü ildə Xatanqada daimi bir hidrometeoroloji stansiya təşkil olunur. 20-ci əsrin ikinci yarısında, bir çox mütəxəssisin Xatanqa üçün böyük bir gələcəyi proqnozlaşdırdığı dövrdə inkişaf edir. Şimal tarixçisi V. Troitskinin yazdığı kimi: “Bir müddət sonra bütün peyk kəndləri (neftçilər, geofiziki rəsədxananın yerləşməsi) Böyük Xatanqaya birləşəcəkdir. Yetmişinci illərin sonunda Krasnoyarskqrajdanproekt İnstitutu Xatanqa kəndinin inkişafı və inşası üçün Baş Plan hazırlayır. Beş-yeddi qatlı daş evlərin inşa edilməsi planalanan gələcək küçələr və məhəllələr müəyyənləşdirilmişdir. Xatanqada əsrin sonuna qədər əhalinin 10-12 min nəfərə çatması gözlənilir ”.
Təbii sərvətlərlə zəngin olan Xatanqa rayonu, Rusiyanın şimalındakı bir çox resurs bazasına sahibdir.
Xatanqa 2012-ci ildə tapılan dünyanın ən böyük almaz yatalarından biri olan Popiqay kraterinin yaxınlığında yerləşir[6].
İqlimi subarktikdir. Hava olduqca dəyişkəndir, yayda +36,7 ° C-yə qədər istilər müşahidə olunur. Eyni zamanda bütün il boyu şaxtalar mümkündür. Qış çox sərt və uzundur, şaxtalar -50 ° C və daha aşağı ola bilir. Dekabr-fevral aylarında ərimələr istisna olunur. Sərt kontinental iqlimə görə kənddəki mütləq maksimum temperatur Moskvaya nisbətən cəmi 1,5 dərəcə aşağıdır və kəndin demək olar ki yerləşməsinə baxmayaraq 2010-cu ilin iyulundan əvvəl təyin olunmuş Moskvadakı əvvəlki mütləq maksimum istiliyə bərabərdir. İyul ayında orta temperatur təxminən 12.5 ° C, yanvar ayında ortalama temperatur -31.5 ° C-dir. Qış ayları xüsusilə güclü temperatur dalğalanmaları ilə xarakterizə olunur. Xatanqada davamlı sabit sıx qar örtüyü ildə orta hesabla ən azı 249 gün davam edir. Xatanqadakı ən yüksək qar örtüyü 83 sm-dir. Xatanqadakı ən soyuq qış 1978-1979-cu ilin qışı olmuşdur. Eyni 1979-cu ilin 1 iyulunda +36,7 ° C müşahidələrin bütün tarixi üçün mütləq bir maksimum təyin edilir. İyun ayının mütləq maksimum temperaturu 2020-ci ildə yenilənir (+33.1 ° C) və bu ayın orta temperaturu ardıcıl 16 il iqlim normasından yüksək olmuşdur[7].
Orta illik temperatur - -12.5 C °
Orta illik külək sürəti - 4.3 m/s
Orta illik hava rütubəti - 78%
- ↑ 1 2 OKTMO 179/2016. 2016.
- ↑ http://krasstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/krasstat/resources/20d7bd804eba60379580f5263284271d/1.10.xlsx (rus.).
- ↑ "Историческая справка — Официальный сайт ОМС СП Хатанга". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-25.
- ↑ "Историческая справка — Таймырский Долгано-Ненецкий муниципальный район". 2022-07-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-25.
- ↑ "Александр Обоимов. «Смак» Хатанги и сердце Сибири — плато Путорана". 2014-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-05-15.
- ↑ "Рассекречено крупное месторождение сверхтвёрдых алмазов - импактитов, способное перевернуть алмазный рынок". ИТАР-ТАСС. 16.09.2012. İstifadə tarixi: 2012-09-18.[ölü keçid]
- ↑ Погода и климат. Климатический монитор. Погода в Хатанге. Температура воздуха и осадки. Июнь 2020 г.