Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
k tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
|
k Şablonun Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi, qrammatik və texniki düzəlişlər
|
||
|
Sətir 28:
|Sayt =
}}
{{
'''Məhəmməd Hadi''' — (Tam adı: Ağa Məhəmməd Əbdülsəlim oğlu Əbdülsəlimzadə; d.[[1879]] [[Şamaxı]], [[Sarıtorpaq məhəlləsi (Şamaxı)|Sarıtorpaq]]da ö.[[1920]]) — [[azərbaycanlı]] şair, Azərbaycan [[romantizm]]inin tanınmış nümayəndələrindən biri, [[Tatar süvari alayı]]nın imamı.<ref>Nağı Keykurin. [http://www.ebooks.az/view/Xwsj8ceG.pdf Nağıbəy Şeyxzamanlının xatirələri və istiqlaliyyət fədailəri] ([[PDF]]), Bakı,"Təknur MMC" mətbəəsi, 2007. səh. 22.</ref>
Sətir 38:
{{sitat|"''O, oxuduğu elmlərin kəndisinə heç bir nəticə verməyəcəyini, olsa-olsa mömin bir molla əfəndidən fəzlə bir şey olmayacağına hissi-qəbləl-vüqu ilə anladığından İstambul və Əl-Qahirə kimi islam mədəniyyəti mərkəzlərinə gedib orada təhsil almaq fikrinə düşmüşdü. Mustafa Lütfi... Hadini xarici məmləkətlərə göndərəcək iqtidarı olmadığından Hadi bir neçə zəngin əqrəbasını müraciətdə bulunmuş, təhsil arzusunda olduğunu söyləyib müavinət istəmişsə də, sözünü dinləyən və yardımda bulunan olmamışdı''"}}
Hadi istədiyi məktəblərdə, istədiyi elmləri oxumağa nail ola bilmədiyindən əmisi oğlunun köməyi ilə ticarət işinə əl atmış, lakin bu işə marağı olmadığından işi tezliklə tərk etmişdir. [[1902]]-ci ildə [[yanvar]] ayının son günündə [[Şamaxı]]da təbii fəlakət baş verir. [[Şamaxı zəlzələsi (1902)|Şamaxı zəlzələsi]]ndən sonra hamı kimi Məhəmməd Hadi də köçür. Bu haqda [[Ömər Faiq Nemanzadə|Ö.F.Nemanzadə]] öz xatirələrində yazır:
{{sitat|"''[[1902]]-ci il yanvarın 31-də [[cümə axşamı]] gündüz saat 12-də Şamaxıda indiyə qədər görünməmiş yer tərpənişi oldu. Bu gün Şamaxı üçün ən böyük fəlakət, eşidilməmiş bir dəhşət və qiyamət günü idi. Baş vermiş dağıdıcı zəlzələdən sonra bir çox şamaxılılar kimi M.Hadi də doğma şəhərini tərk etməyə məcbur olmuş, evlərinin ənqazını (tör-töküntü) 200 manata sataraq [[Kürdəmir]]ə getmiş, ibtidaən bir əttar dükanı açmış isə də, ondan da bir şey çıxmadığını görüncə, ikincikərə olaraq zərər ilə dükanı qapamışdır''"}}
Sətir 48:
[[1902]]-[[1906]]-cı illər Kürdəmirdə yaşadığı illərdə maddi imkanları nisbətən düzələn M.Hadi yenə də əvvəlki qayda ilə mütaliəsini davam etdirir, [[Kəlküttə]]dən ''Həblül-mətin''", [[İstanbul]]dan "''Sabah''", [[Bakı]]dan "''Həyat''", [[Bağçasaray]]dan "''Tərcüman''" qəzetlərini gətirdib oxuyurdu.
==Yaradıcılığı==
25 yaşına qədər nə bir [[qəsidə]]si, nə də bir aşiqanə [[qəzəl]]i olmayan şairin mətbuat aləminə gəlişi [[1905]]-ci ilin ortalarına təsadüf edir. M.Hadi mətbuatdakı şeirləri ilə oxucuların hörmətini qazanmaqda idi. Onu yaxından tanıyan, yaxın dostu [[Mustafa Lütfi İsmayılov Şirvanski|Mustafa Lütfi]] [[Həştərxan]]da "[[Bürhani-Tərəqqi]]" qəzetini nəşr edirdi və onun M.Hadi kimi qüdrətli qələm sahibinə böyük ehtiyacı var idi. Onun çağırışına görə M.Hadi tamamilə müəllimlikdən əl çəkir, [[1905]]-ci ildə [[Həştərxan]]a gedir, mətbuatda çalışmağa başlayır. M.Hadi "[[Həyat (qəzet)|Həyat]]", "[[Füyuzat (jurnal)|Füyuzat]]" və "[[Bürhani-Tərəqqi]]" qəzetlərində elmə, maarifə çağıran şeirlər və intibah məsələlərinə dair məqalələr yazırdı. M.Hadi [[1906]]-cı ildə [[Əli bəy Hüseynzadə]]nin çağırışı ilə [[Bakı]]ya gəlib "[[Füyuzat (jurnal)|Füyuzat]]" məcmuəsində çalışır, buradakı [[osmanlı]] müəlliflərindən fərqli olaraq yerli həyata dair yazıların geniş nəşrinə çalışır. "[[Füyuzat (jurnal)|Füyuzat]]" qapandıqdan sonra o, ''"Tazə həyat"'' və ''"İttifaq"'' qəzetlərində işləyir.
[[1907]]-[[1908]]-ci illərdə M.Hadi artıq Azərbaycan şeirinin görkəmli simalarından sayılırdı. "Nəğmeyi-əhraranə", "Duşizeyi-hürriyətə", "Gül, sevdiyim, gül" ("Huriyi-hürriyətə"), "Ədvari-təcəddüd", "Əsari-inqilab" və s. şeirlərində M.Hadi bilavasitə və ya dolayısı ilə azadlıqdan danışırdı.
[[1908]]-ci ildə çıxmış "''Firdovsi-ilhamat''" kitabına "''Varmı bundan yuxarı uçmağa istedadım''" misrası ilə başlanan "''Cəhalətimdən şikayət''", "''Aşiqi-sadiqləriz, pünhan deyil bürhanımız''" misrası ilə başlanan "''Bu da bir həqiqət''", "''Afərin olsun sənə, filusufi-zifunun''" misrası ilə başlanan "''Şeyxlərə-işanlara''", "''Sofi, gəl öyrən həyatın tərzini heyvandan''" misrası ilə başlayan "''Söfiyə-zahidə''" və b. şeirləri, məqalələri, tərcümələri daxil edilmişdir.
Sətir 63:
[[1911]]-[[1912]]-ci illərdə M.Hadi "''Tənin''" qəzeti ilə yanaşı, "''Rübab''", "''Şahbal''", "''Məhtab''", "''Şahrahi-səbah''" kimi müxtəlif mətbuat orqanlarında da şeirlər, məqalələr, tərcümələr çap olunmuşdur. Burada o Türkiyənin inqilabçı şairi [[Tofiq Fikrət]]ə bir neçə şeir həsr etmişdir.
Tezliklə "''Tənin''" qəzeti hakim dairələrin nəzərini cəlb edir. Bir sıra inqilabçı ilə yanaşı, [[1913]]-cü ildə [[Osmanlı]] hökuməti Hadini də həbsə alır və [[Saloniki|Səlanik]]ə sürgün edir. Orada da M.Hadidən şübhələnir, onu incitməyə başlayırlar. M.Hadi başına gələn ağır fəlakətlərdən sonra [[1914]]-cü ildə [[Bakı]]ya qayıtmağa müvəffəq olur. Bakıya qayıtdıqdan sonra həyatdan küsmüş şair bu dövrlərdə "''Gözəl düşününüz''", "''Bariqeyi-inqilab''", "''Ədəbi-ziyafət''", "''Hərbi-müsəlləs''", "''Şərareyi-əfkar''", "''Həyat səhifələrindən''", "''Ümmid səhneyi-təmaşayihəyatın ruhudur''", "''Halımız''", "''Mən ağlayıram, sən gülməyirsən''", "''Rüfəqadən birinin məktubuna yazılan məhəbbətnamədir''", "''Əzrari-əfkar''", "''Ağlayan şeirlər''", "''Qüvvət, həyat, ümid''", "''Nasıl yüksəlməli?''", "''Cəhalət zənciri və kor gözlü rəhbər''" kimi əsərlərini, "''Söyləyirsən söz olur, gər söyləməzsən, dildə qəm!''", "''Eydi-hürriyəti kim etdi haram? biz də bir bayram istəriz, bayram''", "''Başdan ayağa qan yeridir kainatımız''", "''Mən ölmədən əvvəl vətənim oldu məzarım''", "''Şu uzaqlarda parlayan ulduz - Əl irişməz ümidlər kimidir''", "''Ey bağını xəzan görəcək susmuş əndəlib''" kimi misralı şeirlərini yazmışdır. O, yenidən mətbuatla əlaqələrini bərpa edir, "''Tatarski-polk''"un tərkibində müharibəyə gedənə qədər əsərlərini "''İqbal''", "''Sədayi-həqq''" və "''Bəsirət''" qəzetlərində dərc etdirir.
==="İqbal" qəzeti===
Türkiyə səfərindən üzüntülü qayıdan M.Hadi [[Qara bəy Qarabəyov]] tərəfindən müalicə edildikdən sonra [[Seyid Hüseyn]]in redaktoru olduğu "''Iqbal''" qəzeti redaksiyasında işləməyə başlamışdır. Şair bu zaman [[Ömər Xəyyam]]ın 20-ə qədər [[rübai]]sini [[azərbaycanca]]ya çevirərək bu qəzetdə çap etdirir. "''Eşqi-möhtəşəm, yaxud ana qucağı''", "''Şükufeyi-hikmət''" adlı kitablarını [[1914]]-cü ildə çap etdirir. M.Hadinin "''Ustad Əkrəmə''" ithafı ilə görkəmli türk şairi Mahmud Əkrəm Rəcaizadənin ölümü münasibəti ilə qələmə alınmış ""''Ağlayan şeirlər''", [[18 fevral]] [[1914]]-cü ildə 581-ci nömrədə qadın azadlığı mövzusunda çap olunmuş "''Nisviyyət təranələri''", şərq aləmi ilə qərb aləminin müqayisəsi kimi düşünülmüş "''Əzhari-əfşar, neçin?''", qadın azadlığı məsələsinə həsr olunan "''Pəyami-dilaram''", [[28 fevral]] [[1914]]-cü ildə "''Rəsulzadə Məhəmməd Əmin qardaşıma''" qeydi ilə yazılmış "''Bahari-əfkar, qaçma''", [[1914]]-cü il mart ayının 11-də "''Hüseyn Sadiq qardaşıma''" qeydi ilə yazılmış "''Dün axşamın ilhami-yetimanəsi''", [[1 aprel]] nömrəsində 19 beytlik qəsidə formalı "''Asi şeirlər''", yaxın dostu Sabit Manafzadəyə həsr etdiyi "''Qüvvət, həyat, ümid... Yaşamağı sevirəm''", qadın və cəmiyyətdə onun yeri mövzulu "''Növxəndə çiçəklər''", "''Yeni Füyuzat''" jurnalının redaktoru Əlipaşa Hüseynzadə Səburə ithaf etdiyi "''Xəluqun pədəri''", "''Xəndeyi-zəfər''", qadın və cəmiyyətdə onun yeri, qadını sıxan mühit mövzusunda yazılmış "''Timsali-məlal, hüsni-məhzun''", "''Şərareyi-əfkar''", [[1917]]-cü ilin ortalarına - hərbi xidmətə çağırılana qədər "''İqbal''" qəzetinin redaktoru olan Sənətula İbrahimova ithaf etdiyi "''Xabgahi-mövta, ilhamati-əmvat''", "''Şeir necə olmalıdır və necə yazılmalıdır?''" sualı barədə düşüncələrinin məhsulu olan "''Açıq və aydın düşüncələr''", "''Cəmiyyətin işıqlı gələcəyi necə olacaq?''" duyğularının bədii ifadəsi olan "''Livayi-zəfərin tamaşası''", "''Vətənə və millətə necə xidmət edilməlidir?''" sualının cavabı olan "''Ümid səhneyi tamaşayi-həyatın ruhudur''", [[Bağçasaray]]da "''Tərcüman''" qəzetini nəşr etdirən, türk dünyasına əvəzsiz xidmətləri olan [[İsmayıl bəy Qaspıralı]]nın vəfatı münasibəti ilə yazdığı altı bəndlik "''Böyük İsmayıl bəy''" və b. şeirlərini "''İqbal''" qəzetində çap etdirmişdir.
M.Hadinin "''İqbal''" qəzetində şeirləri ilə yanaşı, məqalə və tərcümələri də dərc olunmuşdur. "''Türkiyədəki acı müşahidələrim''" adlı məqaləsində böyük ümidlərlə getdiyi [[Türkiyə]]də gördüklərindən və başına gələnlərdən acı-acı gileylənən M.Hadi bu qəzetdə dərc etdirdiyi məqalələrində daha çox ədəbiyyat və sənət məsələləri ilə bağlı düşüncələrini qələmə almışdır. "''Açıq məktub''" adlı məqaləsi "''İqbal''" qəzetinin 698-ci nömrəsində M.Hadini bir qədər tündməcazlıqda, əsərlərini daha çox cəmiyyətdə və insanlardakı mənfiliklərdən bəhs etməsində günahlandıran "M.M." imzalı bir məktuba cavab kimi yazılmışdır. M.Hadi onu guya insanları sevməməkdə günahlandıran müəllifə cavab olaraq yazır:
{{sitat|"''Əzizim, mən insanları ciddən sevənlərdənəm. Layəzəli və layəmut məsləkimdir. Bir məslək ki mənimlə bərabər yaşamaq üçün doğulmuşdur. Fəqət uzaqdan sevirəm. Gözlərində məali-istehfam görürəm. Cavab verəyim: İnsanlara yaxınlaşdıqca təbəqeyi-sinema kimi surətlərində bir qarşıqlıq, bir ədəm və büuhiyyət nümüyan olur. Əvvəlki zövqi-tamaşa qalmayıb. Bunun üçündür ki, nəcabəti-əxlaqiyyə və fikriyyəyə malik bulunan ən mümtaz simalar - əksəriyyət üzrə mərdümgürz, inzivanişin və güşəgüzin olaraq yaşayırlar, yaşamaq iatəyirlər. Nə insanlara qarışayım, görəyim nə ürəyim bulansın.''"}}
M.Hadinin ədəbiyyatın nəzəri və əməli məsələlərinə dair məqalələrində onun Azərbaycan ədəbiyyatının gələcək inkişafı haqqında düşüncələri maraq doğurur. "''Ədibi-şəhir Həsənbəyin ruhuna ithaf''", "''Seyid Əzim və asarı''", "''Məhəmməd Səid Ordubadi cənablarına açıq məktub''" və digər əsərlərdə şairi ədəbiyyatın məqsəd və vəzifələri, sənətkar və mühit, [[satira]], tənqid, ümumiyyətlə yaradıcılıq məsələləri düşündürür. M.Hadinin yad etdiyi mütəffəkirlər - [[Nizami]], [[Füzuli]], [[Viktor Hüqo|Hüqo]], [[Namiq Kamal]] və başqalarıdır. O, [[Seyid Əzim Şirvani|Seyid Əzim]] və [[Abbas Səhhət]] kimi doğma klassiklərə xüsusi məqalələr həsr etmişdir.
Sətir 79:
===Bəsirət qəzeti===
"''İqbal''" qəzeti ilə yanaşı M.Hadi [[1914]]-cü il [[aprel]] ayının 12-də [[Hacı İbrahim Qasımov]]un redaktorluğu ilə nəşrə başlayan "''Bəsirət''" qəzeti ilə yaxından əlaqə saxlamış, həm müharibəyə gedənə qədər, həm müharibədə olduğu zaman, həm də cəbhədən qayıdandan sonra əsərlərini bu qəzetdə dərc etdirmişdir. M.Hadinin "''Bəsirət''"lə əməkdaşlığı qəzetin redaktoru Hacı İbrahim Qasımova ithaf etdiyi "''Yadi-vətən''" şeiri ilə başlamışdır. Qəzetdə "''Şirvanı Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi''" imzası ilə çıxan bu şeir M.Hadinin "''Eşqi-möhtəşəm''" kitabında da dərc olunmuşdur.
[[1915]]-ci ildə Qafqaz ordusunda [[feldşer]] sifəti ilə çalışdığı zaman [[Avstriya]] cəbhəsinə, [[Karpat]]a getmiş, müsəlman əsgərləri arasında alay mollası vəzifəsini icra etmişdir. Cəbhədən yazdığı məktublarından görünür ki, M.Hadi gecə-gündüz yazır, yaradırmış. Şair cəbhədə ikən bir sıra xırda şeirləri ilə yanaşı tərcümeyi-halını əhatə edən "''Sərgüzəşt''"ini yazmağa başlamışdır. Müharibənin təsvirindən ibarət olub, [[Şərq]] ilə [[Qərb]]i müqayisə edən fəlsəfi [[poema]]nı da burada yazmışdır. [[1918]]-ci ildə Qafqaz ordusundan qayıtdıqdan sonra M.Hadi bir müddət [[Gəncə]]də qalır və sonra [[Bakı]]ya gəlir. Bu zaman şair maddi ehtiyac içində idi. Yerli hökumət adamları şairin taleyi ilə maraqlanmırdılar. Mətbuatda şeir çap etdirməklə yaşamaq mümkün deyildi. Şair öz əsərlərini vərəq halında çap etdirərək satırdı. Müharibə dəhşətləri şairdə bədbin bir əhvali-ruhiyyəyə səbəb olmuşdu.
Sətir 86 ⟶ 85:
Hadi [[1918]]-[[1919]]-cu illərdə yazdığı bütün əsərləri bir yerə toplayaraq dörd kitab halında çap etdirmişdir. Şairin ən iri əsəri "''Əlvahi-intibah''" lirik poemasıdır.
O, ən qabaqcıl fikirlərini vətənlə bağlayır, ən dəyərli sözlərini vətəni tərənnüm edərkən işlədirdi. Bir sözlə vətən surəti M.Hadi üçün ümmə idi, əziz idi. Vətənlə qoşa işlətdiyi mövzu isə xalq ilə bağlı idi.
M.Hadinin əsərləri onun sağlığında dövri mətbuatda, eyni zamanda şairin böyük çətinliklə [[1908]]-ci ildə "''Firdovsi-ilhamat''", [[1914]]-cü ildə "''Eşqi-möhtəşəm''", "''Şükufeyi-hikmət''" və [[1918]]-[[1919]]-cu illərdə çap olunmuş kitablarında toplanmışdır. Şairin əsərləri sonralar [[1936]], [[1957]], [[1979]], [[1980]]-ci illərdə [[Bakı]]da nəşr olunmuş, əsərlərinin bir qismi [[Türkiyə]] mətbuatında dərc olunmuşdur.
Məhəməd Hadi əsərlərini [[əruz vəzni]]ndə yazdığından şeirlərinin dili [[ərəb]], [[fars]] sözləri ilə ağırlaşır, bu da şairin yaradıcılığının təsir dairəsini məhdudlaşdırır.
Sətir 98 ⟶ 97:
|style="text-align:left"|
'''Millətin məhrumiyyətlərə düçar olmasının əsas səbəbini maarif və mədəniyyətin yoxluğunda görən gənc M.Hadinin "Bəyani-həqiqət" adlı ilk məqaləsi:'''
"Həyat" qəzeti, 23 iyul 1905-ci il, №35
Sətir 117 ⟶ 116:
Başlıca mövzuları "mətbuatın, elm və mədəniyyətin faydası, sənaye, azadlıq hərəkatı, yeni nəslin tərbiyəsi, qadın azadlığı, dünyəvi elmlərin kəşf və xariqələri, vətənin tərəqqisi, cəhalətdən xilas olmaq, mədəniyyət səviyyəsini yüksəltmək, insani hisslərin müqəddəsiliyi və s." idi.
İlk yazılarında M.Hadi belə bir əqidədə idi ki, İslam millətinin, müsəlmanların xoş, firavan, asudə günə çıxmağının başlıca yollarından biri, bəlkə də birincisi maarifə tapınmaqda və müqəddəs, ilahi Qurani-kərimin göstərişlərinə əməl etməkdədir. M.Hadi onu da qeyd etməyi lazım bilirdi ki, Quranın ayə və surələrini oxuyub mənasını anlamamaq, yaxud anladıqlarına əməl etməmək Quranı oxumamaq və tanımamaq kimi bir şeydir. Əsərlərini dönə-dönə "''Utlubul elmu minəl-məhdi iləl-ləhdi''" (Beşikdən məzara qədər elmi öyrənin) ayəsinə müraciət edən M.Hadi "''Həyat''" qəzetində çap etdirdiyi məqalə, şeir və tərcümələrinin əksəriyyətində belə bir ideya irəli sürürdü ki, elm, maarif və mədəniyyət kəsb etmədən bəşər övladının xoşbəxliyi barədə düşünmək xoş bir xəyal, mənasız və üzücü bir məşğuliyyətdir.
Bir qələm sahibi olaraq Məhəmməd Hadi "''Həyat''" qəzetində 3 istiqamətdə fəaliyyət göstərmişdir:
Sətir 123 ⟶ 122:
# Şair kimi;
# Publisist kimi;
# Tərcüməçi kimi
"''Həyat''" qəzeti fəaliyyətini dayandırmasına qədər M.Hadi qəzetin ən fəal yazarlarından biri olaraq qalmışdı.
Sətir 135 ⟶ 134:
|quote =
Məkatib cilvəgahi-tələti-fəyyazi-qüdrətdir,<br />
Məkatib pərtovi-ənvari-şəmsi-sübhi-vəhdətdir
Məkatib bir behişti-ədəndir rizvani-mənayə,<br />
Məkatib bir ədibi-tərcümani-sirri-xilqətdir.
...Məkatib baniyi-gülşənsərayi-dinü dünyadır,<br />
Sətir 166 ⟶ 165:
Məhəmməd Hadi "''Həyat''" qəzetində ən çox [[Publisistika|publisistik]] yazılar və elmi məqalələrlə çıxış etmişdir. M.Hadinin mətbuatda dərc olunan ilk yazısı "''Bəyani-həqiqət''" məqaləsidir ki, bu əsəri müəllif "''Həyat''" qəzetində dərc olunmuş bir yazının təsiri ilə yazmışdır. M.Hadinin maraqla oxuduğu bu yazı bir şeirdir ki, burada islam məmləkətlərini bürüyən nadanlıq və elmsizlikdən bəhs olunmuş və müsəlmanların bədbəxtliklərinin başlıca səbəblərindən biri kimi şəriət qaydalarına yetərincə əməl olunmaması göstərilmişdir.
[[Şəkil:Məhəmməd-Hadi-Mirzə-Ələkbər-Sabir.jpg|thumb|left|Məhəmməd Hadi, Mirzə Ələkbər Sabir, Əfəndizadə Əbdürrəhman Tofiq]]
M.Hadinin çap olunmuş 2-ci əsəri "''Vətəsimu bihəblil-lahi cəmiən''" adlı dərin məzmunlu məqaləsidir. Sərlövhədən əvvəl "''Surətul-Əraf''", ''ayə 103''" qeydi verilmişdir ki, bunun da mənası sərlövhənin, yəni məqalənin adının həmin ayədən olmasına işarədir. "''Həyat''" qəzetinin 103-cü nömrəsində müəllifin "''ədibi-ləbib''" (ağıllı, müdrik ədib) adlandırdığı E.İbrahimovun "''İslamiyyət və abrazavonni müsəlmanlar''" sərlövhəsi ilə dərc olunmuş yazısını oxuduqdan sonra qələmə alınmış "''Əlhüriyyətül-şəxsiyyətə vəl-vicdaniyyə fi-islam''" məqaləsi ruhu etibarilə ədibin əvvəlki məqalələrinə yaxın olsa da, problemin qoyuluşu və həlli baxımından onlardan əsaslı şəkildə fərqlənir.
"''Həyat''" qəzetində dərc olunan yazılardan diqqəti cəlb edən, "Ə.H." imzalı "''Bir balaca intiqad''" adlı [[məqalə]]də əsərlərinə münasibət bildirilən, "Kürdəmirdə yaşayan fazil və kamil bir alimimiz" adlandırılan, şeirlərində olduğu kimi publisistikasında da maarifçiliyə böyük önəm verən, İslamiyyəti tərifləyib [[Məhəmməd Peyğəmbər]]i ilahiləşdirməyə çalışan, "''İslam dinini "müasirləşdirmək''", [[elm]]lə dini barışdırmaq mövqeyində duran M.Hadi maarifin yayılması sayəsində cəmiyyətdə köklü dəyişiliklərin baş verəcəyinə böyük ümidlər bəsləyir və bu yolda mətbuatı başlıca vasitələrdən biri hesab edirdi. Mətbuatı "''millətə, xalqa ümid verən, onun gələcəyini təmin edən, xalqa azadlıqdan istifadə etmək yollarını göstərən bir vasitə''" kimi qiymətləndirən müəllif "''Aləmi-mətbuat və cəraidə bir nəzər''" adlı məqaləsində qeyd edir ki, mətbuat azadlığını qazanmaq istəyində olan millətə "''tərəqqiyyat, kamalat və ülum yollarını''" göstərən "''şöleyi-ümidi-ümmət''" və "''rəbəri-istiqbali-millət''"dir. Mətbuat barədə düşüncələrini bəyan etmək üçün [[Avropa]] və Şərq ölkələrinin təcrübəsindən nümunələr gətirən müəllif [[İsveçrə]] və [[Belçika]]nın iqtisadi və siyasi cəhətdən inkişafında mətbuatın da mühüm rol oynadığını bildirir.
Sətir 176 ⟶ 175:
Elmdən savayı əlacı olmayan cəhalətin ifşası [[poeziya]]sında olduğu kimi M.Hadinin məqalələrinin də baş mövzularından biridir. "''Həyat''"ın səhifələrində dərc etdirdiyi "''Zəman daim təcəddüd edər''", "''Dəyanəti-islamiyyə və maarif''", "''Dəyanəti-islamiyyənin nisvanə bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər''" və s. bu kimi məqalələrində M.Hadi bu mövzu ilə bağlı fikirlərini bir qədər də genişləndirir.
"''Zəman daim təcəddüd edər''" adlı məqaləsində bəşər tarixi və həyatının bir sıra məsələlərinə toxunan M.Hadi dönə-dönə təkrar edir ki, qəflət yuxusundan oyanmaq, tərəqqi və təkamülün yollarını axtarmaq zamanıdır. M.Hadi bir [[şair]] və mütəfəkkir olaraq zəmanəsində millətin taleyi ilə bağlı olan heç bir məsələyə laqeyd qalmamış, cəmiyyətdə və [[mətbuat]]da milli və ümümbəşəri məsələlərlə bağlı müzakirələrdə yaxından iştirak etmiş, düşüncə və qənaətlərini birbaşa, açıq şəkildə bildirməkdən çəkinməmişdi. "''Millətimizdə xəyali-ittifaqpərvəranə''" məqaləsi də məhz bu düşüncə və qənaətlərin məhsulu kimi diqqəti cəlb edir.
M.Hadinin əsas ideyası "Dəyanəti-islamiyyənin bina və əsası ülfət, ittifaq, ittifaddır" olan bu dərin məzmunlu məqaləsinə qəzet "İdarədən" başlığı altında belə bir düşündürücü qeyd - sonluq vermişdir:
{{sitat|"''İttihad və ittifaqə sadə təhsinxan olmaq kafi deyildir, gah-gah rəfiqi-möhtərəmimiz Əhməd bəy Ağayevin "''İrşad''" sütunlarında etdiyi kimi Yəzidə, ələxsus "''əsrimizin yəzidlərinə''" də lənət oxumaq lazımdır. O yəzidlər ki, elmi-heyvanatın (mimiyətizmə) qaidəsinə təbəiyyət, batinən şeytan olduqları halda zahirən insan və müsəlman qiyafətinə girib məmləkətimizin zülmət və qaranlıqda qalan bəzi köşə-bucaqlarına sünni və şiə naminə nifaq salmaq üçün pul qüvvəti ilə çıxmışlar''" }}
Sətir 186 ⟶ 185:
|style="text-align:left"|
''' Qadın azadlığı məsələsindən bəhs edən "''Dəyanəti-islamiyyənin nisvana bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər''" adlı məqaləsində yazır:'''
M.Hadi "''Dəyanəti-islamiyyənin nisvana bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər''" (məqalə), "Həyat" qəzeti, 2 mart 1906-ci il, №48
Gərək zükur və gərək ünas olsun,
kəsbi-fəzail və təhsili-kəmalat etməyə və bu yolda təsfiyeyi-vicdan və tətəhhüri-əxlaq qılmağa şəriət nöqteyi-nəzərində bilafərq məmur və mükəlləfdirlər.
Sətir 200 ⟶ 199:
və edəcəkləri cahaniyanə bildirilmişdir.
Bu ki ən böyük şərəfdir!
|style="text-align:right"|
|}
Şeirlərində qadın azadlığını böyük bir ehtirasla müdafiə edən M.Hadi "''Dəyanəti-islamiyyənin nisvana bəxş etdiyi hüquqa bir nəzər''" adlı məqaləsində də cəmiyyətdə qadının yeri və qadın azadlığı məsələsi mühüm yer tutur. Müsəlman ölkələrində qadınların cəhalət pərdəsi altında saxlanılmasını millətin tərəqqisinə mane olan bir əngəl kimi xarakterizə edən müəllif bunun İslam dininə heç bir aidiyyətı olmadığını [[Quran]]dan gətirdiyi ayələr və müxtəlif hədislərlə isbat edir.
M.Hadi əsrinin ziyalılarından fərqli olaraq bildirir və bildirdiklərini "''qadınları cəhalət pərdəsi altında saxlamağı guya islam dini onlara məsləhət bilmişdir''", - kimi əsası olmayan cəfəngiyyatlarla pərdələməyə çalışanların sifətinə çırpırmış kimi Quran ayələri ilə şərh edir ki, Allah dərgahında kişi ilə qadının hüququ birdir və qadını hüquqsuz vəziyyətə salan din deyil, [[din]]dən öz çirkin niyyətlərini həyata keçirmək üçün istifadə edən cəmiyyətin üzvləridir. M.Hadi qeyd edir ki, bəzi oxumuşların "''Xatunların oxumasına İslam dini müsaidə vermiyor''", - demələri məhz iftira və böhtandır.
M.Hadinin tərbiyə, əxlaq, cəmiyyətin inkişafı və təkamül barədəki fikirlərinin müəyyən qismi "''Və innəkə li-əlaxəlqi-əzim''" adlı məqaləsində öz əksini tapmışdır. Əsərlərində əxlaq məsələlərinə geniş yer ayıran, əxlaqa bir elm kimi yanaşaraq onun predmetini müəyyənləşdirməyə çalışan müəllifə görə əxlaq istər Allaha, istərsə də ətrafdakı başqa adamlara münasibətlərini tənzimləmək üçün insanların hüquq və vəzifələrinin ifadəçisidir.
Sətir 212 ⟶ 211:
Şairin "''Kürdəmir''"dən adlı yazısı zəmanəsi üçün çox gərəkli bir məsələ barəsindədir. Məqalədən aydın olur ki, bir neçə ay əvvəl [[Kürdəmir]] stansiyasında [[erməni]] [[keşiş]]i yoxlanılarkən ondan silah-sursat müsadirə edilmişdir. Havadarlarına arxayn olduqlarından [[müsəlman]]larla sülh şəraitində yaşayacaqlarına söz vermiş ermənilər hələ də öz fitnəkar əməllərindən əl çəkmirlər. Keşişlərindən nümunə götürən ermənilər yenə də [[Şamaxı]]nın erməni kəndlərinə gizli yollarla silah daşıyır və müəllifin yazdığına görə bu işdə, deyəsən, ona "''Göyçayın naçalniki''" də yardım edir. M.Hadi tam əminliklə qeyd edir ki, tutulan silanlar Şirvan torpaqlarına gətirilən silahların çox az qismi, bir qətrəsdir.
Qəzetin səhifələrində M.Hadinin bir-birinin ardınca "''Verilən ehsan sədəqələrimizdən nə üçün səmərə hasil olmayır''", "''Tələbəlik xatiratımdan''", "''Qiraətxana darül-mərifətdir''" məqalələri dərc olunur. Mövzu və problematikasına görə fərqlənən bu məqalələri ümumi bir xətt birləşdirir: hürriyyət yanğısı, maarif və mədəniyyət istəyi. M.Hadi bir mütəfəkkir və sənətkar olaraq nədən və necə yazmağı, zəmanənin ruhuna uyğun mövzular seçməyi bacaran kəsərli bir qələm ustadı olduğundan onun üçün baş və əzəli mövzular olsa da, mövzu məhdudiyyəti yox idi. "''Şəriəti-müqəddəseyi-islamiyyənin ən möhkəm və ən mətin bina və əsasından biri də zəkatdır''" cümləsi ilə başlanan "''Verilən ehsan sədəqələrimizdən nə üçün səmərə hasil olmayır?''" adlı məqalə ilk baxışdan dini mövzulu əsər təsiri bağıslasa da, əslində çox böyük sosioloji və fəlsəfi mahiyyət daşıyır.
M.Hadinin əsərləri içərisində əqidə və məramı ilə yanaşı, [[tərcümeyi-hal]]ı ilə də yaxından səsləşən əsərlərindən biri "''Tələbəlik xatiratımdan''" adlı iri həcmli məqaləsidir. Əsərin sərlövhəsində "''xatirat''" kəlməsi işlənsə də, bir neçə məqamı istisna edilməklə bu əsər xatirə, [[memuar]] deyil. Günün vacib məsələləri ilə yaxından səsləşən ictimai və fəlsəfi bir əsərdir. Maarifçilik ideyalarına sadiq qalan, millətin tərəqqisi üçün imkanların olmamasından acı-acı gileylənən M.Hadi "''Tələbəlik xatiratın''"dan adlı məqaləsində millətə azadlıq, hürriyyətlə yanaşı məktəb və maarifin də çox gərəkli olduğunu bildirir.
Ruhu etibarı ilə M.Hadinin [[qəzet]]də çap olunan digər məqalələri ilə səsləşən "''Qiraətxana darül-mərifətsdir''" əsərində müəllif bəşəriyyətin tərəqqi və təkamülündə məktəblə bərabər [[kitabxana]], kitab, qəzet və [[jurnal]]ların da mühüm əhəmiyyət daşıdığını ön plana çəkir. Məqalədəki digər maraqlı məqamlardan biri M.Hadinin kitaba olan münasibətidir. Müəllifin nəzərində kitab ölü canlara ruh, can verən İsa nəfəsi kimi bir şeydir və dünyada elə bir qəm-qüssə yoxdur ki, mütaliə yolu ilə ondan uzaqlaşmaq olmasın.
Qəzetin may ayında çıxmış 117-ci nömrəsində müəllifin "''Hacıtərxandan məktub''" adlı bir məqaləsi dərc olunur. Bu məqalə M.Hadinin [[Həştərxan
[[İyun]] ayının 1-də "''Həyat''"da M.Hadinin "''Vətənimizin temisbokl və Aristidlərinə nəsihət''" adlı məqaləsi çap olunur. Əvvəlki yazılarında olduğu kimi, bu məqalədə də M.Hadini düşündürən şəxsi məsələlər deyil, [[cəmiyyət]]in ümumi mənafeyidir. Məqalənin ilk cümləsində müəllif qeyd edir ki, şəxsi mənafe və nəfsimizə əsir olmağımızdandır ki, vətən və vətən əhli tərəqqi edib irəli getməkdənsə, tənəzzül edib günbəgün geri gedirlər.
[[Həştərxan]]dan göndərdiyi yazılardan birinə "''Övladi-vətən-baisi-ümrani-vətəndir''" adını verən M.Hadi millət övladlarını birliyə, vətəni sevməyə, digər mədəni millətlərdən nümunə götürməyə çağırır və yazır: "D''ünyada ən müqəddəs və ən sevgili şeylərdən biri deyil, ən birincisi vətəndir''"
Sətir 236 ⟶ 235:
===="''Həyat''"dakı tərcümələri====
Elmi-publisistik [[məqalə]]lər və orijinal [[şeir]]lərində başqa "''Həyat''" qəzetində M.Hadinin bir sıra [[tərcümə]]ləri də nəşr olunmuşdur. [[Nizami Gəncəvi]], [[Sənai Qəznəvi]], [[Hafiz Şirazi|Xacə Hafiz]] və [[Sədi Şirazi]]dən etdiyi bu tərcümələr, məqalələrində [[Şərq]] klassiklərindən tərcüməsini verdiyi bəzi beyt və şeir parçaları istisna olmaqla, şairin tərçüməçilik fəaliyyətinin başlanğıc mərhəlisini təşkil edir və demək olar ki, M.Hadi sonralar da yeri gəldikcə tərcüməçiliklə məşğul olmuş, mükəmməl bildiyi [[ərəb]] və [[fars]] dillərindən bir sıra əsərləri [[Azərbaycan türkcəsi]]nə çevirmişdir.
M.Hadi Nizaminin "''[[Xəmsə]]''"sindən iki parçanı tərcümə edərək "''Həyat''"ın oxucularının mühakiməsinə vermişdir ki, bunlardan biri "''[[Sirlər xəzinəsi]]''", digəri isə "''[[Leyli və Məcnun]]''" poemasındandır. "''Xəmseyi-Nizamidən tərcümə''" adı ilə bu ilk tərcümə [[22 yanvar]] [[1906]]-cı il tarixli 19-cu nömrəsində dərc olunmuşdur. M.Hadi "''Sirlər Xəzinəsi''" poemasının "''Ədaləti qorumaq və insafa riayət etmək haqqında''" adlı ikinci məqaləsinə əlavə olunmuş "''Ədalətli Nuşiravan və vəzirin hekayəsi''" mənzum hekayəsinin ilk 11 beytini 13 beyt şəklində tərcümə etmiş, vəzni qorumuş, məzmunu, demək olar ki, tamamilə saxlaya bilmişdir. M.Hadi bu tərcümənin üzərində sonralar təkmilləşdirmə işi apararaq genişləndirmiş, məqalatın sonundakı dörd beyiti və mənzum hekayədəki daha on beyti tərcümə edərək "''Ədl-zülm, yaxud bir xarabazarın mənzərəsi''" adı ilə "''Firdovsi-İlhamat''"a daxil etmiş və "''Firdovsi-ilhamat''"dakı mətn eyni ilə sonrakı kitablara da salınmışdır.
Sətir 252 ⟶ 251:
{{cquote|"Nuşirəvan qoşunla bir gün çıxmışdı ova,<br/>Düşdü öz dəstəsindən uzaq at qova-qova,<br/>Padşaha bu səfərdə yoldaş ancaq vəzirdi,<br/>Hər ikisi at çapıb, axtarıb ov gəzirdi.<br/>Düşmənin qəlbi kimi uçuq xaraba bir kənd,<br/>Görüncə tacidarı bürüdü, aldı heyrət"}}
M.Hadinin Nizaminin "''Leyli və Məcnun''" əsərindən çevirdiyi iyirmi üç beytlik bir hissə "''Ədib Nizaminin oğluna verdiyi nəsihəti-pədəranəsi''" adı ilə "''Həyat''"ın [[aprel]] nömrələrində dərc olunmuşdur. Həmin tərcümə mətninin bəzi söz, ifadə və misralarında dəyişiklik edilərək "''Nizaminin övladına nəsihəti''" adı ilə "''Füyuzat''" jurnalının səhifələrində də dərc olunmuşdur. M.Hadinin "''Leyli və Məcnun''"dan "''Öz oğluna nəsihət haqqında''" hissəsini tərcümə etməsi səbəbsiz deyil. N.Gəncəvi oğluna məsləhət görür ki, şairlik istedadına malik olduğunu görürəm, lakin bu sənətin dalınca getməsən yaxşıdır. Elm öyrən, xüsusilə o elmləri ki, onların cəmiyyətə xeyri var.
M.Hadinin əsərlərini zövqlə tərcümə edib "''Həyat''" qəzetində nəşr etdirdiyi sənətkarlardan biri də böyük fars şairi Şəmsəddin Məhəmməd Hafiz Şirazidir. M.Hadinin "''Həyat''" qəzetində çıxmış məqalələrinin içərisində tərcüməsini verdiyi H.Şirazinin bir çox beyt və şeir parçaları nəzərə alınmazsa, qəzetdə H.Şirazidən üç tərcüməsi dərc edilmişdir. [[Qəzəl]] formasında olan bu əsərlərin ikisi aşiqanə, digəri isə ictimai məzmunlu şeirdir. Qəzetdə tərcüməçisi göstərilmədən çap olunan birinci şeir "''Zümzümeyi-aşiqanə''" adlanır. Yeddi beytlik qəzəl "''Füyuzat''" jurnalında da çap olunmuşdur. "''Həyat''" qəzetinin [[1906]]-cı il 113-cü sayında dərc olunmuş tərcümələrindən biri də fars şairi [[Sənai Qəznəvi]]nin əsərlərindən olan "''Tövhid''" adlı şeirdir.
H.Şirazidən ikinci tərcümə qəzetdə "''Nəsimi-səbayə iltifat''" adı ilə dərc olunmuşdur. On iki beytlik bu əsər "''Xacə Hafizdən tərcümə''" adı ilə oxuculara təqdim olunmuş, sonunda isə bu sözlər verilmişdir: "''Mütərcimi Məhəmmədül-Hadi əl-Hac Əbdülsəlimzadə Şirvani''". M.Hadinin H.Şirazidən etdiyi üçüncü tərcümə "''Həyat''" qəzetində "''Ümidi-visali-canan''" adı ilə dərc olunmuşdur.
Sətir 260 ⟶ 259:
M.Hadinin "''Həyat''"da dərc etdirdiyi tərcümə əsərlərindən biri də "''Vəhdaniyyət və maarif''"dir. Fars şairi [[Sənai Qəznəvi]]dən edilmiş bu tərcümə "''Mütərcimi Məhəmmədül-Hadi''" qeydi ilə qəzetin [[1906]]-cı ildə çıxan 113-cü sayında işıq üzü görmüşdür. İyirmi doqquz beytdən ibarət olan bu tərcüməni M.Hadi misra, ifadə və beytlərində müəyyən dəyişikliklər etməklə "''Tövhid''" adı ilə "''Füyuzat''" jurnalında, "''Təraneyi-tövhid''" sərlövhəsi ilə "''Firdovsi-ilhamat''" kitabında da çap etdirmişdi.
M.Hadi o əsərləri tərcümə edirdi ki, onlar, əsasən, [[elm]], [[
=== M.Hadi və "''Bürhani-tərəqqi''" qəzeti===
Sətir 270 ⟶ 269:
Müəllif təəssüf hissi ilə qeyd edir ki, Həştərxandakı bir çox din xadimləri xeyirxah işlərin bərqərar olmasında [[Mustafa Lütfi İsmayılov Şirvanski|Mustafa Lütfi]]yə yardımçı olmaqdansa, ondan qubernatora şikayət edir, bunun da nəticəsində "''Bürhani-tərəqqi''" qəzeti təqiblərə məruz qalır.
[[May]] ayının 11-də Həştərxana yetişən M.Hadi payıza, Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən "''Füyuzat''"da işləməyə dəvət olunana qədər orada yaşayır və "''Bürhani-tərəqqi''" qəzetində çalışır.
===Məhəmməd Hadi və "Füyüzat" jurnalı===
{{Əsas|Füyuzat (jurnal)}}
Tam 1 il - [[1906]]-cı ilin [[1 noyabr]]ından [[1907]]-ci ilin 1 noyabrına qədər [[Əli bəy Hüseynzadə]]nin redaktorluğu, [[Hacı Zeynalabdin Tağıyev]]in maddi yardımı və imtiyaz sahibliyi ilə [[Bakı]]da, Nikolayevski küçəsindəki "''Kaspi''" məətbəsində çap olunan "''Füyuzat''" jurnalının ən fəal yazarlarından biri və bəlkə də birincisi Məhəmməd Hadi olumuşdur. Həm jurnalın bədii-tənqidi materiallarının müəllifi, həm də təmsil olunmaq baxımından ən çox əsərləri dərc olunan M.Hadinin hər nömrəsi 16 səhifədən ibarət olan, cəmi 32 sayı işıq üzü görmüş bu məcmuənin 23, 24 və 31-ci nömrələri istisna olmaqla qalan 29 nömrəsində şeir, məqalə və tərcümələrdən ibarət əlli yazısı çap olunmuşdur. [[Jurnal]]da çap etdirdiyi əsərlərində M.Hadi əvvəlki idealına sadiq qalaraq, əsasən, maarif və mədəniyyəti, hürriyəti yer üzünün əşrəfi olan insana məhəbbəti təbliğ etmiş, həqiqi arzusunun millətinin səadəti olduğunu təkrar-təkrar bəyan etmişdir.
Bir illik nəşri dövründə [[Azərbaycan]] və [[türk]] xalqlarının milli əsarətə qarşı mübarizə tarixinin siyasi və bədii səlnaməsinə çevrilən jurnalın çapına hazırlıq getdiyi ərəfədə [[Həştərxan]]da yaşayan M.Hadi Əli bəy Hüseynzadədən bir məktub alır. Məktubda qeyd olunur ki:
Sətir 347 ⟶ 346:
Jurnalın 5-ci nömrəsində Qahirədə ərəb dilində çıxan "''Əlməcəllətül-osmaniyyə''" qəzetindən tərcümə olunmuş bir məqalə "''Nidaül-vətən li əbnayi''" ("''Vətənin övladına nidası''") adı ilə çap olunmuş, sonunda "''mütərcim''" imzası qoyulmuşdur. Məqaləni ərəbcədən Azərbaycan türkcəsinə çevirən M.Hadidir. "Füyuzat"ın 15-ci sayında müəllifin Sədi Şirazinin "Bustan" əsərindən çevirdiyi "Cavanmərdlik və yaxud fəzaili-aliyyə" adlı bir tərcüməsi çap olunmuşdur "''Füyuzat''"ın 20-ci sayında M.Hadinin "''Nümuneyi-əsarət''" adlı məqaləsi və "''Zümzümeyi-aşiqanə''" adı ilə [[Hafiz Şirazi]]dən etdiyi bir tərcüməsi çap olunmuşdur. Həcmcə o qədər də böyük olmayan bu məqalə birbaşa şairin azadlıq idealları ilə səsləşir.
"''Füyuzat''"ın 23-24-cü saylarında əsər çap etdirməyən M.Hadi 25-ci nömrədə 3 yazı ilə çıxış etmişdir. Bunlardan biri məqalə, biri şeir, digəri isə Sədi Şirazidən edilmiş tərcümədir. 386-388-ci səhifələrdə özünə yer almış "''Amerikada üsuli-təlim və tərbiyyə''" adlı məqalə "''M.Hadi''" imzası ilə çap olunmuş, sərlövhəyə "''Cərideyi-ərəbiyyədən tərcümə edilmişdir''" qeydi verilmişdir. Məqalədə [[Amerika Birləşmiş Ştatları]]nda məktəb və maarif sistemindən ətraflı şəkildə bəhs edilmişdir. "Füyuzat" jurnalının 27-ci nömrəsində M.Hadinin orijinal əsəri çap edilməsə də, "Nizaminin övladına nəsihəti" adlı bir tərcüməsi dərc olunmuşdur.
M.Hadi jurnalın 28-ci sayında "''Səadət nədir?''" adlı bir məqalə ilə çıxış etmişdir. Şairin qeydinə görə bu məqalə [[Qahirə]]də ərəbcə çıxan "''Əl-Müəyyəd''" qəzetindən tərcümə edilmişdir. Tərcümə etdiyi məqalədəki fikirlərə şərik çıxan M.Hadi "''Bədayeül-inşa''" adlı bir kitabın 231 və 235-ci səhifələrindən Edison, Lok və Oskarın da səadət barəsindəki bəzi fikirlərini tərcümə edərək məqaləyə əlavə etmişdir. Jurnalın 30 nömrəsin də "Əbdülsəlimzadə M.Hadi" imzası ilə "''Hekayeyi-eşq''" adlı bir şeir çap olunmuşdur. 7 beytlik bu şeirə M.Hadi belə bir qeyd vermişdir: "''Qailini məəttəssüf bilmədiyim hekayəyi-mənzumeyi-lətifəyi tərcümə etməkdən keçinmədik''"
| |||