• Sahəsi -
• Əhalisi -
• Yaranması — 1747-ci il
• Mərkəzi — əvvəlcə Pirəhmədli kəndi, sonra Saracıq kəndi
• Sərhədləri — Qərbdən , şimaldan Dizaq mahalı, şərqdən Cavanşir-Dizaq mahalı, cənubdan Qaradağ xanlığı.

Qədim-qayım Qarabağın mahallarından biri də Xırdapara-Dizaqdır. Mahalın sərhəd-sınırı güneydə Araz çayı, quzeydə Dizaq mahalı, günbatanda Dizaq-Cəbrayıllı mahalı və gündoğanda Cavanşir-Dizaq mahalı ilə çevrələnirdi.

Xırdapara-Dizaq mahalı əski Dizaq nahiyəsinin və qəzasının əraziləri əsasında yaranmışdı. Pənahəli xan Sarıcalı-Cavanşir bu mahalı Dizaq mahalından, bir az da Arazbar qəzasından kəsib ayırmışdı. Mahal ərazisində qeyri-müsəlman yaşamırdı.

Xırdapara-Dizaq mahalının bizə bəlli olan ilk naibi Məlik Namazəli bəy Şəmil bəy oğludur. Məlik Namazəli bəy mahalın başkəndi Pirəhmədli şenliyində əyləşirdi. Məlik Namazəli bəydən sonra mahalın başçısı oldu. Məlik Həsən bəy Saracıq kəndində əyləşirdi. Məlik Həsən bəydən sonra mahala oğlu Məlik Həmzə bəy başçılıq etdi. Məlik Həmzə bəyin ağalıq dönəmində ruslar tərəfindən mahal inzibati ərazi vahidi ləğv olundu. Mahalların əvəzində sahələr yarandı. Xırdapara-Dizaq mahalının ərazisi Vərəndə sahəsinə bağlandı. Mahalın ərazisində olan bəzi kəndlər və obalar Cəfərqulu xan Sarıcalı-Cavanşirə bağlı idi. Savaş zamanı kənd əhalisini meydana naib Vəli ağa Arayatılı, oba əhalisini naib Məşədi Abdulla bəy Xəlil bəy oğlu Təzəkçili aparırdı.

1797-ci ildə Iran şahı Ağaməhəmməd şah Qovanlı-Qacarın Qarabağa yürüşündə viran etdiyi, qfylshlsms mülklərin siyahısıi var. Dizaq və Xırdapara-Dizaq mahallarına bağlı mülklərin siyahısıi.

1. Qarasular
2. Ağdam
3. Narcağ
4. Kavallı
5. Kilicçi
6. Dondarlı
7. Qarıqışlaq
8. Əmirli
9. Dövlətyarlı
10. Pirəhmədli
11. Mandı
12. Yemişcəli
13. Mollavəlili
14. Rəfiəddinli
15. Qarakollu
16. Gorazıllı
17. Güzlək
18. Mirağalı
19. Əhmədbəyli
20. Yengicəli
21. Qaradağlı
22. Saracıq
23. Xatınbulağı
24. Qorqan
25. Qızoğlu
26. Murğuzlu
27. İşıqlı
28. Rəbənd
29. İpəkli
30. Xədicəxanımlı
31. Tərxanlı
32. Qoçəhmədli
33. Arış
34. Keçidərə
35. Qarğabazarı
36. Xələfşahlı
37. Cuvarlı
38. Haxulu
39. Gavşatlı
40. Çəmənli
41. Hoğa
42. Şıxımlı
43. Qızılqışlaq
44. Quzey Bürcü
45. Güney Bürcü
46. Alagöz
47. Miyan
48. Çərəkən
49. Meydancıq
50. Rizvan
51. Şəbədinli
52. Səlakətin
53. Oxçu
54. Məraxatun
55. Azıx
56. Kütül paraq
57. Yaycı
58. Palıd
59. Hoğa
60. Düdükçü
61. Xələfşahlı
62. Ərgünəş
63. Çəmənli
64. Türkeş
65. Dərətünüb
66. Qorzulu
67. Pul

Mahal haqqında ilk dolğun məlumata polkovnik Yermolovun və mülkü müşavir Mogilyevskinin 1823-cü ildə tərtib etdiyi "Qarabağın statistik təsviri" adlı vergi dəftərində rast gəlirik. Həmin dəftərdən mahalla bağlı bilgini çıxarış edib yazımıza köçürək.

1.Daşkəsən kəndi – 30 tüstü vergi ödəyirdi. Vergi ödəməyənlər: Allahverdi kovxa 1 tüstü, onun rəncbəri 1 tüstü, qardaşı 1 tüstü, çavuş 1 tüstü, dullar 2 tüstü, kasıb 1 tüstü. 7 tüstü də Cəfərqulu xana vergi ödəyirdi. Cəfərqulu xanın nökərinin oğlu Aslan bəyin 1 tüstüsü və 1 tüstü də Qaradağdan gəlmiş kasıb idi. 2.Balyand kəndi—13 tüstü vergi ödəyirdi. Vergi ödəməyənlər: Cəfər kovxa 1 tüstü, onun rəncbəri 1 tüstü, kasıb 1 tüstü, molla 1 tüstü, dul 1 tüstü. 3.Pirəhmədli kəndi— 17 tüstü vergi ödəyirdi. Vergi ödəməyənlər: Vəliməmməd kovxa 1 tüstü, onun rəncbəri 1 tüstü, çavuş 1 tüstü, dəllək 1 tüstü, molla 1 tüstü, Hüseynqulu ağanın nökərləri 2 tüstü, kasıb 4 tüstü. 4.Qoçəhmədli kəndi—23 tüstü vergi ödəyirdi. Vergi ödəməyənlər: Hacı kovxa 1 tüstü, onun rəncbəri 1 tüstü, çavuş 1 tüstü, dəllək 1 tüstü, yetim və dullar 3 tüstü. Köhnə kovxa Imamverdi qardaşları və xidmətçiləri ilə 6 tüstü məafdırlar. 5.Xatınbulağı kəndi—7 tüstü vergi ödəyirdi. Vergi ödəməyənlər: Ismayıl kovxa 1 tüstü, kasıb 1 tüstü, Imamqulu ağanın rəiyyəti 1 tüstü, Əbdürrəhman bəyin rəiyyəti 1 tüstü, Böyük xanın rəiyyəti 1 tüstü. 6.Saracıq kəndi—8 tüstü vergi ödəyirdi. Vergi ödəməyənlər: Məlik Həsən 1 tüstü, onun rəncbərləri 2 tüstü, qardaşı Molla Hüseyn 1 tüstü. Böyük xana vergi ödəyən rəiyyətlər 6 tüstü. 7.Gorazıllı kəndi—6 tüstü vergi ödəyirdi. Vergi ödəməyənlər: kor 1 tüstü, kasıb və yetim 2 tüstü, Gülməmməd bəyin 1 rəiyyəti vardı. 8.Əhmədbəyli kəndi— 1 tüstü vergi ödəyirdi. 1 tüstü də Cəfərqulu xana bağlıdır. 9.Güzlək kəndi—5 tüstü vergi ödəyirdi. Vergi ödəməyənlər: Kovxa Məmməd 1 tüstü, subay 1 tüstü, Qaradağdan gəlmə 2 ailə. 3 tüstü Cəfərqulu xana vergi ödəyirdi. 10.Qarğabazarı kəndi—9 tüstü vergi ödəyirdi. Vergi ödəməyənlər: Əbdürrəhman kovxa 1 tüstü, onun rəncbəri 1 tüstü, molla 1 tüstü, kasıb 1 tüstü. 2 tüstü Cəfərqulu xana vergi ödəyirdi. 11.Qaradağlı kəndi—3 tüstü vergi ödəyir. Ödəməyənlər: kasıb 2 tüstü, Şahsevəndən gəlmə 1 tüstü. 3 tüstü Böyük xana vergi ödəyirdi.

1823-cü ilə bağlı qaynaqda Xırdapara-Dizaq mahalından bir çox oba və kəndlərin mülkədarlara məxsus olduğu da göstərilir. Yazımızda mülkədarlara məxsus oba və kəndləri də verməyi gərəkli bildik.

1.Babı kəndi—3 tüstü vergi ödəyirdi. Vergi ödəməyənlər: Rəncbərlər 6 tüstü, Kədxuda Behbudəli bəy 1 tüstü, molla 1 tüstü, Köyük obasından 1 tüstü, nökər Şahverdi 1 tüstü, bağban Tanrıverdi 1 tüstü. 2.Horadiz kəndi—20 ailə vergi ödəyirdi. Vergi ödəməyənlər: Kədxuda Bayraməli 1 tüstü, onun rəncbəri 1 tüstü, Kərbəlayı 1 tüstü, Mahmud 1 tüstü, çavuş 1 tüstü, dəllək 1 tüstü, kasıb 1 tüstü, dullar 2 tüstü. Cəfərqulu xanın 2 rəncbəri də vergidən azad idi. Qaradağdan gəlmiş 4 Hüngütlü ailəsi vergi ödəyirdi. 1 dul və 2 tüstü vergi ödəmirdi. 7. Babı-Namazalı sərkar obası—4 tüstü vergi ödəyirdi. Bir neçə çoban və 6 gəlmə Şahsevən ailəsi vergidən azad olunmuşdu. 8.Molla Məhərrəm sərkar obası—4 ailə vergi ödəyirdi. Molla Məhərrəm, pişxidmət Məhəmməd vergidən azad olunmuşdu. 9.Mirzə Nağı obası—10 ailə vergi ödəyirdi. 3 kasıb və 1 dul ailəsi vergidən azad olunmuşdu. 10.Qazaxlar obası—9 ailə vergi ödəyirdi. Kədxuda Musa, təbib Ağa Məhəmmədhüseyn vergidən azad olunmuşdu. Xorasanoğlu məaf idi. 11. Zülfüqaroğlu obası—4 tüstü vergi ödəyirdi. 12. Novruzəli sərkar obası—1 tüstü vergi ödəyirdi. Qaradağdan gələnlər vergidən azad idilər. 13. Mustafa sərkar obası—8 ailə vergi ödəyirdi. Mustafa sərkar vergidən azad idi.

(Bax: Opisanie Karabaxskoy provintsii, sostovlennoe v 1823 qodu, po raspporyaceniyu qlavnoupravlyaşeqo v Qruzii Ermolova deystvitelnım statskim Sovetnikam Moqilevskim i polkovnikom Ermolovım. Tiflis, 1866.)

1828-ci ilə aid qaynaqda Xırdapara-Dizaq mahalına bağlı dövlət (xəzinə) kənd və obalarının siyahısıi verilmişdir. Həmin siyaHını yazımıza köçürürük.

• Qeyd. Qarakollu kəndi Talıbxan ağa Pənahəli xan oğlu Sarıcalı-Cavanşirin övladlarına bağlı idi.

Xırdapara-Dizaq mahalına Füzuli bölgəsinin Pirəhmədli kəndindən Babı kəndinədək olan yaşayış məntəqələri daxil idi.

23 dekabr 1832-ci ildə başlanıb, 6 yanvar 1833-cü ildə qurtaran siyahıya alınmada (Xırdapara)-Dizaq mahalında qərar tutan kəndlərin qeydiyyatı var. (Xırdapara)-Dizaq mahalı

1. Manaflar kəndi-molla 1 tüstü, 4 kişi, bəy rəiyyəti 6 tüstü, 16 kişi
2. Qarakollu kəndi-dövlət kəndlisi 22 tüstü, 81 kişi
3. Pirəhmədli kəndi-molla 1 tüstü, 3 kişi, bəy rəiyyəti 30 tüstü, 66 kişi
4. Güzdəkli kəndi-dövlət kəndlisi 8 tüstü, 28 kişi, bəy rəiyyəti 2 tüstü, 4 kişi
5. Qarğabazar kəndi-molla 1 tüstü, 3 kişi, bəy rəiyyəti 3 tüstü, 9 kişi
6. Qoçəhmədli kəndi-molla 2 tüstü, 5 kişi, dövlət kəndlisi 31 tüstü, 82 kişi
7. Əhmədbəyli kəndi-dövlət kəndlisi 2 tüstü, 5 kişi
8. Dördçinar kəndi-bəy rəiyyəti 2 tüstü, 7 kişi
9. Horadiz kəndi-dövlət kəndlisi 1 tüstü, 2 kişi, bəy rəiyyəti 43 tüstü, 90 kişi
10. Təzəkçi obası-bəy rəiyyəti 4 tüstü, 9 kişi
11. Mirzənağılı obası-bəy rəiyyəti 16 tüstü, 37 kişi
12. Allahverdi kədxuda obası-bəy rəiyyəti 6 tüstü, 14 kişi
13. Qazaxlar obası-bəy rəiyyəti 14 tüstü, 38 kişi
14. Novruzalı sərkar obası-bəy rəiyyəti 9 tüstü, 26 kişi
15. Abdulla sərkar obası-bəy rəiyyəti 3 tüstü, 7 kişi
16. Kürdmahmudlu obası-bəy rəiyyəti 31tüstü, 76 kişi
17. Minaxur Hüseynqulu obası-bəy rəiyyəti 11 tüstü, 30 kişi
18. Babı kəndi-bəy rəiyyəti 15 tüstü, 44 kişi
19. Molla Məhərrəm sərkar obası-bəy rəiyyəti 11 tüstü, 27 kişi
20. Mustafa sərkar obası-bəy rəiyyəti 12 tüstü, 27 kişi
21. Kərimbəyli obası-bəy 6 tüstü, 22 kişi, dövlət kəndlisi 17 tüstü, 35 kişi
22. Allahyar sərkar obası-bəy rəiyyəti 5 tüstü, 12 kişi

Xırdapara-Dizaq mahalı 1822-ci ildə ləğv edildi. Dizaq mahalının tərkibinə qatıldı.

• Ənvər Çingizoğlu, Xırdapara-Dizaq mahalı, "Soy" dərgisi, 8 (16), 2008, səh.89–95.
• Ənvər Çingizoğlu, Xırdapara-Dizaq mahalı, Bakı: Mütərcim, 2013, 208 səh.

• Qarabağ xanlığı