{{Main|Trabzon konfransı}}

 

 

[[Şəkil:Traktat brzeski 1918.jpg|300px|thumbnail|[[Brest sülhü]] müqaviləsinin birinci səhifəsi. Müqaviləyə uyğun olaraq, Rusiya [[Qars vilayəti|Qars]], [[Ərdəhan vilayəti|Ərdəhan]] və [[Batum vilayəti|Batum]]un Türkiyəyə keçdiyini təsdiq edirdi]]

 

Hələ 1918-ci il aprelin əvvəllərində Zaqafqaziya Seyminin knyaz Maqalovun komandanlığı altında 2 min nəfərdən çox əsgəri olan qoşunu Bakıya

 

Zaqafqaziyada müstəqil respublika yarandığının elan olunması və [[Türkiyə]] qoşunlarının sürətlə cəbhə boyu irəliləməsi ilə əlaqədar olaraq, A.İ.Çxenkelinin başçılıq etdiyi Zaqafqaziya Respublikası hökuməti Trabzon sülh danışıqlarına yenidən başlamaq üçün Türkiyə hökumətinə müraciət etdi.<ref name=yeddi/> [[Trabzon]]da danışıqların yenidən başlanması ərəfəsində siyasi vəziyyət son dərəcə mürəkkəb idi.<ref>Векилов Р. А. История возникновения Азербайджанской Республики. Баку, 1998, səh. 23.</ref> Zaqafqaziyada vəziyyət getdikcə pisləşirdi, çünki müstəqilliyini elan etməsindən sonra Zaqafqaziya Federativ Respublikasının nə daxili, nə də xarici siyasətində ciddi bir dəyişiklik baş verməmişdi.<ref name=yeddi/> Siyasi partiyaların nümayəndələri Zaqafqaziya Seymində ümumi dil tapa bilmirdilər, onların ümumi fəaliyyət proqramı yox idi və fraksiyaların hər biri isə öz siyasi xəttini həyata keçirməyə çalışırdı.<ref name=yeddi/>

1918-ci il mayın 11-də Batumda Zaqafqaziya və [[Türkiyə]] arasında nümayəndə heyətləri səviyyəsində danışıqlar davam etdirildi. Zaqafqaziya hökumətinin sədri və xarici işlər naziri [[Akaki Çxenkeli]]nin başçılıq etdiyi heyətin danışıqlarında Azərbaycanı [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] və [[Məmmədhəsən Hacınski]] təmsil edirdilər.<ref name=yeddi/> Türkiyə tərəfin təmsilçilərinə xarici işlər naziri [[Xəlil Paşa]], Qafqaz cəbhəsi komandanı Vahib paşa və hərbi nazir [[Ənvər paşa]] başçılıq edirdilər.<ref name=yeddi/> Batum konfransında müşahidəçi sifətində general [[Otto fon Lossov]]un başçılığı ilə [[Almaniya]] nümayəndəliyi də iştirak edirdi. Lossov Batumda gürcü nümayəndələri ilə gizli görüşlər keçirərək, onlara hərbi və iqtisadi yardım göstəriləcəyini vəd etmişdi. Batum konfransında Zaqafqaziya Seyminin nümayəndə heyəti Türkiyənin [[Qars vilayəti|Qars]], [[Ərdəhan ili|Ərdəhan]] və [[Batum vilayəti|Batum]] əyalətləri haqqında tələblərini tamamilə tanıdı və bununla da Brest-Litovsk müqaviləsinin müddəasını təsdiq etdi.<ref name=yeddi/> Bundan əlavə, Türkiyə [[Axalsıx qəzası|Axalsıx]], [[Axalkələk qəzası|Axalkələk]], [[Aleksandropol qəzası|Aleksandropol]] (Gümrü), [[Sürməli qəzası|Sürməli]] və [[Naxçıvan qəzası|Naxçıvan qəzalarının]] daxil olduğu ərazini də tələb edirdi. Batum konfransının gedişində general fon Kressin komandanlığı ilə 3 min nəfərlik alman qoşunu [[Gürcüstan]]ın [[Poti]] limanına çıxarıldı. Onlar yalnız Gürcüstanı tutmaq, [[Azərbaycan]] və [[Ermənistan]]ı isə Türkiyəyə saxlamaq niyyətində idilər.<ref name=yeddi/> Eyni vaxtda hücumu müvəffəqiyyətlə davam etdirən Türkiyə qoşunları 1918-ci il mayın 17-də Gümrünü (Aleksandropolu) ələ keçirdilər və [[Culfa]] istiqamətinə çıxdılar.<ref>"Азербайджан", 11 ноября 1919 г.</ref> Almaniya və Türkiyə tərəfindən aparılan hərbi əməliyyatlar nəticəsində Batum konfransında gürcülər, azərbaycanlılar və ermənilər Türkiyə ilə ayrı-ayrılıqda danışıqlar aparmağa başladılar.<ref name=yeddi/> Digər tərəfdən, Batum konfransında Almaniya nümayəndələri ilə separat danışıqların gedişində və general Fon Kressin təzyiqi nəticəsində Seymin gürcü fraksiyası Gürcüstanın Federativ Zaqafqaziya Respublikası tərkibindən çıxmasını və öz müstəqilliyini elan etməsini qərara aldı.<ref name=yeddi/> Bununla əlaqədar olaraq, 1918-ci il mayın 25-də Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyasının iclası keçirildi. İclasda Cənubi Qafqazda siyasi vəziyyətin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq oxunmuş rəsmi bəyanatda deyilirdi ki, ''"Zaqafqaziya Seyminin gürcü fraksiyası, gürcü sülh nümayəndə heyəti üzvləri Batumda gizli danışıqlar aparır, ayrılmağa və Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməyə hazırlaşırlar"''.<ref>R ə s u l z a d ə M . Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı, 1990, səh. 39.</ref>

 

 

Gürcüstan nümayəndə heyəti iclası tərk etdikdən sonra Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası qətnamə qəbul etdi və orada bildirdi ki, ''Gürcüstan öz müstəqilliyini elan etdiyi halda, biz də öz tərəfimizdən Azərbaycanın müstəqilliyini elan etməliyik''.<ref>"Türk dünyası araşdırmaları", 1919, № 110, səh. 77</ref>

[[Şəkil:Оглашение Декларации независимости. Тифлис 1918, 28 мая.jpg|thumbnail|300px|[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] Milli Şurasının Tiflisdə Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsinin elanı]]

 

 

 

Sonra M.Ə.Rəsulzadənin Batumdan [[Nəsib bəy Yusifbəyli]]yə göndərilən məktub və teleqramları şura üzvlərinə məlumat üçün elan olundu.<ref name=protokol/>

Üçüncü məsələ barədə çıxış edən Milli Şura üzvü [[Xəlil bəy Xasməmmədov]] öz məruzəsində Azərbaycanın Müstəqil Cümhuriyyət elan edilməsinin vacibliyini və təxirəsalınmazlığını əsaslandırdı.<ref name=protokol/> Nəsib bəy Yusifbəyli, [[Əkbər ağa Şeyxülislamov]], [[Mir Hidayət bəy Seyidov]] və başqaları da bu ruhda çıxış etdilər.<ref name=protokol/> Şuranın üzvü [[Fətəli xan Xoyski]] yerlərdə bir sıra məsələlər aydınlaşdırılana qədər Azərbaycanın müstəqilliyinin elanını təxirə salmağı, digər ölkələrlə sülh danışıqları aparmaq üçün tam hüquqlu hökumət yaratmağı təklif etdi.<ref name=protokol/> Bu barədə bir sıra natiqlər də öz fikirlərini bildirirlər.<ref name=protokol/> Məsələnin işgüzar şəkildə və ətraflı müzakirəsindən sonra 24 nəfər təxirə salınmadan Şərqi və Cənubi-Şərqi Zaqafqaziyada Azərbaycanın Müstəqil Xalq Cümhuriyyəti kimi elanı barədə qərar qəbul etdi.<ref name=protokol/> İki nəfər — [[Sultan Məcid Qənizadə]] və [[Cəfər Axundov]] səsvermədə bitərəf qalırlar.<ref name=protokol/>

 

 

=== İstiqlal Bəyannaməsinin mətni ===

[[Birinci Dünya müharibəsi]]nin sonunda, [[1919]]-cu ildə sülh müqavilələrinin bağlanması və yeni dünya xəritəsinin formalaşması üçün Parisdə Sülh Konfransı çağırılmışdır.<ref name=tac/> Gənc müstəqil Azərbaycan hökuməti 27 ölkə ilə yanaşı, dövlətin nümayəndə heyətinin də həmin konfransda iştirakını qərara alır.<ref name=tac/> [[Əlimərdan bəy Topçubaşov]]un rəhbərliyi ilə Parisə yollanan nümayəndə heyətinin məqsədi Azərbaycanın gənc müstəqil dövlət kimi [[de-fakto]] tanınmasına nail olmaq idi.<ref name=tac/> Nümayəndə heyəti özü ilə əsas sənəd kimi İstiqlal Bəyannaməsinin Azərbaycan dilində əski əlifba ilə yazılmış nüsxəsini və [[fransız dili]]nə tərcümə olunmuş variantını aparmışdır.<ref name=tac/>

 

 

[[2014]]-cü il [[13 may]]da prezident [[İlham Əliyev]]in [[azərbaycan dili|Azərbaycan]] və fransız dillərində nüsxələrinin Azərbaycan Tarix Muzeyinə təqdim edilməsini qərara almışdır.<ref name=tac>{{cite web|title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İstiqlal Bəyannaməsinin Azərbaycan və fransız dillərində nüsxələri Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinə təqdim edilmişdir|url=http://arxiv.az/az/azertag.az/3207873/Azerbaycan+Xalq+Cumhuriyyetinin+Istiqlal+Beyannamesinin+Azerbaycan+ve+fransiz+dillerinde+nusxeleri+Milli+Azerbaycan+Tarixi+Muzeyine+teqdim+edilmishdir|website=arxiv.az|publisher=arxiv.az|accessdate=3 January 2016}}</ref> Sənəd Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyası rəhbərinin müavini [[Əli Əsədov]] tərəfindən təqdim olunmuşdur.<ref name=tac/> Azərbaycan Tarix Muzeyinin əməkdaşı Səbuhi Əhmədov sənədin [[London]]da tapıldığını söyləyib.<ref name=london>{{cite web|title=«İstiqlal Bəyannaməsi»nin orijinal nüsxəsi Azərbaycana gətirilib|url=http://www.azadliq.org/content/article/25374728.html|website=www.azadliq.org|publisher=[[Azadlıq Radiosu]]|accessdate=3 January 2016}}</ref> Muzeyin əməkdaşı sənəd üzərində müəyyən filoloji təhlil apardıqlarını (mürəkkəb və kağız üzərində), bu sənədin orijinal olduğunu, məxsusi Paris Sülh konfransına yollanan Azərbaycan nümayəndə heyəti üçün 1919-cu ildə hazırlandığını bildirib.<ref name=london/>