Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
|
k tənzimləmə
|
||
|
Sətir 2:
| başlıq =Qədim şəhər
| azərbaycanca adı =Babil
| orijinal adı ={{
| qazıntının adı =
| ölkə =
Sətir 24:
|Commons kateqoriyası = Babylon
}}
'''Babil''' (Akkad dilindəki "Allahın qapısı" mənasını verən "''bab-İllu''" sözlərindən) - [[E.ə. II minillik|E.ə. II minilliy]]in əvvələrində [[Mesopotamiya]]da mövcud olmuş şəhər-dövlət. Qədim dünyanın ən böyük şəhərlərindən biri. Babil şəhər dövləti e.ə. XIX əsrdə [[Babilistan]] dövlətinə çevrildi. Babilin qalıqları [[Dəclə]] və [[Fərat]] çaylarının qovuşması yaxınlığında, indiki [[Bağdad]] şəhərindən 85
== Tarixi ==
Sətir 37:
Babil şəhəri çox əlverişli yerdə yerləşirdı: orada ticarət, karvan yolları kəsişirdi. Eyni zamanda [[Dəclə]] və [[Fərat]] çaylarının bir-birinə yaxınlaşmasına görə bu yerlərdə suvarma və gəmiçiyin inkişafı üçün geniş imkanlar yaranmışdır.
Qədim Babilin güclü dövlətə çevrilməsi prosesi çar [[Hammurapi
[[Şəkil:Babil-1.jpg|300px|right]]
Babil cəmiyyətinnin ictimai quruluşu, başqa qədim cəmiyyətlərdə olduğu kimi [[quldarlıq]] olmuşdur. Kölə əməyindən geniş istifadə olunurdu və qul ticarəti aparılırdı. Kölələr təbəqəsi hərbi dustaqlar və borclarını verə bilməyən adamlardan ibarət olmuşdur.
Çar Hammurapi həm də tarixdə ilk dəfə olaraq ''qanunlar məcmuəsi'' dərc etmişdir. Bu qanunlar ictimai həyatın bütün sahələrini əhatə edirdi. Orada cinayət hesab olunan əməllər və onların müqabilində tətbiq olunan cəzalar əks olunmuşdur. Bu məcmuə gələcəkdə [[Hammurapi qanunları|"Çar Hammurapinin qanunları"]] adlandırılmışdır və daş sütunlar üzərində həkk olunmuşdur. Bü cür sütunlar bütün ölkə şəhərlərində qurulmuşdur və əhali çar Hammurapinin qanunları bilirdi. Sütunlardan biri Susa şəhərində tapılmışdır və başqa dillərə tərcümə olunmuşdur.
[[Şəkil:Code-de-Hammurabi-1.jpg|thumbnail|Üzərində çar Hammurapinin qanunları həkk olunmuş sütun.]]
Hammurapidən sonra ölkə tədricən zəifləməyə başlamışdır. Daha sonra daxili çəkişmələr və xarici qüvvələrlə savaşlar başlamışdır. Cənubda elamlılar Şümer şəhərlərini, şimalda [[Mitanni]] dövləti ticarət yollarını ələ keçirərək, Babilə ağır zərbələr endirmişdirlər. Eyni zamanda ''kassi'' tayfaları da ölkəyə basqınlar edirdilər. Onların başçısı ''Qandaş'' 1742-ci ildə Babilə qarşı uğurlu yürüşlər təşkil edə bilmişdi. Sonda ''hittilər'' e.ə. 1595 ildə Babilə qarşı yürüş edərək, şəhəri ələ keçirdilər, şəhərin baş tanrısı Mərdukun heykəllərini özləri ilə apardılar. Bununla da qədim Babil tarixi sona çatmışdır.
Sətir 50:
Ancaq kassi hakimiyyəti də tədricən zəiflədi. Babil öncə Misir, sonra isə ''Mitanni'' və ''Hitti'' çarlıqlarından asılı vəziyyətə düşdü. Sonra Assur dövləti gücləndi və e.ə. XIII əsrdə Babili idarə edən kassi çarlarını məğlub etdi.
Eyni zamanda ölkəyə [[elam
Daha sonra e.ə. XI-VIII yüzilliklərdə Babilə və bütün Mesopotamiya ərazisinə Ərəbistandan gəlmiş [[Aramilər|arami]], sonra isə, e. ə. VIII əsrdə, ''kəldani'' tayfalarının axını prosesi baş vermişdi. Onlar da tədricən Babil mədəniyyətini mənimsəmişdirlər.
Sətir 64:
E.ə. 626-cı ildə Assura qarşı daha bir üsyan başlamışdır. Üsyançılara kəldani tayfa başçısı '''Nəbu-Apla-Usur''' (''Nəbopalassar'') rəhbərlik etmişdir. O, Elamla ittifaqa girərək Assuriyaya qarşı bir neçə uğurlu yürüş təşkil edə bilmişdir. E.ə. 626-cı ilin sonunda babillilər onun hakimiyyətini qəbul etdilər. Şəhərə gələn Nabopalasar, özünü çar elan edərək Yeni Babil dövlətini qurmuşdur. E.ə. 616-cı ildə babillilər ''Uruk'' şəhərini ələ keşirmiş, sonra isə Assur şəhərini mühasirəyə almışdılar, ancaq onları ələ keçirə bilməmişdilər.
E.ə. 614-cü ildə Assuriyaya qarşı daha bir güclü dövlət - [[Midiya]] - savaşa girmişdir. Midiyalılar Assuriya şəhərini alıb onları əhalisi ilə birlikdə məhv etdilər. Bundan sonra e.ə. 612-ci ilin bahar aylarında babillilər midiyalılarla ittifaqa girərək, onlarla o dövrdə Assuriyanın baş şəhəri olan Nəynəvaya (Nineviyaya) qarşı hücuma keçərək onu mühasirəyə aldılar. Həmin ilin avqust ayında müttəfiqlər Nəynəvanın müdafiəsini yararaq, şəhəri ələ keçirib, onu əhalisi ilə birlikdə yer üzündən sildilər.
Assur qoşununun bir hissəsi Xərran şəhərinə qaçmış və orada müqaviməti davam etdirmişdirlər. E.ə. 609-cu ildə '''Nabopalasar''' oraya irəliləyərək onları məğlub etmişdir.
Sətir 81:
Əvvəlcə Nabonid problemləri həll edə bilmişdir. Üsyanlar yatırılmış, daha sonra Şimali Ərəbistanda yeni ərazilər fəth edilmişdir. Orada Teymə şəhəri inşa edilmiş və çarın iqamətgahı oraya köçürülmüşdür. Babili isə Nabonidin oğlu '''Bel-Şar-Usur''' (''Valtasar'') idarə edirdi.
Ancaq sonra imperiyada vəziyyət yenə də gərginləşmişdir. Daxildə cəmiyyətin müxtəlif zümrələri çarın apardığı siyasəti bəyənmirdilər. Bu zaman Babilə [[Sasani|Fars]] orduları daxil oldular. Nabonid məğlub olub, əsir götürülmüşdür. Onun oğlu isə Babil uğrunda gedən döyüşdə öldürülmüşdür.
Bundan sonra Babilin bütün ərazisi İran imperiyasının tərkibinə qatılmış və bu dövlət tarixdən silinmişdir.
Sətir 87:
== Babilin özəllikləri ==
[[Şəkil:Etemenanki drawing.gif|thumbnail|"Etemenanki" zikkuratının rekonstruksiyası]]
'''I Nəbukadnəzar''' çarlığı zamanı Babil Yaxın Şərqin ən inkişaf etmiş dövləti olmuşdur. İctimai həyatın hər bir sahəsində iqtisadi inkişaf və mədəni dirçəliş müşahidə edilir<ref>Saggs, H.W.F. (2000). Babylonians, p. 165. University of California Press.</ref>. Babil Qədim şərqin ən büyük şəhəri olmuşdur. Onun əhalisinin sayı 200 000-ə çatmışdır. Şəhərin bir tərəfində böyük çar sarayı, başqa tərəfində isə, '''Esagila''' adlanan, babillilərin əsas tapınağı (məbədi) yerləşmişdir. Bu dördkünc tapınağın hər tərəfinin uzunluğu 400 metr olmuşdur. Esagilanın yanında uzunluğu 91 metrə çatan '''Etemenanki''' (şumercə "Cənnət və Dünyanın quruluşu") adlanan qülləsi ([[
Babildə "asma bağlar" adlanan daha bir "dünya möcüzəsi" olmuşdur. Onun haqqnda Siciliyalı Diodor<ref>Diodorus Siculus II.10-1-10</ref> və Strabon <ref>Strabo, Geography XVI.1.5, translation adapted from HL Jones, Loeb edn (1961)</ref> kimi əski yazarlar yazmışdırlar. Buna baxmayaraq o bağların gerçəklikdə olub-olmaması mübahisəli məsələdir. Bir çox araşdırmaçılar onu əfsanə sayır<ref>Stephanie Dalley, (2013) The Mystery of the Hanging Garden of Babylon: an elusive World Wonder traced, OUP</ref>.
Sətir 108:
Babildə çeşidli elmlər inkişaf etmişdir. Elmi fəaliyyətlə əsasən kahinlər məşğul olurdu və onlara dini don geydirilirdi. Ən inkişaf etmiş elmlərdən biri <u>riyaziyyat</u> olmuşdur, çünki hesabat kahinlərə astroloji nəzəriyyələrin qurulması işinə xidmət edirdi və məbədlərin nəzdindəki məktəblərdə tədris olunurdu. Ancaq sonra riyazi hasablama həyatın başqa sahələrində (məsələn, suvarma kanallarınin inşasında, əkin sahələrinin ölçülməsində və s.) də istifadə olunmağa başlamışdır.
[[Şəkil:Babylonian numerals.svg|400px|thumbnail|Babil rəqəmləri]]
Bəzi hallarda Babil riyaziyyatçılarının nailiyyətləri gələcəkdə yaranan yunan elminin nailiyyətlərindən daha əhəmiyyətli olmuşdur. <u>Məsələn babillilər, yunanlardan fərqli olaraq, bu gün olduğu kimi, rəqəmlər nə qədər böyük olursa olsun, onların ifadə edilməsində az simvollarından (və yə hərflərdən) istifadə ediblər<ref>[http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/Babylonian_numerals.html Babylonian numerals Babylonian index. History Topics Index]. Article by: J J O'Connor and E F Robertson
Ancaq çağdaş, əsası on rəqəmli olan, hesabat sistemindən fərqli olaraq, babillilərin hesablamalarının əsasında altmış rəqəmli sistem durmuşdur. Bu sistemdən bəzi hallarda bu gün də istifadə olunur. <u>Məsələn bir saat 60 dəqiqəyə, dəqiqə isə 60 saniyəyə bölünür. Bundan başqa, dairənin də 360 dərəcədən ibarət olması da babillilərin ixtirası olmuşdur.</u>
Sətir 116:
Bundan başqa, Babildə </u>həndəsə<u> elmi yaranmışdır. Onlar bu qün də [[riyaziyyat]]da işlənilən <u>köklərdən</u> də istifadə edirdilər.
Babildə <u>təbabət və kimya</u> elmləri də olmuşdur, ancaq onlar [[
[[Şəkil:Baylonianmaps.JPG|thumbnail|Babilin dünya xəritəsi. Britaniya muzeyi, London]]
Qədim babillilərin <u>coğrafiya</u> elmi haqqında anlayışları olmuşdur. Britaniya muzeyində e.ə. 700-500-cü illərə aid olan <u>Babil xəritəsi</u> vardır<ref>Horowitz W. [http://www.jstor.org/discover/10.2307/4200289?uid=3737560&uid=2&uid=4&sid=21105234596553 The Babylonian Map of the World] // Iraq. — London: British Institute for the Study of Iraq, 1988. — В. 50. — С. 147—165.</ref>. Xəritənin mərkəzində Babil yerləşdirilmişdir. Burada Assuriyanın, Elamın və başqa yerlərin adları da çəkilmişdir, Dəclə və Fərat çayları da göstərilmişdir. Xəritənin mərkəzi sahəsini dairəvi dəniz əhatə edir. Dəniz dairəsinin üstündə üçbucaqlar şəklində səkkiz vilayət göstərilmişdir. Xəritənin üstündəki mətn çox yerlərdə pozulmuşdur və buna görə tam anlaşılmır. Demək olar ki, orada real obyektlərdən başqa mifik varlıqların da yaşayış yerləri göstərilmişdir. Buna görə də bəzi alimlər hesab edirlər ki, bu xəritə qismən mifoloji xarakter daşıyır. Babilin və ümumiyyətlə bütün [[Mesopotamiya
Öz vətənlərinə dönəndən sonra, onlar orada öyrəndiyi elmi inkişaf etdirirdilər. Beləliklə biliklər bütün dünyaya yayılmağa başlamışdır. İlk yunan mütəfəkkirləri də elmi öyrənmək üçün Babilə gəlirdilər. Ümumiyyətlə ilk yunan filosofları Kiçik Asiya yarımadasının polislərində (müstəqil şəhərlərində) yaşamışdırlar. Bu polislər isə Yaxın Şərq ölkələri ilə fəal iqtisadi, ticari, mədəni əlaqələr qurmuşdurlar və onların həyatının bütün sahələri ilə yaxından tanış idilər<ref>История философии в кратком изложении (Пер. с чеш. И.И. Богута). М.: Мысль, 1991, s. 9.</ref>. [[Fales]], [[Pifaqor]], [[Platon]] və başqa yunan filosofları Yaxın Şərqə səyahətlər edib, buranın elmi ilə tanış olmuşdurlar. Bundan sonra onlar Yunan polislərində elmi və fəlsəfi məktəblər açmışdırlar. Daha sonra isə yunan elmi gələcəkdə inkişaf edən müsəlman və müasir Avropa elminin inkişafına təkan vermişdir.
Sətir 131:
Mesopotamiyada göy cismlərinə həsr olunan elmlər çox inkişaf etmişdir. Onların hamısı mistika və dini inanclara bağlanırdılar. Orada bu sahədə olan bilgilər toplanıb, sistemləşdirilirdi. Qədim astronomlar göy cismlərinin hərəkətlərini diqqətlə müşahidə edib, onların qanunauyğunluqlarını tapıb, <u>göyün quruluşunu əks etdirən xəritələr tərtib edirdilər</u>, bunlarla bağlı terminlərin təriflərini verirdilər. O zaman alimlər əsasən kahinlər olmuşdurlar. Buna görə də onlar <u>göy cismləri ilə bağlı olan elmləri dini inanclar müstəvisinə keçirib, onların hər bir insanın həyatına və dünya hadisələrinə təsir etməsini iddia edirdilər</u>.
Kahinlər hesab edirdilər ki, <u>yerdə olan hər bir şey, əslində göylərdə baş verən hadisələrin əks olunmasıdır</u>. Yəni əslində hər şey səmalarda baş verir, yerdə isə onun yalnız kölgəsi əks olunur. Gələcəkdə bu fikir yunan filosofu [[Platon
Quranda (2: 102) da sehrin və cadugərliyin Babildə yaranması haqqında deyilmişdir. Orada deyilir ki, '''Harut və Marut''' adlı iki mələk insanları sehrə öyrəşdirmişdir.
Qədim [[Mesopotamiya
Bu inanclar astrologiyanın yaranması üçün zəmin yaratmışdır, ancaq planetlərin hərəkətlərinin müşahidələri və bu sahədə biliklərin sistemləşdirilməsi prosesi Qədim Babildə, e.ə. 2000-1530-cu illər ərzində başlamışdır. Bu gün bizə məlum olan ilk astroloji mətn o dövrdə yazılmış və [[Fərat çayı]]nın yaxınlığında yerləşən ''Mari'' şəhərinin xarabalıqlarında tapılmışdır. Bu gil lövhəsində '''Asqudum''' adlı münəccim kahin, çar '''Zimrilim'''ə ayın tutulmasının müşahidə etməsini və bunun ona və onun vilayətinə xeyrli olmasını bildirmişdir. Bu yazıdan məlum olur ki, o dövrdə kahinlər planetlərin hərəkətlərini izləmiş və bunun əsasında gələcək hadisələri proqnozlaşdırmağa cəhd etmişdirlər. Orada deyilir: ''“Rəbbim ‘Zimrilim’ə: Sənin nökərin olan Asqudum sənə demək istəyir ki, bu ayın 14-cü günü ayın tutulmasını müşahidə etmişdi. Bu şərin əlamətidir, lakin sənin üçün və sənin ölkən üçün bu əlamət xeyrlidir...”'' <ref>Dossin, Georges. "Lettre du divin Asqudun au roi Zimrilim au sujet d'une éclipse de lune." Compte-rendu de la seconde rencontre assyriologique internationale par le Group Françoise Thureau- Dangin. Paris: Imprimerie Nationale, 1951, pp. 46-48.
Günəşin, ayın, [[Venera (planet)|Venus (Venera)]] planetinin hərəkətləri də izlənilirdi və bunun əsasında gələcək hadisələr üçün xəbərlər verilirdi.
Bu cür mətnlər çar Aşşurbanipalın kitanxanasında tapılmışdır<ref>Langdon S. Fosheringham. The Venus Tablets of Ammizaduga. Oxvord, 1928.</ref>. Onların adını şərti olaraq '''"[http://www.thelivingmoon.com/42stargate/03files/Sumerian_Astronomy_02.html Enuma, Anu, Enlil]"''' (mətnlər bu tanrıların adı ilə başlanır) qoymuşdurlar.
Qədim Babil münəccimləri əsasən ölkənin, çarların, havanın, məhsulun gələcək aqibətlərinin necə olması haqqında xəbərlərin verilməsi ilə məşğul olmuşdurlar. Onlar hələ hər bir şəxsiyyətin taleyinə və gələcəyinə dair xəbərlərə o qədər də əhəmiyyət verməmişdirlər. Sözü gedən gil lövhəsinin bir fraqmentində deyilmişdir: "“Şabatu ayının 15-ci qünü Venus (Venera) qərbdə gizləndi və göydə üç gün görsənmədi. Şabatu ayının 18-ci günü isə o yenidən şərqdə görsəndi. Bu çarlar üçün bədbəxtçilik gətirəcək”<ref>Ван дер Варден. Пробуждающаяся наука II. Рождение астрономии. / Перевод с англ. Г.Е.Куртика, Под ред. А.А.Гурштейна, Москва: Наука, 1991, с. 58.</ref>.
Sətir 147:
Şumer inanclarından istifadə edərək kahinlər bütün göyü '''Enuma, Anu və Enlil''' (babillilərdə [[İştar]], [[Sin]] və [[Şamaş]]) tanrılarının sahələri olan üç hissəyə bölmüşdürlər<ref>[http://www.academia.edu/2075880/En%C5%ABma_Anu_Enlil_Tablets_1-13 Enūma Anu Enlil Tablets 1-13]</ref>. Bu üçluk və ya triada müqəddəs sayılırdı. Beləliklə, <u>üç rəqəmi sümer və babillilər üçün müqəddəs sayılırdı</u>. Gələcəkdə də Üç rəqəmi çeşidli mədəniyyətlərdə (Xristianlıqda olduğu kimi) müqəddəs olmuşdur. İslamda da bəzi adətlərdə Üç rəqəminin yeri vardır. Örnək üçün <u>ölən adam üşün üç gün ərzində matəm saxlamaq</u>.
Daha sonra Babil münəccimləri heliaktik doğuşları(planet və ulduzların, günəşin göyün o yerində yerləşməsi səbəbindən, müvəqqəti gözə görsənməmə müddətindən sonra ilk səhər doğuşudur), günəşin, ayın doğması və batması proseslərini diqqətlə müşahidə edib, bu barədə zəngin biliklərə malik olmuşdurlar. Astronomik ölçüləri və hesabatları düz aparmaq üçün onlar ilk dəfə olaraq [[astrolab
Yeni Babil dövründə astrologiya elmi daha da inkişaf etmişdir. O dövrdə artıq [[qoroskop
Bununla bərabər Babildə riyaziyyat elmi də inkişaf edirdi, çünki qoroskopların tərtibi zamanı hesablamalara ehtiyac duyulurdu. Babil qoroskoplarında hər doğulan uşağın doğum günü, bundan başqa dünyaya gələn anda ayın, günəşin və planetlərin düzülüşü, yeni çıxan ayın səmada qalması və günəşin doğmasından sonra bütöv ayın səmada qalmasının müddətləri haqqında məlumatlar verilirdi. Bunların əsasında hər bir insanın falına baxılırdı. Həmçinin o dövrdə ayın və günəşin tutulması hadisələri izlənir, bu barədə tarixi məlumatlar astroloji gündəliklərə salınırdı, onlar öncədən proqnozlaşdırılırdı.
Sətir 165:
Babil mədəniyyəti və dini də, Mesopotamiyanın başqa bölgələrində olduğu kimi, əsasən qədim [[Şumer]] və [[Akkad]] mirasından bəhrələnmiş və əksər hallarda onu təkrarlamışdır. Ancaq babillilər bu mirası daha da inkişaf etdirmiş, başqa Yaxın Şərq ölkələri və Misir mədəniyyətlərinin inkişafına təsir etmişdirlər. Beləliklə, babillilər çeşidli elmlər və incəsənət sahəsində daha böyük uğurlar əldə edə bilmişdirlər.
Mesopotamiyanın başqa yerlərində olduğu kimi, Babil dini çox tanrılı ([[Politeizm|politeist]]) olmuşdur. Şümer-akkad tanrılarılarına Babildə də ibadət edirdilər, ancaq orada bu inanclar bir qədər mürəkkəbləşdirilmişdir. Eyni zamanda Babil əhalisi öz şəhər, məhəlli, milli, tayfa və ailə tanrı və tanrıcalarına ibadət etmişdirlər. Şümerdə olduğu kimi Babilin də baş tanrıları - ölən və dirilən təbiət və bitki tanrısı [[Təmmuz]] (Dumuzi) və onun sevgilisi, [[Venera (planet)|Venera]] (Venus) planetinin rəmzi olan, tanrıca [[İştar]] (İnanna) olmuşdurlar. Daha bir baş tanrı - şimşək və yağış tanrısı ''Adad'' (sümerlərdə İşkur) olmuşdur. Günəş və ay tanrıları [[Şamaş]] və [[Sin]] də tanınmış tanrılar olmuşdurlar. Ümumiyyətlə, Babildə bir çox tanrılar planet və ulduzlarla əlaqələndirilirdi: savaş və ölüm tanrısı Nərqal [[Mars
Yeddi tanrıya - "Şamaş"a, "Mərduk"a, "İştar"a, "Sin"ə, "Nərqal"a, "Ninurta"ya və "Nəbu"ya özəl sayqı göstərilirdi. Məhz Babildə, bu tanrıların şərəfinə yeddi rəqəmi planetlərlə əlaqələndirilib müqəddəs sayılırdı. Buna görə də babillilər həftəni yeddi günə bölmüşdürlər. Sonra bu bölgü bütün dünyaya yayılmışdır. Qədim zamanlardan XVIII əsrə qədər bəşəriyyətə yalnız 7 planet məlum olmuşdur. Bunlar Günəş, Ay, Merkuri, Venera, Mars, Yupiter və Saturn olmuşdur. E.ə. I minilliyin ortalarında yunanların babillilərlə mədəni əlaqələri aktivləşmişdir və bunun nəticəsində planetlərin ilahələşdirilməsi adəti yunanlara keçmişdir. Onlar da öz tanrılarını babillilər kimi bu planetlərlə eyniləşdirmişdirlər.
Sətir 173:
Bəzi müasir Avropa dillərində, bu günə qədər, həftənin günləri, qədim babillilərdə, sonra isə yunanlarda və romalılarda olduğu kimi, bu planetlərin tanrılarının adlarını daşıyır:
[[Şəkil:Babil-tanrilari5.jpg|center]]
Mesopotamiya xalqlarının inanclarına görə, tanrılar dünyanı idarə edirdilər. Ancaq onlar da əbədi qanuna və ya qanunauyğunluğa tabe olmuşdurlar. Yəni tanrılar dünya hadisələrinin təbii axarına müdaxilə edə bilmirdilər. Bu qanunauyğunluq hər bir şeydən yüksək və müqəddəs hesab olunurdu.
Mesopotamiyanın müxtəlif yerlərdə tapılmış mətnlərin əsasında, kahinlərin ümumi dünyagörüçünün nədən ibarət olduğunu təsəvvür etmək mümkündür. Onlar yeri göyün əksi kimi təsəvvür edirdilər. Kainat isə dünya okeanında üzür. Göylər müxtəlifdir: yüksək göy Anu tanrısına, orta göy isə Mərduk başda olmaqla igiqlərə məxsusdur. İgiqlər isə, Şümer-Akkad panteonunun baş tanrıları olmuşdurlar. Hesab olunurdu ki, onlar kainatın əsasını təşkil edən ünsürlərin təcəssümüdür. Onlardan yeddisi ən yüksək tanrılar olmuşdurlar: Anu, Enlil, Ea, Sin, Şamaş, Mərduk, İştar. Onları insanlar görmürlər. Görünən göy ən aşağılarda yerləşir və onun üzərində ulduzlar vardır. Yerdə olan hər bir şey göylərdə olanların əksidir. Yəni əslində göylərdə olan şeylər həqiqidir, yerdəkilər isə yalnız onların obrazlarıdır. Buna görə da, göyləri tədqiq edərək, yerdəki hadisələri anlamaq və proqnozlaşdırmaq olar. Babil astrologiyası da bunun üçün yaranmış və inkişaf etmişdir. Göründüyü kimi bu cür fikirlər bir neçə əsr sonra yunan filosofu [[Platon]] tərəfindən ifadə edilmişdir. O da dünyanı ideal aləmin əks olunması kimi təsəvvür edirdi.
Babildə çar hakimiyyəti müqəddəs sayılmışdır. Diri və ölmüş çarlar tanrılaşdırılmışdır və adi adamlar onları tanrı kimi qəbul etmək və onların "ilahi" hakimiyyətlərinə tabe olmaq məcburiyyətində qalmışdırlar. Başqa tərəfdən Babil kahinləri müxtəlif tanrıların kultlarını tətbiq edərək, onların şərəfinə nəhəng məbədlər ([[
Babildə, bütün Mesopotamiyada olduğu kimi, məbədlərin fəaliyyəti ən geniş ictimai sahələri əhatə edirdi. Torpaq əraziləri, çeşidli iri və xırda buynuzlu heyvan növləri, kölələr, pul, cavahirat, daşınmaz əmlak və s. onların mülkiyyətində olmuşdur. Kahinlər uzaq və yaxın ölkələrlə karvan və dəniz ticarəti; çeşidli maliyyə əməliyyatları; daşınmaz əmlak alverini aparıb və mülkiyyətlərində olan evləri və bağları icarəyə verirdilər. Bundan başqa, onlar sələmçiliklə də məşğul olurdular. Məbədlərin nəzrində emalatxanalar da fəaliyyət göstərirdilər. Eyni zamanda, məbədlər mədəniyyət və maarif mərkəzləri olmuşdurlar. Orada kitabxanalar və məktəblər fəaliyyət göstərirdi. Beləliklə bütün bunlardan əldə edilmiş böyük sərvətlər kahinlərin həddən artıq zəngin və varlı sinfə çevrilməsinin əsasını təşkil etmişdir.
Sətir 193:
Babildə də müəyyən dövrlərdə monolatriyanın tətbiq edilməsinə cəhdlər olunmuşdur. Şəhərin baş tanrısı Mərduk tapınmağa layiq yeganə tanrı elan edilirdi. Başqa tanrıların mövcud olması isə, Mərdukun başqa təzəhürləri və ifadə olunması kimi izah edilirdi. Yəni, məsələn, hansısa tayfa və ya ailə tanrılarının mövcudluğu əslində Mərdukun başqa adla, forma ilə, rəvayətlə ifadə edilməsi kimi izah edilirdi. Bu təzahürlərə tapınmaqdansa, Mərdukun özünə tapınmaq daha məqsədəuyğun və xeyrli hesab olunurdu.
Bəzən isə, hansısa baş tanrının kahinləri o qədər çox nüfuza malik olmuşdurlar ki, artıq çarların işlərinə qarışıb, onları hətta devirə də bilərdilər. Bu halda çarlar onlarla hesablaşmaq məcburiyyətində qalırdılar. Bu cür hallar dünyəvi və dini hakimiyyətin bir-biri ilə çarpışmasına gətirib çıxarırdı. Gələcəkdə də bu problem papaz-kral, xəlifə-sultan (imam-sultan) münasibətləri kimi təzahür olurdu və bu gün də olmaqdadır. Dini xadimlər cəmiyyətdə mənəviyyat problemlərini əsas gətirərək öz nüfuzlarını, iqtisadi və siyasi rollarını artırmağa cəhd edirlər. Dünyəvi hakimiyyət, iş adamları, iqtisadi, siyasi və ticarət elitaları isə bunun qarşısının alınmasında maraqlı olurlar.
Babildə çarlar və ticarət elitaları, bu gün olduğu kimi, dini zümrələrin həddən çox artmış nüfuzuna qarşı çarpışaraq müxtəlif vasitələrdən istifadə edirdilər. Bu vasitələrdən biri bir monolatriyanı başqası ilə əvəz edilməsi olmuşdur. Belə ki, kahinlərə qarşı çarpışmış Babilin sonuncu çarı Nabonidus dini islahatçılıq siyasətini aparmış və ənənəvi Mərduk kultunu ay tanrısı Sinin kultu ilə əvəz etməyə çalışmışdır. Lakin bu islahat uğursuz başa çatmışdır. Babil kahinləri Nabonidusun siyasətinə etiraz edərək ona qarşı güclü müxalifət yarada bilmişdirlər. Onlar Babul dövlətini zəiflətmiş, onun İran imperiyası tərəfindən istila edilməsi üçün zəmin yaratmışdır və hətta bu barədə iranlılarla gizli danışıqlar aparmışdırlar. Əvəzində İran şahları onlara Mərduk kultunun qorunması və onların nüfuzlarının saxlanılmasını vəd etmişdirlər. Beləliklə Nabonidusun dini islahat cəhdi uğursuzluqla nəticələnmiş və sonda Babil imperiyasının mövcudluğuna son qoyulmuşdur.
Sətir 200:
Yəhudi, Xristian və İslam ənənələrində Babillə bağlı bir sıra rəvəyətlər vardır. Məsələn, [[Əhdi-Ətiq]]ə görə ([http://www.yeniheyat.com/index.php/en/toevrat/yaradls Yaradılış] 11: 1-9), Babildə insanlar yığışıb, böyük bir şəhər və qüllə inşa etmək fikrinə düşdülər. Tanrı bu əməli bəyənməmiş, onların əməllərinin qarşısının alınması üçün dillərini qarışdırmışdırdır. Bundan sonra insanlar yer üzünə səpələnmişdirlər.
[[Əhdi-Cədid
Babil ilk xristianların inandıqlarına görə bütpərəst, əxlaqsız, mənəvi dəyərləri itirmiş, təkəbbürlü bir şəhər olmuşdur. Məhz buna görə də o məhv olmuşdu. O zaman Romada da buna bənzər vəziyyət yaranmışdır. Roma imperiyasını istibdad, ədalətsizlik və əxlaqsızlıq dalğası bürümüşdü. İmperatorlar və onların canişinləri ilk Məsihi (Xristian) icmalarını və imanlı insanları təqib edirdilər. Bu səbəblərlən də məsihilər Romanı Babillə müqayisə edirdilər və inanırdılar ki, bu təkəbbürlü və əxlaqsız şəhəri Babilin aqibəti gözləyir. Məşhur xristian ilahiyyatçısı [[İrineus Lionlu|Lionlu İrineus]] yazırdı ki, “Vəhyin” bu misraları Romadan bəhs edir və burada onun dağılması haqqında öncədən xəbər verilir<ref>Lionlu İrineus. “Hereslə qarşı”, 5; 30; 13.</ref>.
Sətir 210:
Bundan başqa, Quranda sehrin Babil şəhərində yaranmasından bəhs edilir (2: 102).
Müsəlman ənənəsində də Babilin insanların dillərinin qarışdığı yer olması haqqında rəvayətlər vardır. Bəlkə də onlar yəhudi ənənəsindən alınmışdır. Kurtubinin təfsirində deyilir ki, Babil “yer üzündə olan bir bölgənin adıdır. İraq və çevrəsi olduğu söylənmişdir”. “Nəmrudun taxtı yıxılınca orada dillərin dağılmasından (təbəlbül) dolayı bu ismin verildiyi söyləndiyi kimi; səbəbinin uca Allah, Adəm oğullarının dilləri arasında fərqlilik olmasını murad edince bir rüzgar göndərdi ve bu rüzgar dəyişik yerlərdən onları Babilde topladı və Allah orada onların dillərini dağıtdı, sonra da bu rüzgar onları dünyanın dörd tərəfinə dağıtdı. Əslində bu adı almasına səbəbin bu olduğu söylənmiştir. Bəlbələ… “dağıtmaq“ deməkdir”.<ref>[http://www.multimediaquran.com/quran/turkce/002/2-taberi1.htm Kurtubi təfsiri.]
Məşhur müsəlman tarixçisi [[Təbəri]] isə ''“Tarix”'' kitabında Babildə [[Nəmrud]] tərəfindən inşa edilən bir qüllə haqqında yazmışdır. Ancaq Allah onu yıxıb, o zamana qədər eyni dildə danışan insanların dilini 72-yə ayırır.
Sətir 216:
Quranda daha bir qüllə haqqında məlumat verilir. Ancaq burada hadisələr Babildə deyil, Misirdə inkişaf etmişdir. Peyğəmbər Musa ilə razılaşmayan Firon özünü tanrı hesab edərək deyir: ''“Ey əyanlar! Mən sizin üçün özümdən başqa bir tanrı olduğunu bilmirəm. Ey Haman! Mənim üçün od qalayıb palçıqdan kərpic bişir və bir qüllə tikdir ki, (ora qalxıb) bəlkə, Musanın tanrısına tamaşa edim. Axı mən onu həqiqətən yalançı sayıram!'' (28: 38).
Göründüyü kimi uca tapınaqların və başqa dini tikililərin, məqbərələrin inşası təkcə Babildə deyil, həm də başqa yerlərdə də aparılırdı. Misirdə də uca tikililər (piramidalar) bu günə qədər qalmaqdadır. Onlar da əslində qüllə növləridir. Misirlə Babilin mədəni, iqtisadi, ticari əlaqələri olmuşdur. Bu səbəbdən mədəniyyətlərin və üslubların bənzərliyi təbii haldır. Bu cür hündur tikililər hər iki ölkədə inşa edilirdi. Qüllə sahibi bununla özünü tanrılaşdırır, yüksəklərə qalxaraq özünü tanrıların əhatəsində olduğunu zənn edirdi. Mesopotamiyada da [[zikkurat
Mesopotamiyada bütlərə, ulduz və planetlərə tapınmağın adi hal olduğu peyğəmbər [[İbrahim
Quranda Allah axtarışında olan İbrahim, öncə ulduza, sonra aya, daha sonra günəşə müraciət etmişdir. Ancaq düşünərək, onlara tapınmanı rədd etmiş və Allahın birliyinə iman etmişdir (Quran, 6: 76-79).
Bu düşuncələr zamanı başqa obyektləri rədd edən İbrahim, Allaha iman gətirmiş və qövmünün tapındığı bütləri dağıtmışdır. Bu əməlinə görə çar Nəmrud onu diri-diri oda atmış, lakin Allah İbrahimi qorumuş və o oddan sağ çıxmışdır.
Çar Nəmrud haqqında Əhdi Ətiqdə (Yaradılış, 10:8-12) də rəvayətlər vardır.
[http://www.yeniheyat.com/index.php/en/peygmbrlrin-kitablar/mikeya Mikeya peyğəmbərin] kitabında (5: 6) isə Assur Nəmrud ölkəsi adlanır. Lakin yəhudi dini ədəbiyyatında o bütpərəst kimi təqdim edilir. O, Babil qülləsinin inşasını təşkil etmiş və İbrahim peyğəmbəri Allaha ibadət etdiyinə görə oda atmış, lakin o oradan diri çıxmışdır<ref>[http://toldot.ru/rus/articles/art/2252 P. Моше Вейсман. Мидраш рассказывает. Недельная глава Ноах (часть 2).]</ref>. Yəni bu yəhudi mətnlərinin məzmunu Quranla üst-üstə düşür.
== Mənbələr ==
Sətir 235:
# I.L. Finkel, M.J. Seymour, Babylon, [[Oxford University Press]], 2009 ISBN 0-19-538540-3
# Joan Oates, Babylon, Thames and Hudson, 1986. ISBN 0-500-02095-7 (hardback) ISBN 0-500-27384-7 (paperback)
# The Ancient Middle Eastern Capital City — Reflection and Navel of the World by Stefan Maul ("Die altorientalische Hauptstadt — Abbild und Nabel der Welt," in Die Orientalische Stadt: Kontinuität. Wandel. Bruch. 1 Internationales Kolloquium der Deutschen Orient-Gesellschaft. 9.–1 0. Mai 1996 in Halle/Saale, Saarbrücker Druckerei und Verlag (1997), p.
# Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Babylon". Encyclopædia Britannica 3 (11th ed.). [[Cambridge University Press]]. pp.
# "UNESCO: Iraq invasion harmed historic Babylon" . Associated Press. July 10, 2009.
# George, A. R. Babylonian Topographical Texts . — Louvain: Peeters, 1992. — 504 p. — (Orientalia Lovaniensia Analecta, 40). — ISBN 978-90-6831-410-6.
| |||