Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
|
|
||
|
Sətir 21:
== Fəaliyyəti ==
Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin ([[1923]]-[[1929]]) və onun davamı olan digər elmi təşkilatların (Azərbaycan Elmi Tədqiqat İnstitutu, AzOZFAN və s.) xətti ilə xalqımıza məxsus zəngin şifahi söz sərvətinin toplanması və nəşri istiqamətində ən məhsuldar fəaliyyət göstərən folklorçular sırasında Hümmət Əlizadənin də unudulmaz xidmətləri olmuşdur. İyirminci- otuzuncu illərdə folklor ekspedisiya və ezamiyyətlərində onun qədər fəal iştirak edən ikinci bir folklorçu yoxdur. Az qala ilin çox hissəsini Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində el ədəbiyyatı nümunələri toplamaqla keçirən Hümmət Əlizadənin fədakar toplayıcılıq və nasirlik fəaliyyəti nəticəsində çoxsaylı folklor kitabları işıq üzü görmüşdür. Bu sıradan onun elmi ictimaiyyətə təqdim etdiyi ilk folklor kitabı [[1929]]-cu ildə ATTC-nin nəşriyyatında buraxdırdığı “Azərbaycan el ədəbiyyatı” (Birinci hissə) məcmuəsidir. [[Həmid
“Azərbaycan el ədəbiyyatı” məcmuəsinin ikinci hissəsi [[1936]]-cı ildə buraxılmış və oraya həm nağıllar, həm də aşıq dastanları daxil edilmişdir.(2) “Azərbaycan el ədəbiyyatı”nın [[1929]]-cu il nəşrində yer alan “Kötükçü Abbas”, “Ovçu oğlu Uluxan”, “Şahzadə İbrahim”, “Ayğır Həsən”, “Nardan Xatun”, “Şah Abbas”, “Şahzadə Bəhram”, “Məlik Məhəmməd” və başqa nağıllar toplanıldığı ərazinin -[[ Gəncə]] - [[Qazax]] - [[Borçalı]] bölgəsinin dil-ləhcə xüsusiyyətləri saxlanılmaqla nəşr edilmişdir. Hər bir nağılın harada, kimdən yazıya alınması barədə kitabın sonunda məlumat verilməsi də onun elmi dəyərini artırır. Kitaba “Gəncə və Qazax nağılları haqqında” başlıqlı rəy-müqəddimə yazan [[Hənəfi Zeynallı]] buradakı materialların elmi əhəmiyyətini vurğulayaraq göstərirdi: “El yaradıcılığının ən qüvvətli və zəngin bir qismini təşkil edən nağıllar xəlqiyyatı öyrənmək üçün ən qiymətli bir sahədir. Burada elin keçmiş olduğu ictimai, qövmi, ənənəvi və dini məqamları tamamilə görmək olur” (1,9). Lakin həm H.Zeynallının giriş məqaləsində, həm də bütövlükdə kitabın tərkibində dövrün siyasi-ideoloji ab-havası qabarıq şəkildə öz təsirini göstərmişdir. Belə ki, məcmuəyə daxil edilmiş nağılların “Yoxsul və ortabab kəndli təbəqəsi arasında yayılanlar” (“Avçı oğlu Uluxan”, “Fatmacıq”, “Piyalə göz”, “Nardan Xatun” və s.) “Bəylər, ağalar məclisində söylənən “gəlmə” nağıllar” (“Şahzadə Bəhram”, “Nəcəf”, “Şəhzadə İbrahim”, “Kötükçü Abbas” və s.) kimi ideoloji meyarlarla qruplaşdırılması hər hansı başqa bir səbəbə söykənmir. Kitabın girişində bu cür qruplaşdırılmanın ATTC Folklor Komissiyasının rəyi əsasında aparıldığının xüsusi şəkildə vurğulanması da sözü gedən toplama-tərtib işinə marksist ideoloji yanaşmanın zorla tətbiq edildiyindən xəbər verirdi.
Hümmət Əlizadənin [[1929]]-cu ildə nəşr etdirdiyi ikinci folklor kitabı “Azərbaycan aşıqları” adlanır.(3) Yetmişdən yuxarı aşıq və el şairinin çoxsaylı şeirlərini əhatə edən 295 səhifəlik bu kitabın poliqrafik ölçüsü 21x12 sm., tirajı üç min nüsxə, qiyməti iki manatdır. Kitaba Abdulla Şaiq müqəddimə, Hümmət Əlizadə özü isə “El ədəbyyatı və inqilab” adlı ümumi səciyyəli giriş məqaləsi yazmışdır. “Göyçəli Aşıq Ələsgər” başlığı ilə açılan toplama-tərtib işi “Zeynalov İsmayıl Katib”lə tamamlanır. Kitabda [[Şair Vəli]], [[Aşıq Söyün]], [[Xəyyat Mirzə]], [[Aşıq Əsəd]], [[Aşıq Əmrah]], Aşıq Qərib, Aşıq Qurban, Məsum, Divarqanlı Abbas, [[Xəstə Qasım]] və s. cərgəsi üzrə gedən materiallar verilmişdir. Təqdim olunan sənətkar haqqında ya olduqca yığcam bilgi verilir, bəzi hallarda isə yalnız ad və təxəllüs göstərilir. Təqdim olunan bioqrafik məlumatların xeyli hissəsində natamamlıq, dolaşıqlıq və ziddiyyət olduğu açıq şəkildə nəzərə çarpır.
Sətir 34:
Hümmət Əlizadə təkcə aşıq poeziyasının deyil, həm də dastanların toplanması və nəşri istiqamətində hər cür fədakarlıq göstərmiş, onlarla dastanı aşıq repertuarından yazıya alaraq çapa hazırlamışdır. Bu sıradan onun ortaya çıxardığı ilk sanballı nəşr işi “Dastanlar və nağıllar” (Bakı, Azərnəşr, 1937-ci il) kitabıdır.(11) Qalın cilddə, 432 səhifə həcmində, 17x13 sm. poliqrafik ölçüsündə olan bu nəfis tərtibatlı kitabın tirajı on min, qiyməti isə yeddi manatdır.
Kitaba “Aşıq Valeh”, “Aşıq Əmrah”, “Novruz”, “Şah İsmayıl”, “Tahir Mirzə”, “Məsum”, “Alı xan və Pəri xanım”, “İbrahim”, “Dilsuz və Xəzangül”, “Səyyad və Səadət”, “Qasım” dastanları və iyirmi nağıl daxil edilmişdir. Diqqətçəkicidir ki, Hümmət Əlizadə hər bir dastan və ya nağılı konkret olaraq nə zaman, harada və kimdən yazıya aldığını kitabın sonundakı “Qeydlər” bölməsində göstərmişdir. Məsələn, “Aşıq Valeh” dastanını Tovuzda 1927-ci ildə Şair Vəlidən, “Novruz” dastanını 1928-ci ildə Tovuzda Aşıq Əlidən, “Alı xan və Pəri xanımı” 1927-ci ildə Qazaxda Aşıq Əlidən və s. yazıya almışdır. Nağılların folklor pasportu da bu qaydada verilmişdir. Bu, Hümmət Əlizadənin folklor toplayıcısı və naşiri kimi öz işini elmi prinsiplər əsasında professional şəkildə qurduğunun əsas göstəricisidir.
== Hümmət Əlizadə və Koroğlu dastanı ==
Hümmət Əlizadənin dastanların toplanması və nəşri sahəsindəki dəyərli, unudulmaz fəaliyyətinin mühüm bir istiqaməti də “Koroğlu” eposunun Azərbaycandakı ilk geniş həcmli nəşrini gerçəkləşdirməsi ilə bağlıdır. İyirmi-otuzuncu illərdə mütəmadi şəkildə Azərbaycanın əsas aşıq bölgələrinə elmi ezamiyyətə yollanan görkəmli folklorçunun xüsusi diqqət yönəltdiyi bir məsələ də ustad aşıqların repertuarından “Koroğlu” dastanının müxtəlif qollarını yazıya almaq olmuşdur.
Hümmət Əlizadənin əsasən [[Qazax]], [[Tovuz]], [[Şəmkir]], və [[Gəncə]] aşıqlarının repertuarlarından yazıya aldığı “Koroğlu “ qollarının arxiv mənzərəsi barədə doğru-dürüst məlumat almaq imkanı xeyli dərəcədə məhdud olmasına baxmayaraq, toplanmış materialların əsas hissəsi 1941-ci ildə “Azərnəşr”də çap olunduğundan, onun iyirmi-otuzuncu illərdə etdiyi qolların say göstəricisinin təqribən elə mövcud nəşrdəki qədər, yəni on dörd olduğunu söyləmək olar. Əslində sözü gedən “Koroğlu” mətni nəşriyyata xeyli qabaq – 1939-cu ildə təqdim edilməsinə və 1940-cı ildə çapa imzalanmasına baxmayaraq, sovet-alman müharibəsinin başlanması ilə bu iş sürətləndirilmiş və müharibə başlanandan az sonra kitab nəşr olunmuşdur. Bunun əsas səbəbi “Koroğlu” dastanının qəhrəmanlıq səciyyəsi daşıması və düşmənə qarşı yenilməz mübarizə ruhu kəsb etməsi idi. Yüksək poliqrafik keyfiyyət və qalın üz qabığı ilə buraxılmış 225 səhifəlik kitabın doqquz min nüsxədən ibarət yüksək tirajı da xalq, o cümlədən də azərbaycanlı əsgərlər arasında qəhrəmanlıq, döyüşkənlik, düşmənə qarşı amansızlıq ruhunu gücləndirmək məqsədi daşıyırdı. Dastan həqiqətən də bu istiqamətdə güclü təsir imkanına malik idi və xalq arasında olduğu kimi cəbhədə də əldən-ələ gəzirdi.
Öz dövrünün mənəvi-ictimai və siyasi-ideoloji havası ilə yaxından səsləşən bu kitab [[Vəli Xuluflu]] nəşrindən (1927,1929) sonra “ Koroğlu”nun folklor kitabı halına gəlməsi istiqamətində həyata keçirilən ən böyük və ən mükəmməl bir folklor nəşri kimi xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Kitabda on dörd qol, “Koroğlunun qocalığı” ilə bağlı iki əlavə qol –variant və təqdim olunan qollarda olmayan əllidən yuxarı Koroğlu şeiri toplanılmışdır. Hər bir qolun folklor pasportu – hansı aşıqdan, harada və nə zaman toplanılması barədə toplayıcı qeydi də verilmişdir. Qolların kitabdakı düzülüş ardıcıllığı və pasport təqdimatı aşağıdakı kimidir: 1) “Koroğlu” (1937-ci il, Qazaxda Aşıq Əlidən), 2) “Koroğlunun İstanbul səfəri”, 3) “Koroğluynan Aşıq Cünun” (1938-ci il, Qazaxda Aşıq Əlidən), 4) “Koroğlunun Türkmən səfəri” (1934-cü il, Qazaxda Aşıq Əlidən), 5) “Koroğluynan Dəmirçioğlu” (1938-ci il, Tovuz, Aşıq Mirzədən), 6) “Koroğlunun Ərzurum səfəri (1938-ci il, Kirovabad (Gəncə), Aşıq İbrahim Qaracaoğlundan ), 7) “Koroğlunun Ərzəngan səfəri” (1937-ci il, Qazaxda Aşıq Əlidən), 8) “Koroğlunun Toqat Səfəri” (1938-ci il, Qazaxda Aşıq Sadıqdan), 9) “Koroğlunun Baqdad səfəri” (1938-ci il, Kirovadda Aşıq İsrafildən), 10) “Koroğlunun Ballıca səfəri” (1930-ci il, Ordubaddı Aşıq Muxtardan), 11) “Koroğlunun Rum səfəri” (1929-cu il, Qazaxda Aşıq Məhəmməddən), 12) “Koroğlunun Bayazıd səfəri” (1934-cü il, Qazaxda Aşıq Əlidən), 13) “Koroğlunun Dərbənd səfəri” (1932-ci il, Tovuzda Aşıq Vəlidən), 14) “Koroğlunun qocalığı” (1938-ci il, Şəmkirdə Aşıq Qənbərdən).
Qeyd etmək lazımdır ki, kitabda “Koroğlunun qocalığı” rolu üç variant halında verilmişdir. Tərtibçi nəşrin Aşıq Qəmbərdən yazıya aldığı yuxarıda adı çəkilən qolu əsas mətnə, 1938-ci ildə Tovuzda Aşıq Məhəmməddən və 1934-ci ildə Qazaxda Aşıq Əlidən topladığı eyni adlı qolları isə kitabın “Variantlar” bölməsinə daxil etmişdir.
Mündəricatın mənzərəsindən də göründüyü kimi, Hümmət Əlizadə təqribən on il ərzində dastanın qollarını müxtəlif aşıqların repertuarından yazıya almaqla məşğul olmuşdur. 1929-cu ildə Qazaxda Aşıq Məhəmməddən “Koroğlunun Rum səfəri” qolunun yazıya alınmasından başlanan bu ağır, məşəqqətli, bununla belə, həm də şərəfli iş 1938-ci ildə “Koroğlunun qocalığı” qol-variantların toplanması ilə yekunlaşmış və 1939-41-ci illərdə kitabın tərtibi, nəşri prosesi getmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, sözü gedən nəşrdə yer alan “Koroğlunun qocalığı” qol-variantları “Koroğlu” istiqamətindəki mövcud toplama-nəşr təcrübəsində folklor mətnini həm də variantlar halında təqdim etməyin ilk nümunəsi idi.
Hümmət Əlizadə “Koroğlu”su dil və üslub səciyyəsinə görə folklor kitabı parametrlərinə cavab verən bir nəşrdir. Burada folklor söyləyicisinin – aşığın təhkiyə tərzinin qorunması, folklor və etnoqrafiya realilərinin mühafizəsi, dastan ifaçılığına məxsus danışıq-nitq koloriti və s. kimi incə nüanslara mümkün olduğu qədər diqqət yetirilmiş və həssalıqla yanaşılmışdır: “Aşbaz istədi ki, Koroğlunu aşbazxanadan çıxartsın. Koroğlu bir əlinnən aşbazın boğazından yapışdı, bərk sıxdı, aşbaz cıqqırını da çıxartmadı. Koroğlu aşbazı belinnən iki qatlayıb qulplu boş qazanlardan birinin içinə soxdu, ağzına sini çöyürüb üstündə oturdu. Aş qazanlarını qabağına çəkdi. Bir oturuma yeddisini aşırdı. Sonra qalxdı, şələ bığlarını eşdi, qulaqlarının dalınnan keçirdi” (12,75). Səsyazma texnologiyası imkanlarının son dərəcə məhdud olduğu iyirmi-otuzuncu illərdə əsasən “qələm-kağız üsulu” ilə işləyən folklorçunun aşıq təhkiyyəsinə məxsus dinamik canlılığı və etnoqrafik koloriti bu şəkildə qoruyaraq mətni demək olar ki, orijinaldakı şəkildə qeydə alması ondan xüsusi həssaslıq və səriştə tələb edirdi. Hümmət Əlizadə şifahi epik ənənə məhsulu olan “Koroğlu” dastanını “folklor kitabı”na çevirərkən bu çətinliyin öhdəsindən ləyaqətlə gəlməyi bacarmışdır. Məhz bu keyfiyyətinə görə Hümmət Əlizadənin “Koroğlu” nəşri sonralar “Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri” çoxcildli seriyası içərisində yenidən kütləvi tirajla geniş oxucu auditoriyasına və elmi ictimaiyyətə çatdırılmışdır. (15)
Hümmət Əlizadə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının lirik qanadına mənsub olan ən populyar və kütləvi janrlardan birinin – bayatıların toplanması və nəşri sahəsində də unudulmaz elmi xidmət göstərmişdir. Ən müxtəlif bölgələrdə, el-camaat içərisində gəzib dolaşaraq folklor örnəkləri axtarışında olduğu zaman o, digər janrlarla yanaşı bayatıların yazıya alınmasına da xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bayatıların ayrıca folklor kitabı kimi nəşri sahəsində ilk təşəbbüs 1925-ci ildə Azərbaycan Ədəbiyyat Cəmiyyəti tərəfindən həyata keçirilsə də həmin kitabça çox az sayda, təqribən iki yüzə yaxın bayatını çevrələdiyindən tutumlu bir nəşr işi sayıla bilməzdi. Bu sahədəki boşluq və zərurəti duyan Hümmət Əlizadə iyirmi-otuzuncu illərdə bayatıların toplanması işi ilə ardıcıl şəkildə məşğul olaraq sözü gedən janrı əhatə edən ilk mükəmməl folklor kitabını hazırlamağın məsuliyyət və fədakarlığını da öz üzərinə götürmüşdür.
== Hümmət Əlizadə və bayatılar ==
Hümmət Əlizadə [[Azərbaycan]] şifahi xalq ədəbiyyatının lirik qanadına mənsub olan ən populyar və kütləvi janrlardan birinin – bayatıların toplanması və nəşri sahəsində də unudulmaz elmi xidmət göstərmişdir. Ən müxtəlif bölgələrdə, el-camaat içərisində gəzib dolaşaraq folklor örnəkləri axtarışında olduğu zaman o, digər janrlarla yanaşı bayatıların yazıya alınmasına da xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bayatıların ayrıca folklor kitabı kimi nəşri sahəsində ilk təşəbbüs 1925-ci ildə Azərbaycan Ədəbiyyat Cəmiyyəti tərəfindən həyata keçirilsə də həmin kitabça çox az sayda, təqribən iki yüzə yaxın bayatını çevrələdiyindən tutumlu bir nəşr işi sayıla bilməzdi. Bu sahədəki boşluq və zərurəti duyan Hümmət Əlizadə iyirmi-otuzuncu illərdə bayatıların toplanması işi ilə ardıcıl şəkildə məşğul olaraq sözü gedən janrı əhatə edən ilk mükəmməl folklor kitabını hazırlamağın məsuliyyət və fədakarlığını da öz üzərinə götürmüşdür.
Görkəmli folklorçunun uzun illərin bitib-tükənməyən zəhməti sayəsində hazırladığı doqquz yüz səksən nümunədən ibarət bayatılar toplusu 1938-ci ildə Azərnəşr tərəfindən buraxılmışdır. (13) “Azərbaycan bayatıları” adını daşıyan bu kitab həmin dövr üçün ən yüksək poliqrafik keyfiyyətdə, milli ornamentlərlə bəzədilmiş qalın cilddə nəşr olunmuşdur. Kağız formatı 70x108 ölçüsündə olan 141 səhifəlik kitabın qiyməti 1 manat 15 qəpik təyin edilmişdir. “Azərbaycan bayatıları” o dövrün ən yüksək tirajı ilə - on beş min nüsxə halında oxuculara çatdırılmışdır.
“Azərbaycan bayatıları” kitabı bayatıların başlama qəlibi əsas götürülməklə “Əzizim” (s.3-17), “Əzizinəm” (s.17-51), “Eləmi” (s.51-74), “Mən aşıq” (s.75-84), “Mən aşiqəm” (s.85-89) ardıcıllığı üzrə tərtib olunmuş səhifə 29-dan 141-ə qədər isə örnəklər heç bir prinsip gözlənilmədən qarışıq şəkildə verilmişdir.
Sətir 102 ⟶ 110:
Göründüyü kimi, bu bayatı cinas şəklində qurulmuşdur. Lakin həmin mətn söyləyicinin tələffüz etdiyi tərzdə yazıya alınması cinas sistemini heç cür qurmaq mümkün ola bilməz. ədəbi-qrammatik görməyə görə “ keş kə sən” ifadəsi “keç gəl sən” şəklində, “keşkə sən” isə “kaş ki sən” biçimində yazılmalıdır. “Keç gəl sən” və “kaş ki sən” ifadələri isə yazıldığı tərzdə söyləndikdə bir-biri ilə çox da rahat uyuşmur, onların qafiyə, özü də cinas qafiyə halına gəlməsi üçün məhz canlı danışıq dinamikasına əsaslanan söyləyici tələffüzü əsas götürülməlidir. Hümmət Əlizadə bu səbəbdən “keç gəl səni” “keş gə sən”, “kaş ki sən” isə (keşgə sən) şəklində yazıya alaraq bayatının el arasındakı cinaslı mənzərəsini qorumağa müvəffəq ola bilmişdir.
Poliqrafik və tekstoloji keyfiyyəti rəğbət doğuran bu nəşrin bir sıra çatışmazlıqları da nəzərə çarpmaqdadır. Belə ki, bu cür əhatəli bir nəşr işinin bayatı janrını səciyyələndirən bir müqəddimə ilə təchiz edilməməsi, eləcə də mətnlərin pasport qeydiyyatı ilə bağlı hər hansı şərh-açıqlanmanın verilməməsi onun elmi siqlətini xeyli dərəcədə azaldır. Bir sıra hallarda çətin anlaşılan sözlərin, ləhcə ifadələrinin ətək yazısı şəklində izahına ehtiyac duyulur ki, bunlara da lazımi diqqət yetirilməsi zəruri idi. Kitabın tərtibi konkret bir elmi prinsipə söykənmədiyindən nümunələri hansı meyar əsasında tapa bilməyin mexanizmi yoxdur. Göstərilən qüsur və iradlara baxmayaraq, “Azərbaycan bayatıları” kitabı bir folklor nəşri kimi bu sahədə həyata keçirilən ilk irimiqyaslı fəaliyyət olaraq böyük elmi-tarixi və mədəni əhəmiyyət kəsb edir. Təəssüf ki, Hümmət Əlizadənin ölümündən (1941-ci il) sonra onun bu toplama –tərtib işi [[1943]]-cü M.H.Təhmasibin adına çıxmışdır. Sonralar M.H.Təhmasib bu işin zorla həyata keçirildiyini bildirərək həmin nəşrin müəllifliyindən imtina etmişdir. (16, ) azərbaycan bayatılarının ötən əsrin 60-80-cı illərindəki ən müxtəlif nəşrlərində Hümmət Əlizadənin “Azərbaycan bayatıları” kitabındakı materialların demək olar ki, hamısı istifadə olunsa da, bu barədə heç bir qeyd verilməmişdir. Zənnimizcə, həmin kitabın yenidən təkrarən nəşr edilməsinə və H.Əlizadənin tarixi haqqının bərpa olunmasına ehtiyac vardır.
Hümmət Əlizadənin Azərbaycanı Tədqiq və Tətətəbbö Cəmiyyəti “Xəlqiyyət şöbəsi” xətti ilə başlanılan, daha sonra isə Azərbaycan Elmi Tədqiqat İnstitutunun “Şifahi xalq ədəbiyyatı” şöbəsində davam edən toplama və nəşr fəaliyyəti sözün həqiqi mənasında bir fədakarlıq, elsevərlik örnəyi olmuşdur. Onun hazırladığı mətnlər Azərbaycan folklor kitabı istiqamətində iyirmi-otuzuncu illərdə həyata keçirilən elmi-təşkilati fəaliyyətin ən uğurlu nəticələri sırasında yer almaqdadır.
| |||