Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
( | töhfələr)
daha gözel görünsün deye
|
||
|
Sətir 4:
|digər mövzu səhifəsi = Bakı (dəqiqləşdirmə)
}}
[[Şəkil:Bakı, Filarmoniya bağı.jpg|alt=bakı filarmoniya bağı|thumb|275x275px|bakı filarmoniya bağı e.v]]
'''Bakı'''
Şəhərin mərkəzi hissəsi [[Bakı buxtası]]na pilləli enən amfiteatrda yerləşir. Bakının dəniz sahili hissəsi okean səviyyəsindən təqribən 28 m aşağıdır. Bakı rayonu ərazisində faydalı qazıntılardan [[neft]], [[qaz]], tikinti materialları hasil edilir; müalicə əhəmiyyətli mineral sular çıxır. Çoxlu [[palçıq vulkanı]] var. İqlimi quru subtropikdir. Orta temperatur yanvarda 3-4 °C, iyulda isə 25-26 °C-dır. İllik yağıntı 300 mm-dir. Bakı üçün güclü şimal küləyi - [[xəzri]] və cənub küləyi - [[Gilavar (külək)|gilavar]] səciyyəvidir.
Bakı şəhərində və [[Abşeron yarımadası]]nda insanlar çox qədim zamanlardan məskunlaşmış və burada yaşayış məntəqələri yaratmışlar.<ref name="prez" /> Buna səbəb Bakı şəhərinin fiziki-coğrafi şəraiti şimaldan-cənuba, qərbdən-şərqə gedən miqrasiya və ticarət yollarının [[İpək Yolu|kəsişməsi mərkəzində]] yerləşməsi, iqlim şəraiti və ən qədim zamanlardan yer üzünə çıxan nafta adlanan yanacaq və enerji sərvəti olmuşdur.<ref name="prez" /> Abşeron ərazisində tapılmış arxeoloji materiallar Bakının qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir.<ref name="prez" /> [[Pirallahı]], [[Zığ gölü]] ətrafı, [[Şüvəlan]], [[Mərdəkan]], [[Əmircan]] və s. yerlərdə e. ə. III-I-ci minilliklərə aid arxeoloji materiallar tapılmışdır.<ref name="prez" /> Bakının salındığı tarix dəqiq məlum deyildir.<ref name="prez" />
Bakı Qafqazda ən əhəmiyyətli turistik məkanlardan biri sayılır. 2014-cü ildə Bakı [[Forbes (jurnal)|Forbes]] jurnalının rusiyalılar üçün biznes qurulması sahəsində ən cəlbedici keçmiş SSRİ şəhərlərinin reytinqində top onluğa düşüb.<ref name="forbes" /> 2015-ci ildə Bakı [[Lonely Planet]] nəşrinin səyahət edilməli ən maraqlı məkanların reytinqində 7-ci sırada, [[New York Times]] qəzetinin "2015-ci ildə səfər etmək üçün dünyanın ən yaxşı yerləri" reytinqində isə 51-ci yerdə qərarlaşıb.<ref name="newyorktimes" /><ref name="lonelyplanet" /> 2016-cı ildə [[TripAdvisor]] səyahət məsləhətçisi saytının topladığı rəy sorğusunda daha çox üstünlük verilən və inkişaf etməkdə olan turizm məntəqələri siyahısında Bakı şəhəri 5-ci yerdə qərarlaşıb.<ref name="tripadvisor" />
== Tarixi ==
{{Əsas|Bakı şəhərinin tarixi}}
=== Etimologiya ===
Bakı adının mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər vardır.
Bakı toponiminin qədimliyi haqqında ilk məlumata [[İvan Meşaninov]]un 1927-ci ildə Bakıda nəşr olunmuş "Yegipet i Kavkaz" adlı məqaləsində rast gəlmək olar.<ref name="egypt" /> Fərziyyəyə görə, e.ə. III minilliyin sonlarına aid edilən "[[Ölülər kitabı (Qədim Misir)|Ölülər kitabı]]" [[Misir]] mifologiyası toplusunda əksini tapmış "Bakhav" toponiminin Qafqazda formalaşmasıdır.<ref name="egypt" /> Sözün kökü olan "Baka" — "Günəşin doğulduğu yer" və ya "Səhər şəfəqi" kimi iddia edilir.<ref name="egypt" /> Bu toponim [[Böyük Qafqaz]]ın şərqində yerləşən Bakı ilə eyniləşdirilir.<ref name="egypt">{{cite web|title=«Bakı» sözünün izahlı mənası|url=http://azens.az/menu-azerbaydzan/item/551-bak-soezunun-izahl-maenas|publisher=azens.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
Bəzi mənbələrə görə, Bakı adına isə ilk dəfə V-VIII əsr mənbələrində "Baqavan" və ya "Baquan", "Atşi Baqavan" və ya "Atşi Baqvan", yəni "Atəşi Baquan" kimi rast gəlinib.<ref name="dispute" /> Baqa sözün kökü, "an" və "van" isə məkan bildirir. Toponim eramızın VII yüzilində bu ərazidə yaşamış "bakan" tayfası ilə əlaqələndilir, bəzilərinin fikrincə isə "Bakuyə" sözündən götürülüb.<ref name="dispute">{{cite web|title=Milli ruhumuzu təsdiq edən toponimlərimiz|url=http://www.anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2014/yanvar/346071.htm|publisher=www.anl.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
Bakının adlarından biri də [[fars dili]]ndən yaranan "Badi Kubə" sözünün birləşməsindən yaranması ehtimal olunur.<ref name="wind" /> Söz farsca "bad" (''külək, yel'') və "kubidan" (''vurmaq, zərbə yetirmək'') sözləriylə açıqlanır. Fars dilindən tərcümədə "Küləklər şəhəri" mənası verən bu sözün məhz Bakının əsl tarixinin olmasını bir çox tarixçilər iddia edir.<ref name="wind">{{cite web|title=Bakı kimi çoxlu "küləklər şəhəri" var|url=https://www.azadliq.org/a/27618940.html|publisher=www.azadliq.org|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
Professor [[Sara Aşurbəyli]] Bakının ən qədim adının "Xunsar" olduğunu yazır.<ref name="dispute" /> Bu yazılışda olan toponimin tərtibi onun 3 min ildən artıq bir dövr ərzində mövcud olduğunu göstərir.<ref name="dispute" /> Xunsarın mənası "günə sarı<ref>https://azerdict.com/izahli-luget/sar%C4%B1</ref>", yəni "Günəşə doğru çevrilmiş"<ref name="dispute" /> kimi açıqlanır.
Qafqazşünas Kerop Patkanov iddia edir ki, şəhərin adı [[lak dili|lak]] sözü "baki"-dən (təpə deməkdir) əmələ gəlir.<ref name="hill" /> Maraqlısı odur ki, "təpə" mənasında qədim türkcədə də ''"baqu"'' sözü mövcuddur.<ref>http://altaica.ru/LIBRARY/dts.php</ref> Bu hipotezə görə, Bakı təpələr üstündə salındığından, şəhərin də adı bu sözdən götürülmüşdür.<ref name="hill" /> Bu fikri coğrafiya elmləri doktoru [[Budaq Budaqov]] da iddia etmişdir.<ref name="hill">{{cite web|title=Bakı sözünün mənası nədir?|url=https://news.milli.az/interest/381414.html|publisher=news.milli.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
=== Gerbi ===
{{YM
|status = Paytaxt
Sətir 66 ⟶ 92:
|saytın dili = az
}}
[[Şəkil:Baku gub coa n655.png|thumb|[[Bakı quberniyası|Bakı quberniy]][[Bakı quberniyası|ası]]nın gerbi]]
'''Bakı''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın paytaxtıdır; [[Abşeron yarımadası]]nda, [[Xəzər dənizi]]nin qərb sahilində yerləşir. Sahəsi 2130 km², əhalisi, 2018-ci ilin əvvəlinə 2,262,600 nəfərdir. Bakı şəhərinin tərkibinə 12 inzibati rayon, 5 şəhər tipli qəsəbə və 32 kənd daxildir<ref name=sparta/>.
Şəhərin mərkəzi hissəsi [[Bakı buxtası]]na pilləli enən amfiteatrda yerləşir. Bakının dəniz sahili hissəsi okean səviyyəsindən təqribən 28 m aşağıdır. Bakı rayonu ərazisində faydalı qazıntılardan [[neft]], [[qaz]], tikinti materialları hasil edilir; müalicə əhəmiyyətli mineral sular çıxır. Çoxlu [[palçıq vulkanı]] var. İqlimi quru subtropikdir. Orta temperatur yanvarda 3-4 °C, iyulda isə 25-26 °C-dır. İllik yağıntı 300 mm-dir. Bakı üçün güclü şimal küləyi - [[xəzri]] və cənub küləyi - [[Gilavar (külək)|gilavar]] səciyyəvidir.
Bakı şəhərində və [[Abşeron yarımadası]]nda insanlar çox qədim zamanlardan məskunlaşmış və burada yaşayış məntəqələri yaratmışlar.<ref name="prez"/> Buna səbəb Bakı şəhərinin fiziki-coğrafi şəraiti şimaldan-cənuba, qərbdən-şərqə gedən miqrasiya və ticarət yollarının [[İpək Yolu|kəsişməsi mərkəzində]] yerləşməsi, iqlim şəraiti və ən qədim zamanlardan yer üzünə çıxan nafta adlanan yanacaq və enerji sərvəti olmuşdur.<ref name="prez"/> Abşeron ərazisində tapılmış arxeoloji materiallar Bakının qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir.<ref name="prez"/> [[Pirallahı]], [[Zığ gölü]] ətrafı, [[Şüvəlan]], [[Mərdəkan]], [[Əmircan]] və s. yerlərdə e. ə. III-I-ci minilliklərə aid arxeoloji materiallar tapılmışdır.<ref name="prez"/> Bakının salındığı tarix dəqiq məlum deyildir.<ref name="prez"/>
Bakı Qafqazda ən əhəmiyyətli turistik məkanlardan biri sayılır. 2014-cü ildə Bakı [[Forbes (jurnal)|Forbes]] jurnalının rusiyalılar üçün biznes qurulması sahəsində ən cəlbedici keçmiş SSRİ şəhərlərinin reytinqində top onluğa düşüb.<ref name=forbes/> 2015-ci ildə Bakı [[Lonely Planet]] nəşrinin səyahət edilməli ən maraqlı məkanların reytinqində 7-ci sırada, [[New York Times]] qəzetinin "2015-ci ildə səfər etmək üçün dünyanın ən yaxşı yerləri" reytinqində isə 51-ci yerdə qərarlaşıb.<ref name=newyorktimes/><ref name=lonelyplanet/> 2016-cı ildə [[TripAdvisor]] səyahət məsləhətçisi saytının topladığı rəy sorğusunda daha çox üstünlük verilən və inkişaf etməkdə olan turizm məntəqələri siyahısında Bakı şəhəri 5-ci yerdə qərarlaşıb.<ref name=tripadvisor/>
== Tarixi ==
{{Əsas|Bakı şəhərinin tarixi}}
=== Etimologiya ===
Bakı adının mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər vardır.
Bakı toponiminin qədimliyi haqqında ilk məlumata [[İvan Meşaninov]]un 1927-ci ildə Bakıda nəşr olunmuş "Yegipet i Kavkaz" adlı məqaləsində rast gəlmək olar.<ref name="egypt" /> Fərziyyəyə görə, e.ə. III minilliyin sonlarına aid edilən "[[Ölülər kitabı (Qədim Misir)|Ölülər kitabı]]" [[Misir]] mifologiyası toplusunda əksini tapmış "Bakhav" toponiminin Qafqazda formalaşmasıdır.<ref name="egypt" /> Sözün kökü olan "Baka" — "Günəşin doğulduğu yer" və ya "Səhər şəfəqi" kimi iddia edilir.<ref name="egypt" /> Bu toponim [[Böyük Qafqaz]]ın şərqində yerləşən Bakı ilə eyniləşdirilir.<ref name="egypt">{{cite web|title=«Bakı» sözünün izahlı mənası|url=http://azens.az/menu-azerbaydzan/item/551-bak-soezunun-izahl-maenas|publisher=azens.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
Bəzi mənbələrə görə, Bakı adına isə ilk dəfə V-VIII əsr mənbələrində "Baqavan" və ya "Baquan", "Atşi Baqavan" və ya "Atşi Baqvan", yəni "Atəşi Baquan" kimi rast gəlinib.<ref name="dispute"/> Baqa sözün kökü, "an" və "van" isə məkan bildirir. Toponim eramızın VII yüzilində bu ərazidə yaşamış "bakan" tayfası ilə əlaqələndilir, bəzilərinin fikrincə isə "Bakuyə" sözündən götürülüb.<ref name="dispute">{{cite web|title=Milli ruhumuzu təsdiq edən toponimlərimiz|url=http://www.anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2014/yanvar/346071.htm|publisher=www.anl.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
Bakının adlarından biri də [[fars dili]]ndən yaranan "Badi Kubə" sözünün birləşməsindən yaranması ehtimal olunur.<ref name="wind"/> Söz farsca "bad" (''külək, yel'') və "kubidan" (''vurmaq, zərbə yetirmək'') sözləriylə açıqlanır. Fars dilindən tərcümədə "Küləklər şəhəri" mənası verən bu sözün məhz Bakının əsl tarixinin olmasını bir çox tarixçilər iddia edir.<ref name="wind">{{cite web|title=Bakı kimi çoxlu "küləklər şəhəri" var|url=https://www.azadliq.org/a/27618940.html|publisher=www.azadliq.org|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
Professor [[Sara Aşurbəyli]] Bakının ən qədim adının "Xunsar" olduğunu yazır.<ref name="dispute"/> Bu yazılışda olan toponimin tərtibi onun 3 min ildən artıq bir dövr ərzində mövcud olduğunu göstərir.<ref name="dispute"/> Xunsarın mənası "günə sarı<ref>https://azerdict.com/izahli-luget/sar%C4%B1</ref>", yəni "Günəşə doğru çevrilmiş"<ref name="dispute"/> kimi açıqlanır.
Qafqazşünas Kerop Patkanov iddia edir ki, şəhərin adı [[lak dili|lak]] sözü "baki"-dən (təpə deməkdir) əmələ gəlir.<ref name="hill"/> Maraqlısı odur ki, "təpə" mənasında qədim türkcədə də ''"baqu"'' sözü mövcuddur.<ref>http://altaica.ru/LIBRARY/dts.php</ref> Bu hipotezə görə, Bakı təpələr üstündə salındığından, şəhərin də adı bu sözdən götürülmüşdür.<ref name="hill"/> Bu fikri coğrafiya elmləri doktoru [[Budaq Budaqov]] da iddia etmişdir.<ref name="hill">{{cite web|title=Bakı sözünün mənası nədir?|url=https://news.milli.az/interest/381414.html|publisher=news.milli.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
=== Gerbi ===
[[Şəkil:Baku gub coa n655.png|thumb|[[Bakı quberniyası]]nın gerbi]]
Bakı şəhərinin ilk rəmzi hər iki tərəfində atəşi simvolizə edən [[günəş]] təsvirinin ortasında həkk olunan [[buğa]] şəkli olmuşdur.<ref name=prez/> Buğa təsviri əvvəllcə bayır qala divarının qiriş qapısı üzərinə həkk olunubmuş.<ref name=prez/> Bayır qala divarları 1886-cı ildə dağıdılmış və onun darvazası iç qala divarında – Şah Abbas darvazasında yenidən inşa olunmuşdur.<ref name=prez/> Bakının qədim simvolu olan buğa təsviri hazırda [[İçərişəhər]]<nowiki/>in [[Bakı qalası|Qoşa Qala qapıları]]<nowiki/>nın hər birinin üzərində həkk olunmuşdur.<ref name=prez/> Buğanın sağ və sol tərəfi [[şir]] təsvirləri ilə əhatələnmişdir.<ref name=prez/> Bəzi tədqiqatçılar şir təsvirlərinin [[Səfəvilər]]<nowiki/>in hakimiyyətini simvolizə etdiyi qənaətindədirlər.<ref name=prez/>
Sətir 102 ⟶ 103:
=== Qədim dövr ===
[[Şəkil:Tunc balıq fiquru, Qız qalası, tunc dövrü.jpg|thumb|right|[[İçərişəhər]]də, [[Qız qalası (Bakı)|Qız qalası]] yaxınlığında 1964-cü ildə Ömər İsmizadə tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanmış<ref>{{cite book|last=Исмизаде О.Ш.|first=Джидди Г.А.|title=Девичья бвшня в Баку|date=968|location=Баку|pages=9-20}}</ref> e.ə. IV-VII əsrlərə<ref>{{cite book|last=Ашурбейли|first=Сара|title=Очерк истории средневекового Баку (VIII – нач.XIX в.в.)|date=1964|publisher=Издательство АН Азерб.ССР|location=Баку|page=336|pages=29}}</ref> aid balıq/əjdaha fiquru, [[AMEA|A]]
[[AMEA|MEA]] [[Arxeologiya və Etnoqrafiya Muzeyi]].]] Bakı şəhərində və Abşeron yarımadasında insanlar çox qədim zamanlardan məskunlaşmış və burada yaşayış məntəqələri yaratmışlar.<ref name="prez"/> Buna səbəb Bakı şəhərinin fiziki-coğrafi şəraiti şimaldan-cənuba, qərbdən-şərqə gedən miqrasiya və ticarət yollarının [[İpək Yolu|kəsişməsi mərkəzində]] yerləşməsi, iqlim şəraiti və ən qədim zamanlardan yer üzünə çıxan nafta adlanan yanacaq və enerji sərvəti olmuşdur.<ref name="prez"/> Abşeron ərazisində tapılmış arxeoloji materiallar Bakının qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir.<ref name="prez"/> [[Pirallahı]], [[Zığ gölü]] ətrafı, [[Şüvəlan]], [[Mərdəkan]], [[Əmircan]] və s. yerlərdə e. ə. III-I-ci minilliklərə aid arxeoloji materiallar tapılmışdır.<ref name="prez"/> Bakının salındığı tarix dəqiq məlum deyildir.<ref name="prez">{{cite book|title=Bakı şəhəri. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI|date=24 sentyabr 2017|location=Bakı|url=http://files.preslib.az/projects/remz/pdf/atr_paytaxt.pdf|accessdate=24 sentyabr 2017}}</ref>
Sətir 111 ⟶ 114:
Erkən orta əsrlərdə Bakının iqtisadiyyatının əsasını [[neft]] və [[duz]] istehsalı, Bakı və Abşeron bölgəsində becərilən boyaqotu və zəfəran təşkil edirdi.<ref name=mayor/> Onların həm quru karvan yolları, həm də dənizlə uzaq Şərq ölkələrinə ixracı feodal şəhərinin inkişafının mühüm amili idi.<ref name=mayor/> [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]]ın tərkibinə daxil olan Abşeron təbii və təsərrüfat xüsusiyyətləri sayəsində ondan fərqlənən əlahiddə coğrafi, iqtisadi və siyasi vahid idi.<ref name=mayor/> Abşeronun iqtisadi və siyasi mərkəzi olan Bakı şəhəri təsərrüfat baxımından onun kəndləri ilə bağlı olub şirvanşahdan vassal asılılığında olan pərakəndə feodal torpaqlarının vahid dairəsini təşkil edirdi.<ref name=mayor/>
X əsrin sonunda və XI əsrdə [[Abbasilər xilafəti]]<nowiki/>nin tənəzzülü ilə əlaqədar bir sıra vilayətlərin və ölkələrin hakimləri, o
n [[Şirvanşahlar]] müstəqil hakimiyyət sürməyə başladılar.<ref name="mayor" /> Bakı X əsrin axırlarında Şirvanın əsas şəhərlərindən birinə çevrildi.<ref name="mayor" /> Əhali sənətkarlıq, ticarət, bağçılıq, bostançılıq, üzümçülük, baramaçılıq, əkinçilik, neftçıxarma, balıqçılıq və s. ilə məşğul olurdu.<ref name="mayor" /> Feodal münasibətlərinin, ticarət və sənətkarlığın inkişafı şəhərin tərəqqi etməsinə imkan yaradırdı.<ref name="mayor" /> Beynəlxalq ticarət yolları ayırıcında yerləşən Bakı Şərq və Qərb ölkələri arasındakı ticarətdə mühüm əhəmiyyətə malik idi.<ref name="mayor" /> Bakı X əsrdən [[liman]] şəhəri kimi məşhur idi.<ref name=mayor/> XI əsrin sonu - XIII əsrin əvvəllərində Bakı tərəqqi dövrü yaşıyırdı.<ref name=mayor/> 1191-ci ildə [[Şamaxı]]da güclü [[zəlzələ]] baş verdikdən sonra şirvanşah [[I Axsitan]] müvəqqəti olaraq paytaxtı Bakıya köçürmüşdü.<ref name=mayor/>
| |||