* 4-cü mərhələ: 1988-1991-ci illər

 

[[1918]]-ci ildə mayın 26-da Zaqafqaziya Seymi buraxıldıqdan sonra əvvəlcə [[Gürcüstan]], mayın 28-də isə [[Azərbaycan]] və Ermənistan öz müstəqilliyini elan edir. İyunun 4-də [[Türkiyə]] ilə Ermənistan arasında Batumda sülh müqaviləsi imzalanır. Bu müqaviləyə əsasən Ermənistan Respublikasının ərazisi təqribən 9 min kv.km, əhalisi isə 321 min nəfər (o cümlədən 200 min erməni, 100 min [[Azərbaycan]]lı, 5 min yezidi kürdləri, 6 min digər millətlər) təşkil edirdi. Bu respublikanın ərazisinə Yeni-Bəyazid qəzası, İrəvan qəzasının beşdə üçü, Eçmiədzin qəzasının dörddə biri, Aleksandropol qəzasının dörddə biri daxil idi. (Kazım Karabekirin Kaleminden, Doğunun Kurtuluşu, Ərzurum, 1990, səh. 371.)

Alman diplomatı Bernsdorf bu mənzərəni belə təsvir etmişdi: "Türkiyə ermənilərə ancaq Sevan(Göyçə-müəllif) gölünü saxlayıb, hansı ki, çimə bilərlər, ancaq çıxmağa və özlərini qurutmağa yer qalmayıb. Batum müqaviləsinə əsasən Ermənistan Respublikasının ərazisi Birinci Dünya müharibəsinə qədər ermənilərin İrəvan quberniyasında kompakt yaşadıqları ərazilərə məhdudlaşırdı.

1918-ci ildə Şərqi Anadoluda qırğınlar törətdikdən sonra türk qoşunlarının önündən qaçan erməni silahlı qüvvələri general Andranikin komandanlığı altında [[Gümrü]]dən [[Qarakilsə]]yə, oradan [[Dilican]] dərəsinə və [[Göyçə]]yə, sonra [[Naxçıvan]]a, oradan da [[Zəngəzur]]a adlayaraq, həmin ərazilərdəki müsəlman kəndlərini viran qoymuşdu. Erməni silahlı qüvvələrinin [[Zəngəzur]]dan [[Qarabağ]]ı təhdid etməsi Azərbaycan hökumətini ciddi narahat edirdi.