Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
||
|
Sətir 1:
{{Dövlət
|yerli_dildəki_adı = {{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}
|rəsmi_adı = Polşa Respublikası
|qısa_adı =
|milli_şüar =
|himn = '' "Mazurek Dąbrowskiego"'' <br /><small>"Polşa hələ itməyib!"</small></span>
|bayrağı = Flag of Poland.svg
|gerbi = Herb Polski.svg
|xəritə = Poland (orthographic projection).svg
|rəsmi_dillər = [[Polyak]] dili
|paytaxt = [[Varşava]]
|koordinatlar = {{Coord|39|55|N|32|50|E|type:city}}
|ən_böyük_şəhər = [[Varşava]], [[Krakov]], [[Lodz]], [[Vroclav]], [[Poznan]].
|etnik_qruplar = [[Polayklar]] – 98 %<br/>Digərləri – 2 %<small>(CİA 2012)</small>
|idarəetmə_forması = [[Parlament]] [[Respublika]]sı
|vəzifə1 = [[Prezident]]
|vəzifə2 = [[Vitse-prezident]](lər)
|vəzifəni_daşıyan1 = [[Andjey Duda]]
|vəzifəni_daşıyan2 = [[Mateuş Moraveçkiy]]
|müstəqillik_forması = Formasiyalar
|əlamətdar_hadisə1 = Polyakların Respublikası
|əlamətdar_tarix1 = [[8]] [[Aprel]], [[1945]]
|əlamətdar_hadisə2 = Üçüncü Polşa Respublikası
|əlamətdar_tarix2 = [[13]] [[Sentyabr]], [[1989]]
|əlamətdar_hadisə3 = Avropa Birliyinin üzvü
|əlamətdar_tarix3 = [[1]] [[May]], [[2004]]
|sahəsi_yer = 69-ci
|sahəsi = 312696
|su_sahəsi (%) = 3.07
|əhali_təxminən = 38.433.600
|əhali_təxminən_il = 31 Dekabr, 2017
|əhali_təxminən_yer = 35-ci
|əhali_siyahıya_alma = 38 649 000
|əhali_siyahıya_alma_il = 2000
|əhali_sıxlığı = 123
|əhali_sıxlığı_yer = 83-cü
|ÜDM_AQP_il = 2019
|ÜDM_AQP = $1.271 trilyon
|ÜDM_AQP_yer = 21-ci
|ÜDM_AQP_adam_başına = $33.472
|ÜDM_AQP_adam_başına_yer = 56-cı
|ÜDM_nominal_il = 2019
|ÜDM_nominal = $581 milyard
|ÜDM_nominal_yer = 22-ci
|ÜDM_nominal_adam_başına = $15.313
|ÜDM_nominal_adam_başına_yer =
|İİİ_il = 2017
|İİİ = 0.865
|İİİ_yeri = 33-cü
|İİİ_fərq = artış
|pul_vahidi = [[Polşa Zlotı]]sı
|pul_vahidi_kodu = PLN
|saat_qurşağı = UTC+1 (CET)
|UKV_offset = +2
|saat_qurşağı_yay_vaxtı = UTC+2 (CEST)
|UKV_offset_yay_vaxtı =
|internet_domeni = [[.pl]]
|telefon_kodu = +48
|qeyd =
|rəsmi_vebsayt = [poland.pl]
}}
'''Polşa''' və ya '''Polşa Respublikası''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}) — [[Avropa]]da dövlət. Mərkəzi Avropada olub qərbdə [[Almaniya]], cənubda [[Çex Respublikası]] və [[Slovakiya]], şərqdə [[Ukrayna]] və [[Belarus]], şimalda isə [[Baltik dənizi]], [[Litva]] və [[Rusiya]] ([[Kalininqrad vilayəti]]) ilə həmsərhəddir. Ölkənin həmçinin [[Danimarka]] və [[İsveç]] ilə dəniz sərhədləri vardır. Polşanın ərazisi 312.683 km²-dir (dünyada ərazisinə görə 69-cu yerdədir). Əhalisi 38.1 milyondan çoxdur, sakinlər əsasən tarixi mərkəz [[Krakov]] və paytaxt [[Varşava]] kimi böyük şəhərlərdə məskunlaşmışdır.
Sətir 43 ⟶ 65:
İlk polyak dövləti [[966]]-cı ildə yaradılmışdı. Həmin dövlətin sərhədləri təxminən bugünkü Polşa sərhədləri ilə üst-üstə düşür. Polşa [[1025]]-ci ildə krallığa çevrilmiş, [[1569]]-cu ildə isə Böyük Litva hersoqluğu ilə birləşərək Polşa-Litva birliyinin əsasını qoydu. Bu ittifaq yalnız [[1795]]-ci ildə dağılmışdı. [[1918]]-cu ildə müstəqilliyini yenidən qazanan Polşa [[İkinci dünya müharibəsi]] dövründə [[Adolf Hitler]] Almaniyası tərəfindən işğal olunmuş, müharibə bitdikidən sonra isə kommunist dövlət kimi [[SSRİ]]-nin nəzarət etdiyi Şərq Blokuna daxil olmuşdu. [[1989]]-cu ildə kommunist rejimi devrildikdən sonra Polşada "Üçüncü Respublika" quruldu. Bu gün Avropa İttifaqının ən çox əhaliyə malik 6-cı ölkəsi olan Polşa 16 voyevodaliqdan ({{lang-pl|województwo}}) ibarət liberal demokratik dövlətdir. Ölkə [[Avropa Birliyi]], [[NATO]], [[BMT]], [[İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı]], [[Dünya Ticarət Təşkilatı]]nın üzvüdür.
==
Polşa 312 679 km² ərazisini əhatə edir, bu göstəriciyə görə ölkə, Dünyada [[Ərazi|69-cu]] yerdədir. [[Avropa|Avropada]] isə onuncu yerdədir. Əhalinin sayı 38 milyon nəfərdir ([[Dünya|Dünyada]] 33-cü yerdədir). Ölkə 16 vilayətə bölünür, bu da öz növbəsində povatlara (qəzalara) və qminlərə (volostlərə) bölünür.
Birinci Polşa dövlətinin yaranma tarixi 966-cı il hesab olunur. Polşa 1025-ci ildə krallığa çevrildi. 1569-cu ildə isə [[Litva]] Böyük knyazlığı (I Rzeczpospolita) ilə birləşdi. 1795-ci ildə ərazisində [[Prussiya krallığı|Prussiya]], [[Avstriya]] və Rusiya arasındaki bölgülər nəticəsində, Polşa Dövlətinin ərazisi dəqiqləşdi. 1807-1813-cü illərdə [[Napoleon Bonapart|Napoleon]] müharibələri zamanı Varşava Hersoqluğu mövcud idi və onun böyük hissəsi 1815-ci ildə Polşa çarlığı kimi [[Rusiya|Rusiyanın]] tərkibinə daxil edilmişdi. Polşa Birinci Dünya Müharibəsindən sonra 1918-ci ildə yenidən müstəqillik əldə etdi, lakin 1939-cu ildə [[Almaniya]] və [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] arasında bölündü. Müharibədən sonra Polşa yeni sərhədlərdə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-dən asılı olan "demokratik ölkə" oldu. 1989-cu ildə isə siyasi sistemdə bir neçə dəyişikliklər baş verdi.
12 mart 1999 — cu ildən [[NATO]]-nun üzvü, 1 may 2004-cü ildən [[Avropa İttifaqı|Avropa Birliyinin]] üzvüdür. 21 dekabr 2007 il [[Şengen zonası|Şengen zonasına]] daxil oldu.
== Coğrafiyası ==
Polşanın ümumi sahəsi 312 658 (312 683) km² (sahə üzrə [[Dünya|dünyada]] 69-cu, [[Avropa|Avropada]] isə 10-cu yerdədir). Quru torpaq sahəsi 304 459 km², su sahəsi isə 8220 km²-dir. Polşanın ərazisini - şimalda və ölkənin mərkəzində təxminən 2/3 ərazisini [[Polşa ovalığı]] tutur. Şimalda-[[Baltik dənizi|Baltik sıra dağları]], cənubda və cənub-şərqdə- [[Malopol]] və [[Lublin]] yüksəklikləri, cənub sərhədi boyunca - [[Karpat|Karpat dağları]] (ən yüksək nöqtə 2499 metrdir). Böyük çaylar isə [[Asa çayı|Asma]], [[Odra çayı|Odradır]]. [[Göl|Göllər]] əsasən Polşanın [[Şimal|şimalında]] yer alır. Ərazinin 28%-i [[Meşə|meşələrdən]] ibarətdir.
=== Sərhədlər ===
Polşanın Şimal sahili [[Baltik dənizi]] ilə yuyulur.:
* Qərbdə [[Almaniya]] 467 km,
* Cənub-qərbdə [[Çexiya]] ilə-796 km,
* Cənubda [[Slovakiya]] ilə-541 km,
* [[Ukrayna]] ilə cənub-şərqdə-535 km,
* [[Belarus]] ilə şərqdə-418 km,
* Şimal-şərqdə [[Litva]] ilə-104 km və [[Rusiya]] [[Kalininqrad|(Kalininqrad bölgəsi)]] - 210 km.
Bundan əlavə, Baltik dənizində iqtisadi zona vasitəsilə [[Danimarka]] və [[İsveç]] zonaları ilə həmsərhəddir.
Sərhədlərin ümumi uzunluğu 3511 km, onlardan 3071 km quru və 440 km isə dənizdir.
[[Şəkil:Tatry widok z Tarasowek.jpg|thumb|223x223px|Polşanın dağlı landşaftı]]
=== Su sahələri ===
Polşanın ən uzun çayı [[Visla]]-dır. Uzunluğu 1047 kilometrdir (651 mildir). Qədimdən Polşanın çayları yol göstərmək üçün istifadə olunurdu. [[Vikinqlər]] Oder çayı ilə üzərək qonşu ölkələrə səyahət edirmişlər.
Polşanın göllərinin demək olar ki hamısının ərazisi 1 hektardan çoxdur.
Sahillərində məskunlaşan ilk göllər arasında [[Böyük Polşa Gölü]] də vardır. Həmçinin bu göl üzərində m.ö 7-ci əsrdə əhalisi min nəfərdən çox olan [[Stilt evlər|stilt evləri]] var idi.
=== İqlim ===
İqlimi [[Mülayim enliklərin iqlimi|mülayim]], dənizdən [[Kontinental iqlim|kontinental iqlimə]] keçən, mülayim (dağlarda soyuq) qış və isti (dağlarda sərin) yayla. İqlim kontinentallığı [[Belarus|Belarusiya]] və [[Ukrayna|Ukraynadan]] daha aşağıdır və bu, ilk növbədə [[Qış|qış aylarının]] yumşaq keçməsinə təsir göstərir. Orta temperatur yanvar ayında 1-dən -5 dərəcəyədək (dağlarda -8 dərəcəyədək), İyul ayında isə ortalama +17-dən +19 dərəcəyədək (dağlarda +10 dərəcəyədək); Düzənliklərdə yağıntının miqdarı 500-800 mm-dir. Dağlarda isə bu göstərici ildə 1000 mm-dən çoxdur.
== Tarixi ==
=== Eramızdan əvvəllər ===
Eramızın əvvəlində Polşa ərazisində [[Almanlar|alman tayfaları]] olan Skirov və Lugiya tayfalarının yaşaması faktı məlumdur. Daha sonra I minilliklərdə Türk qəbilə birliklərinə nəzarət etdilər. [[Krım]] qotları ilə Baltikyanı Velbar mədəniyyətini daima əlaqələndirirlər. Polşa ərazisində I minilliyin sonunda Qərb çəmənlikləri (ölkənin adı), Lendzanlar (onların qonşularında polyakların adı: "Lyakhi"), Kuavyan, Pomoryan, Mazovşanlar, Vislyan, Slenzians (Sileziyada) və s. kimi [[Qəbilə|qəbilələr]] məlumdur. Tədricən böyük qəbilə knyazlıqlarının əsasında fövqəldövlət birlikləri yaranır; bu knyazlıqlardan əsas prinsip indiki kiçik Polşada ([[Krakov|Krakov rayonu]]) və böyük Polşada ([[Poznan|Poznani rayonu]]) vişlyan knyazlığı idi.
=== Ümumi ===
877-ci ildə Kiçik Polşa ərazisi Böyük Moraviya dövləti tərəfindən işğal edildikdən sonra [[Qnezno]] şəhəri paytaxt olmaqla Böyük Polşa ərazisi Polşa dövlətinin yaranması üçün əsas mərkəz oldu. Polşa dövlətinin banisi və ilk hökmdarı Pyastovlar nəslindən olan knyaz Stefan I Meşko (960-992) olmuşdur. O, 966-cı ildə qərb adətləri üzrə [[Xristian]] dinini qəbul etmişdir. Onun oğlu-İgid Boleslavın dövründə Polşa knyazlığı özünün ən güclü dövrünü yaşayırdı. Polşa və Vistula çayları arasında yaşamış olan İslav qəbilələrinin qurmuş olduğu bir dövlətdir. O zamanki bu İslavlara "yayla insanları" mənasını verən "Polane" deyilirdi. Zamanla bu ad Polşa halına çevrildi.
Polşa XIV əsrdən XVII əsrə qədər keçən müddət içində [[Avropa|Avropada]] güclü bir dövlət halında idi. "Üç parçalanmadan" ilki [[1772]]-ci il tarixinə qədər olan müxtəlif xanədanlıqlar idarəsində idi. Bu tarixdən etibarən Polşanın çöküş dövrü başladı. [[1772]]-ci il tarixində [[Prussiya]], [[Rusiya]] və [[Avstriya]], ölkə torpaqlarını aralarında paylaşdılar. Bunu [[1793]]-cü və [[1795]]-ci illər paylaşmaları izlədi. Polşanın əlində yalnız şərq [[Prussiya]] əraziləri qaldı. [[Birinci dünya müharibəsi|Birinci dünya müharibəsind]]ən sonra uzun mübarizə və çətinliklərdən sonra 1918-ci ildə [[Versal sülh müqaviləsi]] ilə müstəqilliyi təmin edildi. Polşa [[1918]]-ci il [[7 noyabr|7 noyabrda]] müstəqil ölkə elan edildi. Polşada hakimiyyətə [[Polşa Sosialist Partiyası|Polşa Sosialist Partiyasının]] rəhbəri olan Yuzef Pilsudski gəldi. Polşanın [[qərb]] sərhədləri Versal müqaviləsi ilə müəyyənləşdirilmişdi. [[1919]]-cu il [[28 iyun|28 iyunda]] Polşa nümayəndələri ona imza atmışdılar. Lakin [[şərq]] sərhədlərini müəyyən etməkdə [[Antanta]] dövlətləri Polşaya fəaliyyət azadlığı vermişdilər. Hətta [[1919]]-cu ilin dekabr ayında Antantanın Ali Şurası şərqdə Polşanın sərhəd xəttini təsdiq etdi. Bu, şərti olaraq [[Kerzon xətti]] adlandırıldı. [[1921]]-ci ilin martında [[Riqa|Riqada]] Sovet-Polşa müqaviləsi imzalandı. Həmin müqaviləyə əsasən Qərbi [[Belarus]] və Qərbi [[Ukrayna]] əraziləri Polşanın tərkibində qaldı. [[1921]]-ci il [[12 mart|12 martda]] ölkənin konstitusiyası qəbul olundu. Konstitusiyada respublika quruluşu təsbit edildi. Pilsudkinin səlahiyyət müddəti bitdiyi üçün bütün vəzifələrindən imtina etdi. Lakin ölkədə vəziyyət getdikcə pisləşir, siyasi didişmələr, milli münaqişələr ölkəni idarəolunmaz vəziyyətə salırdı. [[1926]]-cı ildə ölkədə hərbi çevriliş baş verdi. Y.Pilsudki yenidən hakimiyyətə gəldi. O, [[1935]]-ci ilə kimi dövlətin başçısı oldu. Bu illər öz mahiyyətinə görə Polşa tarixinə ''sanasion'' (sağlamlaşdırma) dövrü kimi daxil olmuşdur. Polşa xarici siyasətdə antisovet və antialman siyasəti yeridirdi. Bu da, [[1939]]-cu ildə Polşanın [[SSRİ]] və [[Almaniya]] arasında bölüşdürülməsi ilə nəticələndi.
[[1939]]-cu ildə eyni anda həm Nasist [[Almaniya|Almaniyas]]ının və həm də [[Rusiya|Rusiyan]]ın işğalına uğradı. [[İkinci dünya müharibəsi]] ərzində altı milyon polşalı öldürüldü. Daha sonra Alman orduları müttəfiqlərə təslim oldu. İşğal əsnasında qurulan sürgündəki Polşa hökuməti iş başına gəldi. [[1947]]-ci ildə edilən seçkilərdə kommunistlər hökuməti qurdular və ölkəni Rusiyanın peyki vəziyyətinə gətirdilər. [[İkinci dünya müharibəsi|İkinci dünya müharibəsinin]] bu çətin günlərindən sonra Polşa, Rusiyaya([[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı]]) verilən 178.842 km²-lik bölgəyə qarşı [[1945]]-ci ildə Alman torpaqlarından 102.400 km²-lik bir bölgəni götürdü. Oder-Neisse xəttinin şərqində qalan bu bölgə [[Sileziya]], Pomeraniya, Qərb Prussiya və Şərq Prussiya da daxil idi. Polşa idarəsinə kommunistlərin gəlməsiylə, böyük mülkiyyətlər qaldırıldı, sənayelər milliləşdirildi, məktəblərdəki təhsil sistemləri kommunistləşdirildi. İstehsal azaldı. Bütün bunların nəticəsində [[1956]]-cı ildə [[Poznan|Poznanda]] üsyan çıxdı.
[[1970]]-ci ildə yeni ağır vergilər və həddindən artıq qiymət yüksəlmələri yeni üsyanlara yol açtı. [[1980]]-ci ildə hadisələr daha şiddətləndi. Lenin limanlarında inkişaf edən "İşçi Tətilləri" sonunda, işçinin yanında olduğunu söyləyən kommunist idarə "21 imtiyazı" vermək məcburiyyətində qaldı. [[Qdansk]] adıyla bilinən bu tətillər sonunda, müstəqil işçi peşələri qurma haqqı əldə edildi.
Hadisələrin gedişindən hürkən [[Rusiya|Rusiyan]]
== Əhali ==
2008-ci ildə Polşa əhalisi 38 116 000 nəfər idi. Beləliklə, [[Avropa|Avropada]] əhali baxımından səkkizinci, Avropa İttifaqında isə altıncı ölkədir. Əhalinin orta sıxlığı km 122 nəfərdir.
Müasir Polşa dünyanın ən monomilli dövlətlərindən biridir. 2002-ci ildə əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatına görə, Polşa əhalisinin 96,74% - i özünü etnik qütblərə aid edib. 97,8% siyahıyaalma zamanı bildiriblər ki, evlər polşa dilində danışırlar. Digər millətlərə ölkə əhalisinin 1,23% — i, onlardan ən böyük etnik qruplar-silezlilər (0,45 %), almanlar (0,4 %), belaruslar (0,1 %), ukraynalılar (0,1 %), qaraçılar, yəhudilər, Polşa-Litva tatarları daxil idi. Əhalinin 2% - dən çoxu vətəndaşlıq sualına cavab verməkdən imtina etdi.
Polşalılar [[slavyan]] irqindəndir. Əhalinin ən köhnə qaynağını 10-cu əsrdə "Polane" adı verilən slavyan qəbilələri meydana gətirir. Təxminən olaraq 37.875.000 əhaliyə sahib bir ölkədir. Əhalinin 98% ini Polşalılar meydana gətirər. Geri qalan kiçik bir hissəsini isə Almanlar, Ukraynalılar və Belaruslar təşkil edir. Polşalıların 65%-ə yaxını gənc olub, 15 ilə 60 yaş qrupu arasındadır. Əhali sıxlığı 121/km² olub, illik əhali artımı 0,1%-dir.
Bu günki Polşa dili, slavyan qəbilələrindən birini təşkil etmiş Polanelerin dilindən qaynaqlanmaqdadır. Buna müqabil, Pomeraniyanın şərqində və Polşa Karpatlarının bəzi bölgələrində digər slavyan qəbilələrinin bir miqdar fərqli istiqamətləri olan ləhcələri də danışılmaqdadır. Polşa xalqının böyük bir hissəsi katolikdir. [[Xristian]] aləminin bu günki lideri olan Papa [[II İoann Pavel]], Polşalıdır.
Sətir 68 ⟶ 131:
[[Şəkil:Lichen stary Poland.jpg|thumb||300px|left|Polşada kilsə - [[Licheń Stary]]]]
[[Şəkil:Podlaskie - Białystok - Białystok - Antoniuk Fabryczny 13 - Cerkiew św. Ducha - ENE - Widok - v-W.jpg|thumb|200px|Polşada kilsə - [[Belostok]]]]
Polşa Avropanın ən dindar ölkəsidir. Katolik olduğunu söyləyənlər 90%,
Bu gün Polşada heç bir adam və ya rəsmi və ya xüsusi təşkilatın Katolikliyi açıqca rədd etməsi ya da tənqid etməsi düşünülməməlidir. Kilsə ilə açıqca tərs düşən bir partiyanın siyasi həyatda yer sahibi olması az qala qeyri-mümkündür. Papa [[II İoann Pavel]] qarşı sərt yazı yazan bir jurnalist məhkəmə tərəfindən sərt cəzaya məhkum edilmişdir. Rəsmi təşkilatın Dövlət ilə Kilsə əlaqəsini 1989-cu ildə qəbul olunan qanunla təşkil etməkdədir. Bu qanunlar, inanc azadlığını zəmanət altına almaqda, Roma Katolik Kilsəsinin radio və televiziya proqramları etməsinə, ayrıca məktəb, xəstəxana və tarixi dəyəri olan binaları işlətməsinə icazə verməkdədir. Lublin Katolik Universiteti və Varşava İlahiyyat Akademiyası xaricində bir çox universitet və təhsil təşkilatında ilahiyyat fakültələri vardır. 28 İyul 1993 tarixində hökumət, Baş yepiskopluq ilə aralarındakı qarşılıqlı əlaqələri təşkil edən bir Konkordato imzalamış, söz mövzusu razılaşma üzərində 5 il görüşmələr edildikdən sonra Parlament tərəfindən qanuniləşdirilmişdir. Varşava Baş yepiskopu, eyni zamanda Polşa Baş yepiskopudur (ki 1981-ci ildən bu yana bu vəzifəsi Kardinal [[Józef Glemp]] icra etməkdədir). Dini paytaxt Gnieznodur və bu şəhərin yepiskopu doğrudan baş yepiskop ünvanı almışdır. 1978 ili Oktyabr ayında, Krakov Yepiskopu, kardinal Karol Wojtyła (Karol Voytıua), II İoann Pavel adı ilə Papa seçilmişdir. Wojtyła, 2005-ci ildə ölmüşdür.
| |||