İrəvan xanlığı: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{digər məna|İrəvan (dəqiqləşdirmə)}}
{{Seçilmiş məqalə}}
{{Tarixi dövlət
|adı = İrəvan xanlığı
|orijinal_ad = خانات ایروان
Sətir 64 ⟶ 65:
|rəhbər_hakimiyyət3 = [[1755]]-[[1759]]
|rəhbər titulu4 =
|rəhbər4 = [[Hüseynqulu xan Qovanlı-QacarSərdar|Hüseynqulu xan]] (son)
|rəhbər_hakimiyyət4 = [[1806]]-[[1827]]
|din = [[İslam]] ([[Şiə]])<ref> Elçin Teymur oğlu Qarayev. "Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında)". s.400. </ref>
Sətir 106 ⟶ 107:
İrəvan xanlığı [[Mir Mehdi xan|Mirmehdi xan]]<nowiki/>dan sonra [[Hüseynəli xan Ziyadoğlu-Qacar|Hüseynəli xan]]ın dövründə möhkəmləndi. Hüseynəli xanın oğlu [[Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar|Məhəmməd xan Qacarı]]<nowiki/>n dövrü İrəvan xanlığında ən uzunmüddətli xan dövrü sayılır. Məhəmməd xan fasilələrlə İrəvan taxtında 21 il oturdu.{{Bax|#Məhəmməd xan (1784-1805)|1}}
 
Məhəmməd xandan sonra hakimiyyətə [[Hüseynqulu xan Qovanlı- QacarSərdar|Hüseynqulu xan Qacar]] gəldi. Onun hakimiyyəti dövründə İrəvan [[Rusiya İmperiyası|Rusiya imperiyası]]<nowiki/>nın dağıdıcı yürüşlərinə məruz qaldı.{{Bax|#Hüseynqulu xan (1806-1828)|1}} Hüseynqulu xanın hakimiyyəti dövrü İrəvan xanlığının mədəniyyətinin pik həddə çatdığı dövrdür. [[Göy məscid (İrəvan)|İrəvandakı Göy məscid]] və [[Sərdarabad mahalı|Sərdərabad mahalı]]<nowiki/>ndakı eyni adlı qala Hüseynqulu xanın əmri ilə tikilmişdir.{{Bax|#Mədəniyyət|1}}
 
[[1827]]-ci il oktyabrın 6-da İrəvan xanlığı [[ruslar]] tərəfindən işğal edilir və bu işğal [[1828]]-ci il fevralın 10-da [[Türkmənçay müqaviləsi|Türkmənçay sülh müqaviləsi]] ilə möhkəmlənir. Bu müqavilənin 15-ci bəndinə əsasən [[Qacarlar|İran dövləti]]<nowiki/>ndə və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]]<nowiki/>nda yaşayan erməni əhalisi [[Cənubi Qafqaz]]<nowiki/>a köçürülür.<ref name="Azertag"/>
Sətir 250 ⟶ 251:
 
==Hüseynqulu xan (1806-1828)==
{{Əsas|Mehdiqulu xan Dəvəli-Qacar|Əhməd xan Müqəddəm|Hüseynqulu xan Qovanlı- QacarSərdar|Həsən xan Qacar}}
[[Şəkil:Portret of Huseyngulu Khan Qajar by Irevani.jpg|200px|thumb|right|[[Sərdar sarayı]] divarında [[Hüseynqulu xan Sərdar|Hüseynqulu xan Qacar]]ın [[Mirzə Qədim İrəvani]] tərəfindən çəkilmiş rəsmi]]
[[Mehdiqulu xan Dəvəli-Qacar|Mehdiqulu xan Qacar]] [[1805]]-ci il iyun – [[1806]]-ci il avqust aylarında İrəvana hakimlik etdi. <ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.173.</ref> Qeyd olunan dövrdə İrəvan xanlığının daxilində vəziyyət sabit deyildi. Mehdiqulu xanın vergiləri artırması və əhalini qarət etməsi nəticəsində irəvanlılar ona qarşı üsyan qaldırdılar. 1806-cı ilin yayında Mehdiqulu xan Qacarı [[Təbriz xanlığı|Təbriz]] və [[Marağa xanlığı|Marağa]] xanı [[Əhməd xan Müqəddəm|Əhməd xan]] əvəz etdi. Marağalı Əhməd xan əhalinin Mehdiqulu xan tərəfindən qarət olunan əmlakını geri qaytardı, İrəvanda xeyli abadlıq işləri və müdafiə tədbirləri gördü. O, üç aylıq hakimiyyəti dövründə əhalinin rəğbətini qazansa da, İrəvanda baş qaldıran epidemiya nəticəsində 1806-cı il oktyabrın 17-də vəfat etdi. Bu hadisə şahzadə Abbas Mirzəni çox məyus etdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.204.</ref>
 
Əhməd xan vəfat etdikdən sonra şah hökuməti [[Hüseynqulu xan Qovanlı- QacarSərdar|Hüseynqulu xan]]ı ([[1806]]-[[1827]]) İrəvana hakim təyin etdi. Yeni xan beynəlxalq vəziyyətin mürəkkəb olduğu bir vaxtda hakimiyyətə gəlmişdi. [[Qafqaz|Qafqazda]] [[Qacarlar|Qacar İran]]ı və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] dövlətləri ilə [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]] arasında müharibələr davam edirdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.175.</ref>
 
[[1807]]-[[1808]]-ci illərdə [[Cənubi Qafqaz]]ı güzəştə getmək istəməyən Qacarlar İranı Rusiyanın sülh təklifini qəbul etmədi. Rus qoşunları bundan bir bəhanə kimi istifadə edərək 1808-ci ildə İrəvan istiqamətində yenidən - ikinci dəfə hücuma keçdilər.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.205.</ref> 1808-ci il sentyabrın əvvəllərində [[İvan Qudoviç|Qudoviç]] [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]]<nowiki/>dən çıxaraq altı minlik qoşun və 12 top ilə İrəvan istiqamətində hərəkət etdi. Bu yürüşdə rus qoşunlarının tərkibində 500 nəfərdən ibarət erməni süvariləri də iştirak edirdilər.<ref name="Fuad Əliyev">Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.154.
Sətir 284 ⟶ 285:
Bunun ardınca şah hökuməti ilə danışıqlar aparmaq üçün [[Tehran]]<nowiki/>a yola düşən baş komandan [[Aleksandr Tormasov|A.P.Tormosov]],[[1817]]-ci il iyulun 31-dən avqustun 3-ə qədər şahın qəbulunda oldu. Lakin tərəflər arasında bu məsələdə heç bir razılıq əldə olunmadı. [[1823]] və [[1825]]-ci illərdəki sərhəd xəttinin müəyyənləşdirilməsi üçün olan tədbirlər də heç bir nəticə vermədi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.200-202.</ref> Bundan əlavə, [[1826]]-cı ilin yazında iki piyada rus alayı Mirək kəndinə hücum edərək onu işğal etdi və burada hərbi istehkam xətti qurmağa başladı. Bu hadisə tərəflər arasında münasibətləri daha da gərginləşdirdi. Hər iki dövlət arasında mübahisəli torpaq məsələsini həll etmək üçün Rusiya Qacar sarayına knyaz [[Aleksandr Menşikov|Menşikov]]<nowiki/>un başçılığı ilə xüsusi heyət göndərmişdi. Lakin Menşikovun missiyası da heç bir nəticə vermədi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.206-207.</ref>
 
Beləliklə, [[1826]]-cı il iyulun 19-da [[Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828)|İkinci Rusiya - Qacar müharibəsi]] başlandı.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.208.</ref> 1826-cı il iyulun 16-da sərdar [[Hüseynqulu xan Qovanlı- QacarSərdar|Hüseynqulu xan]]ın atlıları və Qacarlardan da bir dəstə əsgər İrəvan tərəfdən Rus qoşunlarına hücuma keçdilər. Hüseynqulu xanın başçılığı ilə 5 min nəfərlik İrəvan qoşunu Mirək kəndində yerləşən rus gözətçi məntəqəsinə hücum etdi. Qəfil hücum knyaz Sevarsamidzeni çıxılmaz vəziyyətə saldı. O, tabeliyində olan dəstə ilə [[Gümrü]]<nowiki/>yə geri çəkilməyə məcbur qaldı.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.209.</ref> Qardaşı [[Həsən xan Qacar|Həsən xanı]]<nowiki/>n qüvvələri isə [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]]ə daxil oldular. Rusiya qoşunlarının işğal etdikləri Balıqçay, Sadağaçay, [[Qarakilsə (Abaran)|Qarakilsə]] və başqa keşikçi məntəqələri darmadağın edildi. Həsən xanın qoşunları Gümrü yolunu nəzarətə götürdülər. Beləliklə, qısa müddət ərzində [[Pəmbək (Göyçə)|Pəmbək]] və [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]] Rusiya ordusundan təmizləndi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.220.</ref> Mirzə Adıgözəl bəy yazır: ''"Knyaz Səvirzə Mirzə (Seversamidze) Pəmbək və Şörəyeldən çıxdıqdan sonra Hüseyn xan və Həsən xan İrəvan tərəfindən gəlib Rusiya hökumətinə aid dam-daşı yıxıb od vurdular".''<ref>Qarabağnamələr, I kitab.s.81-82</ref>
 
[[Şəkil:Взятие_штурмом_крепости_Эривань.jpg|left|thumb|300x300px|İrəvan qalasının alınması. Rəssam K. Beqqrov (1827)]]
Sətir 319 ⟶ 320:
Top atəşinin müşaəti ilə podpolkovnik Qurko və Şepelevin dəstəsi qalanın cənub-şərq qülləsini tutdu. Həmçinin ermənilərin xəyanəti nəticəsində şəhərin qərb tərəfində yerləşən [[Təpəbaşı məscidi|Təpəbaşı]] adlanan məhəlləni tutmağa hazırlaşan ruslar [[Zəngi çayı]]<nowiki/>nı keçərək orada batareya qurdular. Məhz 6 günlük mühasirədən sonra bu hissədən qala divarları dağıdıldı və 6 qvardiya alayı şəhərə daxil ola bildi. 200-dək əyanla qaladakı məscidlərin birinə çəkilən Həsən xan Qacar müqavimət göstərməyə davam edirdi. Axşama yaxın İrəvan qalası işğalçıların əlinə keçdi. Həsən xan Qacarla bərabər qalabəyi Sübhanqulu xan, Qasım xan, Mərəndli Cəfərqulu xan, Təbrizli Əlimərdan xan, Əhərli Aslan xan, Fəthəli xan və başqaları ələ keçirildilər.Bundan əlavə, vaxtilə böyük türk sərkərdəsi və hökmdarı [[Əmir Teymur]]<nowiki/>a məxsus olmuş, dəstəyi qızıl və qiymətli daşlarla bəzədilmiş Həsən xan Qacara məxsus qiymətli qılınc da rusların əlinə keçdi.<ref>A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.233-234.</ref><ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.243-244.</ref>
 
İrəvan işğal olunduqdan sonra [[Hüseynqulu xan Qovanlı- QacarSərdar|Hüseynqulu xan]] Makudan Qacar şah sarayına getdi. [[1828]]-ci ildə Qacar höküməti Hüseynqulu xanı [[Xorasan]]<nowiki/>a göndərərək oraya hakim təyin etdi. Xorasanda mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışları yatıran Hüseynqulu xan, orada asayişi təmin edə bildi. [[1831]]-ci ildə vəfat etdi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.256.</ref>
 
İrəvanın da işğalından sonra Çar qoşunları hücuma keçərək [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisinə daxil oldular. Rus qoşununun irəliləməsi və həmçinin müqavimət üçün heçbir qüvvə olmaması [[Qacarlar|Qacar höküməti]]<nowiki/>ni sülh bağlamağa məcbur etdi. Beləliklə, 1828-ci il fevralın 10-da [[Təbriz şəhəri]]<nowiki/>nin yaxınlığındakı Türkmançay adlanan yerdə [[Türkmənçay müqaviləsi|İranla Rusiya arasında sülh müqaviləsi]] imzalandı. Müqavilənin başqa şərtləri ilə yanaşı, İrəvan və [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] xanlıqları da bütünlükdə [[Rusiya İmperiyası|Rusiya imperiyası]]<nowiki/>nın tərkibinə daxil edildilər.<ref>Fuad Əliyev, Urfan Həsənov. İrəvan xanlığı. s.167.</ref><ref>Səməd Sərdariniya. “İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur”.s.119.</ref> Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra əsirlərin dəyişdirilməsi nəticəsində Həsən xan da azad edilərək Qacar hökümətinə təhvil verildi.<ref>Elçin Teymur oğlu Qarayev. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin tarixindən(XVII yüzilliyin sonu–XIX yüzilliyin ortalarında).s.246.</ref>
Sətir 425 ⟶ 426:
== İqtisadiyyat ==
=== Kənd təsərrüfatı və maldarlıq ===
İrəvan xanlığından məhsullar içərisində [[buğda]] və [[arpa]] istehsalı əsas yer tuturdu. İrəvan ətrafındakı bölgələr, [[Qırxbulaq mahalı|Qırxbulaq]], [[Sərdarabad mahalı|Sərdarabad]], [[Şörəyel mahalı|Şörəyel]], [[Pəmbək mahalı|Pəmbək]]<nowiki/>də taxıl istehsalı əsas yer tuturdu. Əkinlər əsasən yazlıq və payızlıq olurdu.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.739.</ref> [[Hüseynqulu xan Qovanlı- QacarSərdar|Hüseynqulu xan Qacar]]ın dövründə İrəvan xanlığında hər il 34.185 [[xalvar]]<ref group="q">[[Fars dili|Fars sözü]] olub, iki – "xar" (eşşək), və "bar" (yük) sözlərindən əmələ gəlmişdi. Xalvar həm iri çəki vahidi, həm dəsahəölçüsü idi. 1 xalvar 100 batmana bərabər idi. Təbriz batmanıilə1 xalvar 300 kq, İrəvan batmanıiləisə450 kq-a bərabər idi. Sahəvahidi kimi 1 xalvar 1, 5 desyatinəbərabərdir.</ref> buğda, 11.500 xalvar arpa istehsal olunurdu. [[Zəngibasar mahalı|Zəngibasar]] və [[Şərur-Dərələyəz qəzası|Şərur]] mahalları çəltik istehsalına görə xüsusilə fərqlənirdilər. Hər il 18.400 xalvar çəltik istehsal olunurdu.<ref name="Обозрение российских владений за Кавказом в стати-ческом">Обозрение российских владений за Кавказом в стати-ческом, этнографическом, топографическом, финансовом отноше-ниях.c.IV.s.280.</ref>
 
Zəngibasar, Sərdarabad və [[Sürməli qəzası|Sürməli]] mahallarında [[pambıq]] istehsalı inkişaf etmişdi. Hər il orta hesabla 2100 xalvar pambıq islehsal olunurdu.<ref>Обозрение российских владений за Кавказом в стати-ческом, этнографическом, топографическом, финансовом отноше-ниях.c.I.s.51.</ref> Tütün daha çox yerli tələbatı ödəmək üçün istehsal olunurdu. Dağlıq bölgələrdə [[kətan]], isti bölgələrdə isə [[küncüt]] istehsal olunurdu.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.741-742.</ref> Hər iki bitkidən əldə olunan yağ qida və yanacaq kimi istifadə olunurdu. Hüseynqulu xanın dövründə İrəvanda hər il orta hesabla 12 xalvar kətan toxumu, 24 xalvar küncüt istehsal olunurdu.<ref name="Обозрение российских владений за Кавказом в стати-ческом" />
Sətir 440 ⟶ 441:
İrəvan xanlığında gön-dəri məmulatı emal edilirdi. Bu mənada təkcə yerli gön-dəri deyil, [[Yeni Bəyazid qəzası|Bayazid]] və [[Maku xanlığı|Maku]]<nowiki/>dan gətirilən xammaldan da istifadə edilirdi. Gön-dəri məmulatları istehsalı süvari ordunun tələblərini də ödəyirdi. Bundan əlavə, İrəvan xanlığında şüşə istehsalı, sabunbişirmə, yağçəkmə və s. sənətkarlıq sahələri var idi.<ref>Еlmi redaktor: Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.65.</ref>
 
İrəvan şəhəri yaxınlığında yerləşən Qoğb duz mədənindən çıxarılmış duz [[Gürcüstan]]<nowiki/>a, [[İmereti|İmeretiya]]<nowiki/>ya, [[Axaltsixe|Axalsıx]]<nowiki/>a və digər ərazilərə ixrac edilirdi. Duza tələbat çox olduğundan Qoğb dağının ətəyində iki mədən fəaliyyət göstərirdi. [[Ruslar|Rus]] mənbələrinə görə [[Hüseynqulu xan Qovanlı- QacarSərdar|Hüseynqulu xan]]ın dövründə duz istehsalından ildə 14 min gümüş rubl dəyərində gəlir əldə edilirdi.<ref>Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи.s.827-828</ref>
 
İrəvandan müxtəlif karvan yolları keçirdi. Bunlardan birincisi [[Hindistan]], [[Mərkəzi Asiya]] və [[İran]]ı [[Təbriz]] və [[Naxçıvan]] vasitəsilə İrəvan xanlığına bağlayan karvan yolu idi. Bu karvan yolu "Ərzurum yolu" və ya "Bəzirgan yolu" adlanırdı. İrəvandan [[Ərzurum]]<nowiki/>a gedən digər karvan yolu Abaran və [[Alagöz dağı|Alagöz]] dağının şimal ətəyindən keçib [[Qars]]<nowiki/>a, oradan da [[Həsənqala]]<nowiki/>ya yetişir və burada ana xəttə qovuşurdu. İrəvandan [[Tbilisi|Tiflis]]ə gedən karvan yolu [[Üçkilsə]], [[Sərdarabad mahalı|Sərdarabad]], [[Hamamlı (Başkeçid)|Hamamlı]], [[Cəlaloğlu]] və [[Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti|Şulaver]]<nowiki/>dən keçirdi. Həmin yolun uzunluğu təxminən [[İrəvan]] – [[Ağstafa]] yoluna bərabər idi. İrəvan bu yol vasitəsilə [[Gəncə]] ilə əlaqə saxlayır, həm də [[Şamaxı]]<nowiki/>da [[Azərbaycan]]<nowiki/>dan [[Rusiya İmperiyası|Rusiya]]<nowiki/>ya gedən baş ticarət yoluna bağlanırdı. Karvan yolları üzərində gömrük məntəqələri və rəhdarxanalar həddən artıq çox idi. Təkcə Əyilislidən Kağızmana gedən ticarət yolu üzərində altı gömrük məntəqəsi ''"vəradarxana"'' vardı.<ref name="Yaqub Mahmudov.">Еlmi redaktor: Yaqub Mahmudov. A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. İrəvan xanlığı (Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi).s.66.</ref>
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/İrəvan_xanlığı"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023