Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
||
Sətir 25:
}}
'''Talış dili''' ''({{dil-tly|tolışə zıvon}})'' — [[Hind-Avropa dilləri|Hind-Avropa dil ailəsi]]
[[Şəkil:Talysh language dialects.svg|200px|thumb|right|Talış ləhcələri]]
Talış dili [[Hind-İran dilləri|hind-iran]] qrupunda [[İran dil qrupu|irani dillər]] qolunun şimal-qərbi iran dil yarımqrupuna aid Kaspi dil qrupuna daxildir. Bu qrupa həmçinin talış dilinə yetərincə bənzər [[gilan dili|gilan / gilək dili]] və [[mazandaran dili]], habelə [[simnan dilləri]] (simnani, biyabunaki, səngsəri, sorxeyi, əftəri, ləsgedri) və s. daxildirlər.
Talış dili ümumən digər [[İran dilləri|irani dillər]]
Həmçinin [[Hind-Avropa dilləri|hind-avropa dilləri]]
== Tədqiqi ==
Bu dilə aid ilk əsər 1842-ci ildə Londonda nəşr edilib. Həmin ildə rus iranisti Aleksandr Xodzkonun
Talış dili haqqında rusca ilk məlumata Straçevskinin 1848- ci ildə Peterburqda nəşr edilmiş
{{Sitat|'' Talış dili haqqında ikinci hesab edilən məlumatı Rusiyada, lakin rus dilində deyil, fransız dilində, Kazan universitetinin professoru [[İlya Berezin]] verir. 1853-cü ildə Kazan şəhərində Berezinin fars dilinin qrammatikası kitabı nəşr edilir. Elə həmin il Kazanda onun
{{Sitat|''Mən burada oxucuya talış, gilan və mazandaran nəğmələrinin yeni tərcüməsini təqdim edirəm və onları tənqidi qeydlərlə müşayiət edirəm; Xodzkoda olmayaq talış mətnləri onun transkripsiyası əsasında mənim tərəfimdən bərpa edilmişdir». Əsərin qrammatikaya aid hissəsində İ.N.Berezin talış dilinin qrammatikasından baş açmır. Qrammatikanın xüsusən fel bəhsi, demək olar ki, səhv işlənir. Lakin buna baxmayaraq müəllif yazır ki, "talış dilində qrammatik qaydalar ciddi şəkildə gözlənilmir, belə ki, adətən, felin xəbər şəklinin, demək olar ki, bütün zamanları qarışdırılır, yəni aorist preteritin yerində, gələcək zaman indiki zamanm yerində və s. işlədilir»''. O daha da irəli gedərək yazır: ''"Talış dilində fel ən çətin, ən dolaşıq və ən şübhəli hissədir»''.<ref>Грамматика персидского языка, составленная И. Березиным, профессором Казанского университета. - Казань : тип. Ун-та, 1853. - XVI, 480 с.; 23.</ref>}}
İ.N.Berezinin əsərindən iki il sonra, yəni 1855-ci ildə talış dilinin qrammatikası haqqında rus dilçisi P.F.Rissin əsəri nəşr edilir. Əvvəlki əsərlərdən fərqli olaraq əsər rus dilində yazılmışdır və belə adlanır: ''«Talışlar, onların həyat tərzi və dili haqqında» («О талышинцах, их образе жизни и языке» - «Записки Кавказского отдела Русского географического общества», III книга)''. İ.N.Berezinin əsərinə nisbətən bu əsərin keyfiyyəti xeyli yüksəkdir. R.F.Riss üç gün Talışda olmuş, Lənkəran və mahalın cənubunda - Astarada tədqiqat aparmışdır. Bu qısa müddətdə o, 250 isim və sifət, 70 fel yazmış, bir qədər qrammatik material, əvəzlik, say, zərf və s. toplamış, 40 danışıq ifadəsi, dörd dördlükdən (bənddən) ibarət talış nəğməsi və bir dübeyt yazmışdır.
İ.N.Berezinin əsərindən iki il sonra, yəni 1855-ci ildə talış dilinin qrammatikası haqqında rus dilçisi P.F.Rissin əsəri nəşr edilir. Əvvəlki əsərlərdən fərqli olaraq əsər rus dilində yazılmışdır və belə adlanır: ''
Alman iranisti V.Heyker 1895-1901-ci illərdə Strasburq şəhərində çap etdirdiyi
Alman iranisti V.Heyker 1895-1901-ci illərdə Strasburq şəhərində çap etdirdiyi «İran filologiyası» kompendiumunda xəzərsahili dialektlər haqqındakı oçerkində Berezinin əsərindəki talış dili materiallarından istifadə edir.
== Qrammatikası ==
B.V. Millerin apardığı tədqiqatlara görə talış dilində sadə cümlədə cümlə üzvlərinin sırası ümumi halda müəyyən vəziyyətlərlə məhdudlaşır. Belə ki, bütün təyinlər və təyin qrupları həmişə, heç bir istisna olmadan, təyin olunandan əvvəl gəlir. Bu halda burada yeni fars dilində rast gəlinən ''(fars izafi adlanan)'' halın tam əksi müşahidə olunur. Normal emosiyasız nitqdə xəbər mübtədadan sonra gəlir və cümlənin sonunda durur. Cümlənin istənilən üzvü məntiqi vurğu ilə fərqləndirilə bilər, öz adəti yerini dəyişə ''(inversiya)'' və hətta cümlənin əvvəlində işlənə bilər.<ref>Миллер Б. "Талышский язык". М.. Изд. Акад. Наук. 1953. ''268 с''.</ref> B.Miller, cümlədə söz sırasının mübtəda, ikinci dərəcəli üzvlər və xəbər formasında olmasını göstərir.
sırası ümumi halda müəyyən vəziyyətlərlə məhdudlaşır. Belə ki, bütün təyinlər və təyin qrupları həmişə, heç bir istisna olmadan, təyin olunandan əvvəl gəlir. Bu halda burada yeni fars dilində rast gəlinən ''(fars izafi adlanan)'' halın tam əksi müşahidə olunur. Normal emosiyasız nitqdə xəbər mübtədadan sonra gəlir və cümlənin sonunda durur. Cümlənin istənilən üzvü məntiqi vurğu ilə fərqləndirilə bilər, öz adəti yerini dəyişə ''(inversiya)'' və hətta cümlənin əvvəlində işlənə bilər.<ref>Миллер Б. "Талышский язык". М..
Talış dilində, cümlədə söz sırası kifayət qədər sərbəstdir, adətən mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonda işlədilir, vasitəsiz tamamlıq xəbərdən əvvəl gəlir, vasitəli tamamlıq vasitəsizdən əvvəl, zaman zərfi isə bir qayda olaraq cümlədən əvvəl olur. '''''Məs:''''' ''Maşki mı botono kitob bəvardem - Sabah mən sənin üçün kitab gətirəcəyəm.'' Bəzi cümlələrdə isə yer və tərzi-hərəkət zərfləri xəbərə bağlanır. '''''Məs:''''' ''Mı ve kitob kədə handedəm - Mən çox kitab evdə oxuyuram".''<ref>SSRİ Elmlər Akademiyasının beş cildlik “İran dilçiliyinin əsasları” kitabı ''("Основы Иранского языкознания")''</ref><ref>Пирейко Л. "Талышский язык", Основы Иранского языкознания Новоиранскне языки. 1991. ''с.91-175''</ref><ref>Пирейко Л. "Талышско-русский словарь". Русский язык. 1976. ''с.321-352''</ref>
xəbərdən əvvəl gəlir, vasitəli tamamlıq vasitəsizdən əvvəl, zaman zərfi isə bir qayda olaraq cümlədən əvvəl olur. '''''Məs:''''' ''Maşki mı botono kitob bəvardem - Sabah mən sənin üçün kitab gətirəcəyəm.'' Bəzi cümlələrdə isə yer və tərzi-hərəkət zərfləri xəbərə bağlanır. '''''Məs:''''' ''Mı ve kitob kədə handedəm - Mən çox kitab evdə oxuyuram"''<ref>SSRİ Elmlər Akademiyasının beş cildlik “İran dilçiliyinin əsasları” kitabı ''("Основы Иранского языкознания")''</ref><ref>Пирейко Л. "Талышский язык", Основы Иранского языкознания Новоиранскне языки. 1991. ''с.91-175''</ref><ref>Пирейко Л. "Талышско-русский словарь". Русский язык. 1976. ''с.321-352''</ref>
== Dialektləri ==
Sətir 60:
== Həmçinin bax ==
* [[Talışlar]]
== Xarici keçidlər ==
Sətir 65 ⟶ 67:
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}{{dil-qaralama}}
{{İran dil qrupu}}
[[Kateqoriya:Talış dili| ]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan dilləri]]
|