Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
Düzeltici01 (müzakirə) tərəfindən edilmiş 4595550 dəyişikliyi geri qaytarıldı.
Teq: Geri qaytarma
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
||
|
Sətir 97:
=== İnzibati-ərazi bölgüsü ===
{{əsas| Türkiyənin inzibati bölgüsü}}
Türkiyə, inzibati baxımdan unitar bir quruluşa malikdir və bu vəziyyət Türk ictimai rəhbərliyinə şəkil verən ən əhəmiyyətli faktorlardandır. Dövlətin əsas işləyişindəki üç güc olan qanunvericilik, icra və məhkəmə nəzərə alınaraq, yerli rəhbərliklərin hər hansı bir gücü yoxdur. İl və digər vahidlərin rəhbərliyi mərkəzi hökumətdən sonra gəlir. Yerli hakimiyyət orqanları yalnız öz yerlərində xidmət etmək üçün yaradılır. İllərin (şəhərlərin) başında qubernatorlar, mahalları başında kaymakamlar idarəçi olaraq vəzifəlidir. Validə və quberniyaya əlavə olaraq, mərkəzi hökumət və bələdiyyə başçıları tərəfindən təyin olunan digər yüksək vəzifəli şəxslər var.
Türkiyənin paytaxtı Ankaradır. Ölkənin ən böyük inzibati vahidləri əyalət və 81 əyalətdən ibarətdir. Bu illər mahallara bölünmüş, cəmi 923 rayon var. Ayrıca ölkə coğrafi, demoqrafik və iqtisadi şərtlər göz önünə alınaraq 7 bölgə və 21 alt bölgəyə ayrılmışdır ancaq bu bölgələr hər hansı bir inzibati quruluşu təmsil etmir.{{Türkiyə vilayətləri xəritəsi}}
== Əhali ==
Sətir 135 ⟶ 138:
Türkiyə torpaqlarında müsəlman olmayanların sayı 1914-cü ildə 19% olduğu halda bu sayı 1927-ci ildə 2.5%-ə düşmüşdür. Müasir dövrdə ölkədə [[Katolisizm|katoliklər]] və [[ortodokslar]] da daxil olmaqla müxtəlif [[məzhəb]]<nowiki/>lərdən 120.000 [[xristian]] vardır ki, bu da ölkə əhalisinin 0.2%-dən daha azdır. Ölkədə açıq olan [[kilsə]] sayı isə 236-dır. İstanbul şəhəri 4-cü əsrdən bu yana Şərq Ortodoks Kilsəsinin mərkəzi hesab olunur.
[[Şəkil:Kurdistan of Turkey (CIA).png|thumb|289x289px|Türkiyədə [[Kürdlər|Kürdlərin]] çoxluq təşkil etdiyi əraziləri.]]
Türkiyə ərazisində yaşayan [[Yəhudilər|yəhudi]] sayısı isə 26.000 hesablanmışdır. Türkiyədə ilk yəhudilər e.ə. 5-ci əsrdən etibarən məskən salmışlar. Sonradan 20-ci əsrdəki miqrasiyalara baxmayaraq hələ də az da olsa, ölkədə yəhudi əhali qalmaqdadır.
=== Səhiyyə xidmətləri ===
Türkiyədə səhiyyə xidmətləri Sağlamlıq Nazirliyi tərəfindən mərkəzi bir dövlət sistemi ilə nəzarət edilir. 2003-ci ildə hökumət, səhiyyə xidmətlərinə ayrılan büdcə nisbətini artıran və əhalinin böyük bir hissəsini sağlam hala gətirməyi məqsəd qoyan geniş əhatəli bir səhiyyə islahatı proqramını təqdim etdi. Türkiyə Statistika Təşkilatı, 2012-ci ildə səhiyyə xidmətləri daxilində 76.3 milyard TL xərcləndiyini açıqladı; Xidmət haqlarının 79,6% -i İctimai Təhlükəsizlik Təşkilatı tərəfindən, qalan 15,4% isə xəstələr tərəfindən ödənilmişdir. 2013 rəqəmlərinə görə Türkiyədə 30.116 səhiyyə üzrə mövcuddur və həkim başına ortalama 573 xəstə düşür. 1000 əhaliyə görə yataqların sayı 2.64 təşkil edir.
Türkiyədə gözlənilən həyat müddəti kişilərdə 71.1 il və qadınlarda 75.2 il olmaqla birlikdə, ümumi əhali ortalamasının gözlənilən həyat müddəti 73.2 ildir. Ölkədə ölümlərə ən çox səbəb olan xəstəliklərdən ilk üçü bunlardır: dövran sistemi xəstəlikləri (% 39.8), xərçəng (% 21.3), tənəffüs xəstəlikləri (% 9.8).
== Tarix ==
Sətir 162 ⟶ 171:
== Siyasət ==
[[Şəkil:Recep Tayyip Erdoğan, Poland.jpg|thumb|Türkiyənin hal-hazırki prezidenti [[Rəcəb Tayyib Ərdoğan]].]]
1923-2018 illəri arasında Türkiyə, parlament təmsillərlə demokratiyanın tətbiq olunduğu bir ölkə idi. 2017 Türkiyə Konstitusiya Dəyişikliyi Referandumunun nəticəsində prezidentlik sistemi qəbul edildi. Yeni sistem 2018-ci ildə prezident seçkisi ilə qüvvəyə girdi və Respublika başçısına fərman vermə, öz kabinetində atama, büdcəni hazırlama, seçki çağırışını edərək parlamenti ləğv etmək kimi səlahiyyəti də prezidentin səlahiyyətinə buraxıldı. [[Baş Nazir|Baş nazirlik]] məqamı qüvvədən qaldırılmış və səlahiyyətləri (Nazirlər Kabinetinin ilə birlikdə) dövlət başçısı olan və birbaşa seçki beş illik bir müddət üçün seçilən Respublika başçısına verilmişdir. 2014-cü ildə [[Rəcəb Tayyib Ərdoğan]] ölkənin səsverməsi ilə seçilən ilk prezidentdir. [[Konstitusiya|Türkiyənin Konstitusiyası]], ölkənin qanuni sistemini ortaya qoyur.
İcra səlahiyyəti prezidenti tərəfindən tətbiq olunarkən qanunvericilik səlahiyyəti, Türkiyə Böyük Millət Məclisi olan tək məclis parlamentinə verilir. [[Məhkəmə]], icra və qanunvericilik orqanından təbii olaraq müstəqildir, ancaq 2007, 2010 və 2017-ci illərdəki referandumlarda qüvvəyə girən konstitusiya dəyişikliklər, hakim və prokurorların təyin edilməsi və ya vəzifədən azad edilməsi üçün Prezident və iqtidar partiyasına daha böyük səlahiyyət vermişdir. Konstitusiya Məhkəməsi, qanunların və konstitusiya qərarlarının uyğunluğuna dair qərarlar qəbul etməkdə günahlandırılır. Dövlət Şurasının inzibati iddialar üçün son ərizəçi məhkəməsi və digər bütün insanlar üçün Yüksək apelyasiya məhkəməsinin.
Hər iki cins üçün ümumi səs haqqı, 1933-ci ildən bu yana Türkiyə daxilində tətbiq olunmaqdadır və 18 yaşına girmiş hər Türk vətəndaşı seçmə haqqına malikdir. Türkiyədə 85 seçki bölgəsi vardır və bu seçki bölgələrindən namizəd olan 18 yaş üstü kəslərdən 600 dənəsi beş il aralıqlarla siyahı üsulu majoritar seçki sistemi yolu ilə millət vəkili olaraq seçilir. Konstitusiya Məhkəməsi, dünyəvilik əleyhdarı və ya separatçı gördüyü siyasi partiyaların ictimai maliyyəsini və ya tamamilə varlıqlarını ortadan qaldırma haqqına malikdir. Ölkədə 10% seçki ərəfəsi var.
1923-cü ildə respublikanın elanından sonra dünyəvilik mühüm məsələlərdən biri olmuşdur. Türkiyədə islamçılar və Atatürkün etdiyi inqilabları dəstəkləyən Kəmalistlər, ictimai həyatında dinin uyğun rolu mövzusunda müzakirələr yaşayan iki əleyhdar taraftır. Kemalistlər dünyəvi konstitusiya demokratiyasının və Qərb dünyəvi həyat tərzinin müdafiəçiləridır. Onlar iqtisadiyyata, təhsilə və digər ictimai xidmətlərə dövlətin müdaxiləsi tərəfdarlardır. 1980-ci illərdən bəri ölkədə gəlir eşitsizliyi və sinif fərqinin artması; nəzəriyyədə nüfuz öhdəliyini, ictimai həmrəyliyi və ictimai ədaləti dəstəkləyən ancaq praktikada müzakirələrə səbəb olan İslami popülizme yol açdı.
=== İnsan haqqları ===
[[Şəkil:Demonstration in the heart of Taksim square. Events of June 3, 2013.jpg|thumb|Taksim Meydanında etiraz aksiyaları]]
Türkiyədə insan hüquqları, beynəlxalq mühitdə kınamalara məruz qalmış və müxtəlif müzakirələrə yol açmışdır. 1998 və 2008 illəri arasında Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən xüsusilə yaşamaq hüququ olmaqla ümumi insan haqları pozuntuları və azadlıq pozuntuları səbəbiylə Türkiyə əleyhinə 1.600 qərar alınmışdır. Kürd hüquqları, qadın hüquqları, LGBT hüquqları və mətbuat azadlığı kimi digər məsələlər də mübahisələrə gətirib çıxardı. İndiki vaxtda Türkiyənin insan hüquqları ihlallerindeki sicili, AB üzvlüyünə bir maneə təşkil etməyə davam edir. Jurnalistlərin Müdafiə Komitəsinin məlumatına görə, uzun illər ölkəni idarə edən AKP hökuməti mətbuat azadlığı baxımından dünyanın ən böyük təzyiqlərindən birini tətbiq edir. Ölkədə çox sayda jurnalist əvvəllər Ergenekon və Balyoz iddiaları kimi müxtəlif iddialar daxilində, daha sonraları 2016-ci ildəki zərbə cəhdi təqib edən tasfiyeler çərçivəsində "terrorizm" və "dövlət əleyhdarı fəaliyyətlər" ilə günahlandırılaraq həbs olundu. Jurnalistlərə qarşı müxtəlif məhkəmə prosesləri başlamışdır və məhkəmə hakimiyyətinə təsir göstərmişdir. Hökumət mətbuatda avtomatik senzura tətbiq olunduğunu iddia etmişdir. 2013-ci ildə Jurnalistləri Qoruma Komitəsi, Türkiyədə 211 jurnalistin həbsə atıldığını hesabat edərək ölkənin bu rəqəmlə ən çox jurnalist həbs edən ölkə sıralamasında İran, Eritreya və Çini keçərək təpəyə yerləşdirdiyini vermişdir. Freemuse isə doqquz musiqiçinin işləri üzündən həbsə atıldığını müəyyən edirlər musiqiçilərin hapsedilmesi baxımından isə ölkənin Rusiya və Çindən sonra üçüncü sırada olduğunu açıqladı. Köhnə bir ABŞ Xarici işlər nazirliyi spikeri Philip J. Crowley, ölkəsinin "Türkiyədə jurnalistlərə qarşı təhdid ehtiva edən meyllər haqqında geniş diametrli narahatlıqlarının olduğunu" ifadə etmişdir. Türkiyə, Freedom House tərəfindən 'Qismən Azad' sinifində qiymətləndirilər.
İyul 2016-cı ilda Avropa Şurası Parlament Assambleyasının, "Türkiyədə Demokratik İdarələrin İşleyişi" önergesini görüşərək ölkədəki demokratik təşkilatların fəaliyyəti barədə ciddi şübhələr olduğunu hesabat etdi.
===
Türkiyədə, hamısı Avropa qitəsiylə uyğun hala gətirilmiş olan bir hüquq sistemi vardır. Məsələn, Borclar Məcəlləsi və Türk Mülki Məcəlləsi İsveçrədən alınmışdır. Mülki Məcəllə İsveçrə qanununu Türk mədəniyyətinə uyğunlaşdırmaqla hazırlanmışdır. İnzibati hüququn qaydaları Fransadakı həmkarları ilə oxşarlıqlara malikdir.
Türkiyədə güclər ayrılığı prinsipi mənimsəmişdir. Bu prinsipə uyğun olaraq məhkəmə hakimiyyəti yalnız Türk milləti adından müstəqil məhkəmələr tərəfindən istifadə edilə bilər. Məhkəmələrin müstəqilliyi və quruluşu, hakim və prokurorların səlahiyyət müddəti ərzində təhlükəsizliklərinin təmin edilməsi, hakim və prokurorların vəzifələri, hakim və prokurorların nəzarət edilməsi, hərbi məhkəmələr və quruluşu, yüksək məhkəmələrin səlahiyyət və vəzifələri Türkiyə Konstitusiyası ilə müəyyən edilir.
Türkiyə Konstitusiyasının 142. maddəsinə görə məhkəmələrin quruluşu, vəzifə və səlahiyyətləri, işləyişi ilə mühakimə etmə üsulları qanunla tənzimlənir. Bu qanunda və əlaqədar digər konstitusiya maddələri istiqamətində Türkiyədəki məhkəmə sistemi üç əsas başlıq altında toplanır: Mühakimə Məhkəmələri, İdarə məhkəmələr və hərbi məhkəmə. Hər bir başlıq birinci sinif məhkəmələri və daha yüksək məqalələri birləşdirir. Yargısal mübahisələr Məhkəməsi, ölkədəki məhkəmə, inzibati və hərbi yurisdiksiyalar arasındakı mübahisələri tam olaraq həll etmək məqsədi ilə quruldu.
Türkiyədə hüquq-mühafizə qüvvələri Təhlükəsizlik Ümumi Müdirliyi və Jandarma Ümumi Komandirliyi kimi müxtəlif vahidlərə ayrılmaqdadır. Bütün bu qollu qüvvələri Türkiyə Respublikası Başbakanlığı'na və ya əksəriyyətlə Daxili İşlər Nazirliyinə bağlı olaraq hərəkət edirlər. Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən noyabr 2008-ci ildə açıqlanan rəqəmlərə görə, Türkiyə həbsxanalarında edin adam sayı 100.000-aşmışdır və bu rəqəm 2000lərin başındakı sayının iki dəfə çoxdur.
=== Ordu ===
Türkiyənin silahlı qüvvələri, [[NATO]] üzvü ölkələr arasında [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] Silahlı Qüvvələrindən sonra gələn ən böyük ikinci hərbi gücdür və 2011 NATO sayımlarına görə təxmini 495.000 konuşlandırılabilir qüvvəti var. Almaniya, Belçika, Hollandiya və İtaliya ilə birlikdə, NATO-nun nüvə bölüşdürmə siyasətinin bir hissəsi olan beş ölkədən biridir. İncirlik Hava Bazasında 90 B61 nüvə bombası var, bunlardan 40 nüvə nüvə qarşıdurması üzündən Türk Hava Qüvvələrinin istifadəsinə ayrılmışdır.
Türk Silahlı Qüvvələri üç hissədən ibarətdir: Quru Qüvvələr, Dəniz Qüvvələri və Türk Hava Qüvvələri. Daxili təhlükəsizlik və hərbi funksiyaları təmin edən Jandarma və Sahil Mühafizəsi müharibə dövründə sülh, quru və dəniz qüvvələri ilə Daxili İşlər Nazirliyinə bağlıdır.
Türk Silahlı Qüvvələrinin komandanlığında və rəhbərliyində ən yüksək səviyyəli olan Baş qərargah Başkan tərəfindən təyin edilir və Baş nazirin məsuliyyətini daşıyır. Nazirlər Şurası, milli təhlükəsizlik məsələləri və ölkənin müdafiəsi üçün kifayət qədər silahlı qüvvələrin hazırlanması üçün Məclisə məsuliyyət daşıyır. Ancaq müharibə elan etmə, xarici ölkələrə əsgər göndərilməsi və ya xarici ölkə əsgərlərinin Türkiyəyə konuşlanmasına icazə vermə səlahiyyətləri yalnız məclisə aiddir.
Təhsil vəziyyəti və iş yerindən asılı olaraq üç həftə müddətinə bir il müddətinə heç bir sağlamlıq problemi olmayan hər bir Türk vətəndaşı üçün məcburidir. Türkiyədə vicdani rədd tətbiqi yoxdur və əsgərlik yerinə vətəndaş bir alternativ təqdim edilməməkdədir.
== İqtisadiyyat ==
Sətir 169 ⟶ 209:
== Təsərrüfat sahələri ==
Türkiyə - sənaye-aqrar ölkəsidir. XX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Türkiyədə gətirilmə xammal və müəssisələrin köçürülməsi və ya bu ölkədə məhsullarını istehsal etməsi sayəsində emaledici sənaye yüksək inkişaf edir. Qara və [[əlvan metallurgiya]], neft emalı ([[İzmir]] şəhərində), kimya (Bandırma şəhərində), tikinti materialları istehsalı, yüngül ([[toxuculuq]]), yeyinti sənayesi fərqlənir. İstilik Elektrik Stansiyaları (İES) əsas elektrik enerjisi istehsalı mənbəyidir, həmçinin bu stansiyalar kömürlə işləyir. Suriya ilə sərhəddə, [[Fərat çayı]]<nowiki/>nın üzərində böyük hidroenerji kompleksi (SES) yaradılmışdır (həm Suriya, həm də Türkiyə istifadə edir). [[Neft]] və [[qaz]] idxal olunur. [[Elektrotexnika]] və [[elektronika]] sənayesi yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Türkiyədə kənd təsərrüfatı da inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatında əkinçilik heyvandarlığa nəzərən xüsusilə seçilir. [[Anadolu yaylası]] kənd təsərrüfatının inkişafı baxımından əlverişlidir. Ərazidə [[pambıq]], [[günəbaxan]], şəkər çuğunduru, [[zeytun]], [[fındıq]], [[tütün]], [[üzüm]], [[dənli bitkilər]] ([[buğda]], [[arpa]], [[qarğıdalı]], [[çəltik]], [[vələmir]]) becərilir. “Samsun” və “Trabzon” növlü tütünlər, həmçinin fındıq əkininə görə dünyada seçilir. Türkiyə pambıq yığımına görə dünyada VI (0,8 mln ton), buğdaya görə dünyada IX (20 mln ton), [[Şəkər çuğunduru|şəkər çuğundur]]<nowiki/>u yığımına görə isə IV-dür (2,7 mln ton). Heyvandarlıqda qoyunçuluq (anqor tiftiyi), quşçuluq və maldarlıq inkişaf etmişdir. Türkiyə nisbətən inkişaf etmiş nəqliyyat şəbəkəsinə malikdir. Daxili sərnişin və yük daşımalar əsasən avtomobil nəqliyyatı ilə həyata keçirilir. Dəmir yollarının uzunluğu cəmi 3,4 min km-dir. Xarici ticarət əlaqələrində dəniz nəqliyyatı əsas əhəmiyyət daşıyır. Mühüm dəniz limanları İstanbul, [[İzmir]], [[Samsun]], İsgəndərundur. “Türk hava yolları” həm daxili, həm də xarici sərnişin daşımaları həyata keçirir<ref name=":0">Soltanova H.B., Məmmədov C.A. "Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin iqtisadi və siyasi coğrafiyası" Bakı-2008</ref>.
Türkiyə - sənaye-aqrar ölkəsidir. XX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Türkiyədə gətirilmə xammal və müəssisələrin köçürülməsi və ya bu ölkədə məhsullarını istehsal etməsi sayəsində emaledici sənaye yüksək inkişaf edir. Qara və [[əlvan metallurgiya]], neft emalı ([[İzmir]] şəhərində), kimya (Bandırma şəhərində), tikinti materialları istehsalı, yüngül ([[toxuculuq]]), yeyinti sənayesi fərqlənir. İstilik Elektrik Stansiyaları (İES) əsas elektrik enerjisi istehsalı mənbəyidir, həmçinin bu stansiyalar kömürlə işləyir. Suriya ilə sərhəddə, [[Fərat çayı]]<nowiki/>nın üzərində böyük hidroenerji kompleksi (SES) yaradılmışdır (həm Suriya, həm də Türkiyə istifadə edir). [[Neft]] və [[qaz]] idxal olunur. [[Elektrotexnika]] və [[elektronika]] sənayesi yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Türkiyədə kənd təsərrüfatı da inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatında əkinçilik heyvandarlığa nəzərən xüsusilə seçilir. [[Anadolu yaylası]] kənd təsərrüfatının inkişafı baxımından əlverişlidir. Ərazidə [[pambıq]], [[günəbaxan]], şəkər çuğunduru, [[zeytun]], [[fındıq]], [[tütün]], [[üzüm]], [[dənli bitkilər]] ([[buğda]], [[arpa]], [[qarğıdalı]], [[çəltik]], [[vələmir]]) becərilir. “Samsun” və “Trabzon” növlü tütünlər, həmçinin fındıq əkininə görə dünyada seçilir. Türkiyə pambıq yığımına görə dünyada VI (0,8 mln ton), buğdaya görə dünyada IX (20 mln ton), [[Şəkər çuğunduru|şəkər çuğundur]]<nowiki/>u yığımına görə isə IV-dür (2,7 mln ton). Heyvandarlıqda qoyunçuluq (anqor tiftiyi), quşçuluq və maldarlıq inkişaf etmişdir. Türkiyə nisbətən inkişaf etmiş nəqliyyat şəbəkəsinə malikdir. Daxili sərnişin və yük daşımalar əsasən avtomobil nəqliyyatı ilə həyata keçirilir. Dəmir yollarının uzunluğu cəmi 3,4 min km-dir. Xarici ticarət əlaqələrində dəniz nəqliyyatı əsas əhəmiyyət daşıyır. Mühüm dəniz limanları İstanbul, [[İzmir]], [[Samsun]], İsgəndərundur. “Türk hava yolları” həm daxili, həm də xarici sərnişin daşımaları həyata keçirir<ref name=":0">Soltanova H.B., Məmmədov C.A. "Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin iqtisadi və siyasi coğrafiyası" Bakı-2008</ref>.
== Ordu ==
== Təhsil ==
| |||