}}

[[File:Julii Caesaris quae exstant.tif|thumb|C. Iulii Caesaris quae extant, 1678]]

[[Senat|Roma senatı]]ndakı ''optimates'' klikinə mənsub müxalifləri [[Gənc Kato|Markus Porcius Kato]] və [[Markus Kalpurnius Bibulus]]a qarşı çevirərək, ''populares'' klikinə mənsub siyasətçi kimi, [[Mark Krass|Markus Licinius Krassus]] və [[Qney Pompey|Gnaeus Pompeius Maqnus]]la birlikdə qeyri-rəsmi olaraq [[Roma Respublikası|Roma]] siyasi həyatına bir necə illiyinə yön verəcək olan [[I Triumvirat]]ı qurdu. [[Qalliya]]nı fəth edərək [[Roma Respublikası|Roma]] torpaqlarını [[Atlantik okeanı]]na qədər genişləndirdi və eyni zamanda da [[e.ə. 55]]-ci ildə [[Britaniya]]nın [[Roma]] tərəfindən ilk işğalını reallaşdırdı. Triumviratın dağılması ilə birlikdə [[Pompey]] və [[Senat]]la münasibətləri korlandı. [[e.ə. 49]]-cu ildə [[Rubikon çayı]]nı keçməsilə başlayan müharibə nəticəsində [[Roma]]nın tək hakimi halına gəldi.

İdarəetməni ələ almasından sonra [[Roma]] cəmiyyətini və idarəetməsini əhatə edən geniş islahatlara başladı. [[Diktator (Qədim Roma)|Ömürlük diktator]] (''diktator perpetuus'') elan edildi və respublika bürokratiyasını özünə tabe etdirdi. Ancaq Sezarın köhnə dostlarından [[Mark Yuni Brut|Markus Junius Brutus]]un rəhbərliyindəki və keçmiş respublikanı bərpa etməyi arzulayan bir qrup senator tərəfindən [[e.ə. 44]]-cü il, 15 martda öldürüldü. Sui-qəsdin ardından başlayan yeni müharibə Sezarın varisi [[Oktavian Avqust|Gaius Oktavianus]]un Roma dünyası üzərində avtoritar güc halına gəlməsinə səbəb oldu. Sezar öldürülməsindən iki il sonra, [[e.ə. 42]]-ci ildə [[Senat]] tərəfindən rəsmən müqəddəsləşdirildi və Roma tanrılarından biri elan edildi.

*Döyüşdə fil öldürməsi ([[Məğribli dili]]ndə ''caesai'')

Sezarın zərb etdirdiyi sikkələr üzərində [[fil]] təsvir edilməsi son versiyanı daha inandırıcı edir.

Sezarın yetkinlik dövrləri qarşıqlıq dövrünə təsadüf etmişdi. [[Roma Respublikası|Roma]]nın müttəfiqlərinə verilən [[Roma vətəndaşlığı]] haqqının geri alınmasıın səbəb olduğu qarışıqlıq [[Roma]] və [[italyan]] müttəfiqləri arasında [[Sosial Müharibə (e.ə 91 - e.ə.88)|Sosial Müharibə]]yə səbəb olarkən, [[Pont]] hökmdarı [[VI Mitridat]] [[Roma]]nın şərq əyalətlərini təhdid etməyə başlamışdı. Roma siyasətçiləri iki xəttə bölünmüşdü. ''Optimates'' adındakı birinci xətt ''Senat'' içərisində aristokratik idarəetməni müdafiə edərkən, ''populares'' xətti birbaşa seçkiləri müdafiə edirdi. Sezarın əmisi Marius popularis xəttinə mənsubkən rəqibi [[Lutsi Korneli Sulla|Lucius Kornelius Sulla]] optimas idi. Həm [[Lutsi Korneli Sulla|Sulla]], həm də Mariusun [[Sosial Müharibə (e.ə 91 - e.ə 88)|Sosial Müharibə]] dövründə [[VI Mitridat]]a qarşı ordunu idarə etmək istəməsinə rəğmən, şans ilk başda [[Lutsi Korneli Sulla|Sulla]] tərəfdən olmuşdu. Lakin [[Lutsi Korneli Sulla|Sulla]] ordunun idarəçiliyini ələ almaq üçün şəhər xaricinə çıxdığında bir tribun tərəfindən qəbul etdirilən qanun ilə komandanlıq Mariusa verildi. Sullanın cavab tədbiri ordu ilə [[Roma]]ya geri dönmək və komandanlığını elan edərək, Mariusu sürgünə göndərməyə cəhd etmək oldu, lakin o səfərə çıxanda Marius çoxdan müvəqqəti ordunun başına keçmişdi. Marius və müttəfiqi [[Lucius Kornelius Cinna]] şəhəri ələ keçirdilər, Sulla "xalq düşməni" elan edildi. Sullanın tərəfdarlarına qanlı divan tutuldu.

Marius [[e.ə. 86]]-cı ildə vəfat etdi. Lakin onun rəhbərlik etdiyi cərəyan hələ də güclü formada qalmaqda idi.

[[e.ə. 85]]-ci ildə Sezarın atası bilinməyən səbəbdən ayaqqabılarını geyərkən vəfat etdi. Hələ 16 yaşında olan Sezar ailənin rəhbəri oldu. Sonrakı il əmisi Mariusun [[Lutsi Korneli Sulla|Sulla]] ilə mübarizəsi zamanı ölən, köhnə [[Yupiter (mifologiya)|Yupiter]] yüksək rahibi [[Lucius Kornelius Merula|Merula]]nın yerinə yeni [[Flaman Dialis]] olaraq təyin edildi. Ardıyca bu vəzifəyə seçilən şəxslərin [[patrisi]] olması məcburiyyətinə əlavə olaraq, bu şəxsin [[patrisi]] ilə evli olması məcburiyyəti formasındakı adəti, uşaqlığından bəri nişanlı olduğu, [[Equestrian]] bir ailədən gələn Kossutia adındakı qızdan ayrılaraq Cınnanın qızı ilə evlənməsi ilə yıxdı.

 

[[Şəkil:Young Folks' History of Rome illus254.png|thumb|''Qay Yuli Sezar'']]

 

===Kariyerasının erkən dövrü===

İki il [[diktator]] olan Sulla [[e.ə. 80]]-cı ildə istefa verdi və yenidən konsulyar hökümət qurub, bir il konsul olaraq çalışdıqdan sonra siyasətdən bir dəfəlik getdi. Sezar sonradan Sullanın diktatorluq vəzifəsindən ayrılmasını ələ salacaq və ''Sulla siyasətin əlifbasını belə bilmir'' deyəcəkdi. Sulla iki il sonra, [[e.ə. 78]]-ci ildə öldü və cənazəsi mərasimi ilə dəfn edildi. Sullanın öldüyünü eşidən Sezar, özü üçün artıq kifayət qədər təhlükəsiz yer olduğuna inandığı [[Roma]]ya geri döndü. Bütün mülkiyyəti müsadirə edildiyinə görə [[Roma]]nın kənarında, alt təbəqə insanlarının yaşadığı Suburada sadə bir evə köçdü. Sezarın geri dönüşü [[Markus Aemilius Lepidus]] tərəfindən Sulla sisteminə qarşı çevriliş cəhdi olaraq dəyərləndirildi ancaq Sezar Lepidusun liderliyinə inanmadığından bu plana qatılqmaqdan qaçdı. Yenidən hüquqşünaslıq etməyə başladı. Möhtəşəm natiqlik qabiliyyəti ilə yanaşı, həyəcanlı jestləri, incə səsi, korrupsiyada boğulan köhnə valilərin cəza mühakimələrindəki insafsızlığı sayəsində [[Roma]]da məşhur biri oldu. Ritorikasını mükəmməlləşdirmək üçün [[e.ə. 75]]-ci ildə [[Siseron]]un da müəllimi olan [[Apollonius Molo]]nun yanına - [[Rodos]]a getdi.

Sezar [[Egey dənizi]]ndə olarkən [[Kilikiya]]lı dəniz quldurları tərəfindən qaçırıldı və [[On iki ada türkləri|Oniki adalar]]dan biri olan [[Kiçik Farmakos adası]]nda saxlanıldı. Quldurlar Sezarın əvəzində 20 talant qızıl istəmək qərarı aldıqdan sonra Sezar 50 talant qızıl istəmələri üçün israr etdi. Pulun ödənməsindən sonra sərbəst buraxılan Sezar donanma topladı və quldurları tutaraq, [[Berqamo]]ya həbs etdirdi. [[Asiya]] əyaləti canişini quldurları edam etməyi rədd edərək, onları qul kimi satmağı üstün tutdu. Lakin Sezar, onları dustaq olduğu zaman söz verdiyi kimi çarmıxa çəkdirdi. Ardiyca [[Rodos]]a doğru getdi, lakin [[Pont krallığı]]ndan gələn təhlükəyə görə orduya çağırıldı.

seçilən Sezar, hələ də hakimiyyətdə olan [[Lutsi Korneli Sulla|Sulla]] tərəfdarı hakimiyyətin ziddinə olaraq, əmisi Mariusun zəfərlərinə həsr edilmiş abidələri restavrasiya etdirdi. Bundan başqa [[Lutsi Korneli Sulla|Sulla]]nın qadağalarından faydalananlara qarşı məhkəməyə şikayət etdi, eyni vəzifəni paylaşdığı [[Markus Calpurnius Bibulus]]u kölgədə buraxacaq qədər pul ianəsi ilə ictimai işləri və oyunlar təşkil etdi. Bundan başqa iki uğursuz çevriliş cəhdi ilə də qarşı-qarşıya qaldı.

[[Şəkil:0092 - Wien - Kunsthistorisches Museum - Gaius Julius Caesar.jpg|thumb|[[Vyana Sənət Tarixi Muzeyi]]<nowiki/>ndə olan heykəli]]

Praetorluğunun bitməsinin ardıyca Sezar [[Hispania]] Ulterior əyalətinə idarəçi olaraq təyin edilmiş olsa da hələ çox borclu idi və ayrılmadan əvvəl ona borc verənləri razı salmalı idi. Bu səbəblə [[Roma]]nın ən zəngin adamlarından olan [[Mark Krass|Markus Likinius Krassus]]a müraciət etdi. [[Mark Krass|Krassus]] [[Qney Pompey|Pompey]]ə qarşı olan müxalifətində ona dəstək olması qarşılığında Sezarın borclarının bir hissəsini ödədi və geri qalanına da qarant durdu. Yenə də praetorluğu sonlanınca toxunulmazlığı qalxacağı üçün borc sahibləri tərəfindən ittiham edilə biləcəyini başa düşən Sezar, hələ vəzifəsi sonlanmadan əyalətinə getmək üçün [[Roma]]dan ayrıldı. [[Hispania]]da Kallaici və Lusitanilərin torpaqlarını fəth etdi, qoşunu tərəfindən imperator olaraq salamlandı. Borclarla bağlı qanunu reform etdi və canişinlik dövrünü uğurla sonlandırdı.

Sezar [[imperator]] olaraq salamlandığı üçün ''Roma Zəfər Alayı'' ilə mükafatlandırıldı. Ancaq Sezarın gözü [[respublika]]nın ən yüksək magistrallığı olan Konsulluq vəzifəsində idi. Ortada bir problem var idi, beləki Sezar əgər zəfər alayına qatılardısa hərbçi olaraq qalmalı və [[Roma]] şəhər qalasının gerisində gözləməli idi, ancaq konsulluq seçimlərinə qatılmaq istəyirdisə komandanlığı buraxmalı və şəhərə adi bir vətəndaş kimi girməli idi. Eyni anda iki seçimin də reallaşması münkünsüz idi. [[Senat]]dan seçimlərə ''in absentia'' (qiyabi) olaraq qatılmaq üçün icazə istədi, ancaq bu tələb [[Gənc Kato|Kato]] tərəfindən veto edildi. Zəfər alayı və konsulluq arasında seçim etmək məcburiyyətində qalan Sezar, konsuluğu seçdi.

 

===Birinci konsulluğu və I Triumvirat===

Konsulluq seçimləri çox gərgin keçirdi. Sezar [[Siseron]]un dəstəyini istəmiş və zəngin olan Lukkeiusla ittifaq bağlamışdı. Ancaq maliyyə vəziyyəti Bibulus qarşısında yetərsiz qalmış və buna əlavə olaraq rüşvət almaması ilə məşhur olan [[Gənc Kato|Kato]]nun belə Bibulusdan rüşvət alaraq onun tərəfini tutduğu şayələri yayılmışdı. Nəticə olaraq Sezar və Bibulus, [[e.ə. 59]]-cu ildə konsul seçildilər.

Sezar borcuna görə [[Mark Krass|Krassus]]dan siyasi baxımdan asılı olsa da, [[Senat]]da pensiyaya çıxmış hərbçilər üçün [[şərq]]də məskunlaşma yerləri və təsərrüfat əraziləri təsis edilməsi mübarizəsində uğursuz olan [[Qney Pompey|Pompey]]lədə yaxşı keçinməyə çalışmışdı. [[Qney Pompey|Pompey]] və [[Mark Krass|Krassus]] birlikdə konsul olduqları [[e.ə. 70]]-ci illərdən bəri düşmən idilər və Sezar bu ikisindən biri ilə yaxın olmanın digəri ilə düşmən olmağa bərabər olduğunu bildiyindən onları barışdırmaq istəyirdi. Bu üçlünün ictimai işlər üzərində nəzarəti təmin etmək üçün həm pulları, həm də nüfuzları var idi. [[I Triumvirat]] olaraq bilinən bu qeyri-rəsmi ittifaq, [[Qney Pompey|Pompey]]in Sezarın qızı Julia ilə evlənməsi ilə daha da sağlamlaşdırıldı. Bu arada Sezarda ertəsi il konsul seçiləcək olan [[Lucius Kalpurnius Pison]]un qızı Kalpurnia ilə evləndi.

Sezar və Bibulus ilk seçildiyi zaman [[respublika]] aristokratiyası Sezarın gələcəkdəki ehtimal olunan gücünə maneə olmağa çalışmış, [[İtaliya]]nın meşələrini və otlaq sahələrini böldürmüşdü. Piso və [[Pompey]]in köməkliyi ilə Sezar bu vəziyyəti dəyişdirdi və bunun yerinə [[Kisalpina]] [[Qalliya]] vı [[İlliriya]] olaraq [[Qalliya]] Narbonensis əyalətlərinin idarəçiliyinə təyin olundu. Bunun sayəsində 4 legionun idarəçiliyinə sahib olmaqla yanaşı, 5 il müddətinə toxunulmazlıı da qazanmış oldu. Konsulluq vəzifəsi sonlanınca, çalışdığı müddətdə etdiyi bəzi şeylərə görə şikayət olunma təhlükəsi olduğu üçün, hələ vəzifə müddəti sonlanmamış [[Roma]]dan ayrılaraq təyin olunduğu yerə getdi.

[[Şəkil:Siege-alesia-vercingetorix-jules-cesar.jpg|thumb|[[Versinqetorik]]<nowiki/>in Sezara təslim olmasını göstərən rəsm əsəri.]]

[[Şəkil:Gaius Julius Caesar.jpg|thumb|''Sezarı'' təsvir edən qravür.]]

 

 

[[Şəkil:RSC 0022 - transparent background.png|thumb|''Sezar'' [[Roma]] sikkələri üzərində öz rəsmini çəkdirən ilk şəxsdir.]]

 

E.ə. 47-ci ildə [[Nil çayı]] sahilində baş verən döyüşdə Sezarın müdafiə etdiyi [[VII Kleopatra|Kleopatra]] tərəfdarları qalib gəldi. Ardıyca Sezardan ''Sezarion'' adlı uşağı olduğundan şübhənilən Kleopatra taxta çıxarıldı. E.ə. 47-ci ilin yazında [[Nil]] üzərində təşkil etdikləri zəfər alayı ilə qələbələrini qeyd etdilər. Kraliyyət qayığını müşayət edən 400 gəmi Sezara [[Firon|Misir fironları]]nın möhtəşəmliyini göstərmək niyəti daşıyırdı.

Sezar və [[Kleopatra]] heç vaxt evlənmədilər, çünki [[Roma]] qanunlarına görə bunu etmələri münkün deyildi. Evlilik aktı sadəcə [[Roma vətəndaşlığı|Roma vətəndaşları]] arasında edildiyində keçərli olurdu və [[Kleopatra]] [[Misir]] kralıçası idi. Sezarın evliliyi 14 il əvvəl uşaq sahibi olmadan sona çatdığından [[Kleopatra]] ilə olan əlaqəsi [[Romalılar]] tərəfindən zina olaraq dəyərləndirilmədi. [[Kleopatra]] [[Roma]]nı bir necə dəfə ziyarət etdi və bu ziyarətlər zamanı Sezarın [[Roma]]nın kənarındakı [[Tiber çayı]] sahilində yerləşən villasında qaldı.

[[Şəkil:Vincenzo Camuccini - La morte di Cesare.jpg|thumb|''Morte de Césare'' (Sezarın ölümü), Vincenzo Camuccininin tablosu]]

 

[[E.ə. 45]]-ci ilin sentyabr ayında [[İtaliya]]ya geri dönən Sezar vəsiyyətini hazırladı və bacısı oğlu [[Oktavian Avqust|Gaius Oktavius]]u (Oktavian) sahibi olduğu hər şeyin varisi elan etdi. Bundan əlavə Sezar, [[Oktavian]]ın özündən əvvəl öləcəyi halda II varis kimi Markus Junius Brutusu müəyyən etdi. Bəzi mənbələrə görə Sezar Brutusu özünün oğulluğu elan etmişdir.

Sezar dövlət əmlakının satın alınmasını möhkəm formada nizama saldı və alıçıların sayını müəyyən rəqəmdə sabitləyərək hamısını qeydiyyata aldırdı. Kasıblar üçün ayrılan taxıl paylarının satılmasını da qadağan elədi. E.ə. 47-44-cü illər arasında pensiyada olan hərbiçilər üçün ərazi ayrılması və [[Roma]] dünyası boyunca pensiyada olan hərbiçi koloniyaları qurulması ilə bağlı planlar hazırladı.

 

==Sui-qəsd==

[[Qay Svetoni Trankvill|Qay Svetoni]] əlavə olaraq Lusius Kottanın [[Parfiya]] ölkəsini ancaq bir kralın fəth edə biləcəyi öncədən görməsinə əsaslanaraq [[Senat]]a Sezarın kral qəbul edilməsini nəzərdə tutan qanun layihəsini təqdim etməsini yazır. Sezar doğurdan da [[Parfiya]]nı işğal etməyə çalışacaq və bu vəziyyət [[II Triumvirat]]da [[Mark Antoni]]yə xeyli problem yaradacaqdı.

 

{{cquote|''Sui-qəsdçilər heç vaxt açıq şəkildə bir yerə gəlmədilər ancaq kiçik qruplar halında bir-birlərinin evində toplandılar. Sui-qəsdin yeri və zamanı haqqında gözlənildiyi kimi çox sayda mübahisə aparıldı, təkliflər edildi. Bəziləri bu cəhdin Sezarın gəzməyi ən çox sevdiyi Via Sakrada, tək gəzərkən edilməsini təklif etdilər. Bir digər fikir isə sui-qəsdin Sezarın yeni seçilən magistraları təyin etmək üçün Kampus Martiusda olan körpüdən keçişi zamanı edilməsi idi. Bir püşk atılacaq və burada çıxana dam Sezarı körpüdən aşağı atacaq, digərləri isə qaçaraq onu öldürəcəkdilər. III plan isə [[qladiator |qladiator oyunları]]nın gəlməsini gözləmək idi. Sui-qəsd təşəbbüsü üçün istifadə olunacaq silahların ortaya çıxması vəziyyətində belə bu oyunların təbiətinə görə diqqət çəkməyəcəyi düşüncəsi bu planı avantajlı edirdi. Ancaq çoxluğun fikri Sezarın, sadəcə senatorların girməsinə icazə verilən və senatorların geydiyi paltarların sui-qəsddə istifadə olunacaq xəncərləri gizlətmək üçün kifayət qədər uyğun olması səbəbilə Sezarın [[Senat]] binasında öldürülməsi yönündə idi. Günün qazananı bu plan oldu.''}}

Sezarın öldürülməsindən iki gün əvvəl Kassius sui-qəsdçilərlə yığıncaq keçirdi və əgər biri planlarını öyrənərsə xəncər ilə özlərinə öldürmələrini dedi.

 

===Sui-qəsdin nəticələri===

 

[[Yunanıstan]]da ordu toplamağa başlayan Brut və Kassius ilə savaşa bilmək üçün [[Antoni]]nin həm Sezarın müharibə üçün ayırdığı ehtiyat pullara, həm də bu ikisinə qarşı girişəcəyi müharibənin Sezar adına olduğuna dair iddiasının qanuniliyinin dəstəklənməsinə ehtiyacı var idi. Bunun üçün [[Oktavian]], [[Antoni]] və Sezarın sadiq süvari komandanı Lepidus arasında II və son Triumvirat yaradıldı. II Triumvirat ilk iş olaraq Sezara ''Divus Iulius'' ünvanını verdi. Sezarın mərhəmətinin onun ölümünə səbəb olduğu iddiası ilə [[Lutsi Korneli Sulla|Sulla]] dövründən bəri istifadə olunmayan qadağalar yenidən qüvvəyə mindirildi. Bu qadağalar daha çox Brut və Kassisua qarşı başlanan [[vətəndaş müharibəsi]]nin maliyyəsini təmin etmək üçün istifadə edildi və bu ikisi nəhayət [[Antoni]] və [[Oktavian]] tərəfindən [[Filippo döyüşü]]ndə məğlub oldular. [[Vətəndaş müharibəsi]]nin III mərhələsində [[Oktavian]]ın qarşsıında [[Antoni]] və [[Kleopatra]] var idi. [[Vətəndaş müharibəsi]] [[Antoni]] və [[Kleopatra]]nın [[Aksi döyüşü]]ndə [[Oktavian]] tərəfindən məğlub edilməsi ilə sonlandı və beləcə [[Oktavian]] ''Caesar Augustus'' adı ilə ilk [[Roma İmperiyası|Roma imperatoru]] oldu. Sezar əslində [[Parfiya]] ölkəsini, [[Skif padşahlığı|Skif ölkəsi]]ni, [[Qafqaz]]ı ələ keçirməyi və [[Almaniya|Germaniya]] üzərindən [[Şərqi Avropa]]ya getməyi planlayırdı. Bu planlarına məruz qaldığı sui-qəsd mane oldu.

[[Plutarx]] qaynaqlı məlumatlara görə Sezarın [[epilepsiya]] keçirdiyi düşünülmüşdür. Müasir tarixçilər isə e.ə. 80-cı illərdəki [[Lutsi Korneli Sulla|Sulla]] qadağaları dövründə [[malyariya]]dan əziyyət çəkdiyini daha çox müdafiə edirlər.

 

 

==Əsərləri==

*''Commentarii de Bello Gallico'' ([[Qalliya müharibələri|Qalliya müharibəsi]] barədə şərhlər), [[prokonsul]] olaraq çalışdığı dövrdə etdiyi [[Qalliya]] və [[Britaniya]] səfərləri haqqında əsər.

*''Commentarii de Bello Civili'' (''Vətəndaş müharibəsi barədə şərhlər''), [[Pompey]]in [[Misir]]də ölməsinə qədər [[vətəndaş müharibəsi]]ndən bəhs edir.