Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
|
||
|
Sətir 50:
=== Türkiyəyə qayıdışı ===
[[Qarabağ]]da anti-sovet xalq üsyanının yatırılmasından sonra [[Türkiyə]]yə qayıtmalı olan Nuru paşanın sonrakı həyatı Türkiyə ilə bağlıdır. Öz doğma vətəninə qayıtması ilə Nuru paşa yeni sınaqlarla üzləşməli oldu. Hər şeydən əvvəl Sovet Rusiyasının bolşevik rəhbərliyi Azərbaycanda bolşevik hakimiyyətinə qarşı qətiyyətli mübarizə aparan Nuru paşanın təqibini Türkiyə ərazisində də davam etdirdi. Sovet Rusiyanın rəhbərliyi ilə Türkiyənin müxtəlif səviyyəli heyətləri arasında aparılan danışıqlar zamanı Nuru paşanın Qarabağda sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparması ciddi tənqidlə qarşılandı və Türkiyə milli mücadiləsinin fəalları qarşısında onun nəzarət altına alınması məsələsi qaldırıldı. Buna baxmayaraq, Türkiyə ərazisində Nuru paşa həbs edilmədi, lakin onun bolşevizmə qarşı cəbhə tutması təqdir də olunmadı.
Qarabağda qarşısına qoyduğu məqsədə çata bilməməsi, Nuru paşanın mənəvi və fiziki gərginliyini daha da artırdı. Bunlar Nuru paşanın bütün durumunda da özünü göstərməyə başladı. Bir tərəfdən də dolanışıq çətinliklərinin mövcudluğu Nuru paşanın həyatında ağrılı səhifələrdən birini açdı. Yeni şəraitdə Nuru paşanın ailə üzvləri də pərən-pərən düşmüşdü. Qardaşı Ənvər paşa ingilis təqiblərindən qaçaraq Rusiyaya sığınmış, anası Aişə İstanbulda tək qalmış, digər qardaşı Kamil və bacısı Mediha da yeni şəraitin çətinlikləri ilə üzbəüz qalmışdılar.
1920-ci il sentyabr ayının 12-də Xəlil paşanın [[Ərzurum]]dan Ənvər paşaya yadığı məktubunda Nuru paşanın da onun yanında olduğunu qeyd edirdi. Xəlil paşa həmin məktubunda Nuru paşanın mənəvi və fiziki yorğunluqlar içərisində olduğunu, sıxıntılı günlər keçirdiyini, istirahətə ehtiyac duyduğunu və nəhayət ailə üzvlərinin maliyyə problemləri ilə qarşılaşmalı olduğunu yazırdı:
...Qardaşım Nuru ilə bərabər buradayız. O da olduqca güc və sıxıntılı günlər
keçridi. İndi həmd olsun, salamat və afiyətdir. Pək yorulmuş olduğu üçün artıq bir
müddət istirahət edərək dinlənməyə qərar vermişdir.
Sentyabr ayının 12-də Nuru paşa da Ənvər paşaya məktub yazdı. Həmin məktubda o
özünün və ailə üzvlərinin rastlaşdığı çətinlikləri də qısaca qələmə aldı. Nuru paşa bu
məktubunda hətta hərbi və siyasi fəaliyyətlə vidalaşcağını da Ənvər paşanın nəzərinə
çatdırırdı. Eyni zamanda rəssamlıqla məşğul olmaq barədə fikir söyləyirdi. Bu isə onu
deməyə əsas verir ki, Nuru paşanın rəssamlıq qabiliyyəti də var imiş:
Ağabəy (Ənvər paşaya müraciət forması-M.S.)
Ailəmizin hər fərdi ki, siz de epeyicə sıxıntılar çəkdiniz. Çox şükür ki, təhlükəsiz
keçdi. Erkəklərdən məada ailəmizin qadınlarına da təzyiqat yapılır. İlk təcrübəni
Medihada yapdılar.
Sultan efendi ( Ənvər paşanın həyat yoldaşı nəzərdə tutulur - M.S.) ilə ablamın
Berlinə və ya Vyanaya keçmələri iyi oldu. Biçarə anam nə yapacaq? Kazım bəy
Medihanı Ərzruma gətirir. Ehtimal anam də gəlir. Fəqət geçmək pək müşgül.
Burası o qədər bahalı ki, mən ən son vaqiədən sonra artıq siyasət və əsgərliklə
qəti-əlaqə edirəm. İyi bir rəssam ola bilsəydim şimdi keçinəcək qədər (fəqət bizdə
rəssamlıqla geçinmək qeyri-mümkün ya nə isə) para qazana bilirdim, sanıram.
Məmafih, sizə nəzərən mənim yüküm xəfif. Tək başına olduqdan sonra nərədə
olsa qarnımı doyura bilirəm. Azərbaycan vaqiəsindən dolayı yanınıza
gələməyəcəyimi təxmin edirəm. Medihadan bir xəbər aldıqdan sonra Kazım bəy
də nəzdinizə gedəcəkdir. Mən də baxalım. Hörmətlə əllərinizdən öpərim. Nuru.
Amma Nuru paşanın istirahəti çox da uzun çəkmədi. 1920-ci il sentyabr ayının
sonlarında Nuru paşa Türkiyənin azadlıq mübarizəsinə qoşuldu və Sarıqamış ətrafında
döyülərə qatıldı. Nuru paşa bu döyüşə onunla birlikdə Türkiyə ərazisinə keçmiş
Azərbaycan milli süvari alayı ilə daxil oldu və bir daha Azərbaycana bağlılığını
nümayiş etdirdi. Onun qatıldığı döyüş də uğurlu oldu və Azərbaycan süvari alayı 1920-
ci il sentyabr ayının sonlarında Sarıqamışı ələ keçirdi. 1920-ci ilin oktyabrında Nuru
paşa Azərbaycan süvari alayı ilə artıq Ərzrumda idi. Tarixi ədəbviyyatda, habelə Ənvər
paşanın yazışmalarında olan məlumatlara görə 1920-ci ilin sonlarında Nuru paşanın bir
dəfəlik ordudan ayrıldığını söyləmək mümkündür.
1921-ci ilin əvvəllərindən Nuru paşa öz biznesini qurmağa çalışır. O özünün
emelatxanalarını qurmaqla silahların, hərbi təchizatın təmiri ilə məşğul olurdu. Bunu o,
1921-ci il aprel ayının 1-də Ənvər paşaya yazdığı məktubunda da qeyd edirdi:
Əziz Ağabəyim
Ərzrumda iş ocağı namı ilə metruk makinaları təmir etdirərək böyük bir
emalatxana təsis etdirməkdəyəm. Metruk malzəmə o qədər çoxdur ki, Anadolu
sənayesini tərəqqi etdirmək üçün lazım olan bu malzəməni işlədərək təmini
mümkündür. Ocağın Trabzon və Erzincanda birər şöbələrinin təsisini və qırıq
avtomobilləri təmir etdirərək Ərzrum-Trabzon, Horasan-Qarakilsə arasında
avtomobil qolları işlətməsini və Sarıqamışda metruk bulunan bir kaç hezar
fabrikasının Rizə ormanlarına nəqlini təklif etdim. Nəqliyyədən gələcək karı
göstərmək üçün Ərzrumdan Trabzona altı okka üçün 95 quruş nəqliyyə ücrəti
alındığını və şehri üç yüz min kilo nəqliyyta olduğunu söyləmək kafidir.
Palantökən yanındakı qaz mədəni də işlədiləcək bir haldadır. Toplanılacaq
sərmayə ilə qumaş və dəri fabrikaları təsisi üçün də lazım olan makinaları
Avropadan gətirmək mümkün olacaqdır. Yalnız bunların həpsini yapacaq qədər
oturmaq istəyirəm. Səlahiyyətlər və zehniyyət başqadır. Haqqımdakı təklifinizi
bir müddət üçün mən də müvafiq buluram. Rəssamlıq və türk tarixi əsaslarını
tədqiq etməyi məslək olaraq qəbul edirəm. Burada başladığım işin əsasını qəsir
müddətdə bitirəcəyimə qaniyəm. Ərzruym iş ocağı quruldu. Ermənilərdən
iğtinam edilən 12 milyon ingilis fişəngini təhlil üçün bir makina yapdım.
Müvəffəqiyyət hasil oldu. Boş qovanları imha etmək üçün də makinalar
yapılmaqdadır. Tökməxanamız gündə 120 metr qumaş çıxarır. Hər gün təzayüd
etməkdə. Ərzincandakı xarab fabrikdən bir miqdar makina təmin etdirə bilərsək
qumaş hasilatı daha çox artacağına qaneyəm. Berlinə getmək üçün bir az
müşkülat çəkəcəyəm. Əvvəla yol parası lazım.
Dairə müdiri İbrahim bəylə mənim anlaşmam uzun sürəcək. Şükrü yerini
dəyişdirmək üçün sizin yazmanız daha səri və əmin olur. Mürəssa saatı satmış.
Trabzon sansur məmuru Fuad əfəndi Xəlil paşanın əski parasını birisi vasitəsiylə
göndərmiş. Vapurla İtaliyanı dolaşaraq getməkdən başqa yol yox. Varna tarixi
varsa da, hənuz tədqiq etmədim.
Rusiyadan getmək də bir türlü bizcə kolay başqa bir yol olursa lütfən yazarsınız.
Mən bir buçuq, iki ay sonra Trabzon şöbəsinin təsisi üçün oraya getmək
istəyirəm. Cavabınızı orada alacağıma ümid edirəm.
Bu məktubda da Nuru paşa haqqında bir sıra maraqlı məqamlar vardır. Nuru paşa
emalatxana açdırsa da, onun maliyyə sıxıntıları qalmaqda idi və hətta Berlinə getmək
üçün onun lazımi qədər pulu yenə də yox idi. Sonra məlum olur ki, Nuru paşa işlətdiyi
emalatxanaların Rusiyada da şöbəsini açmaq fikrinə düşübmüş. Amma məlumdur ki,
Nuru paşa Almaniyaya səfər etsə də Rusiyaya səfər etmədi.
1921-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq Ənvər paşanın ailəsinə və yaxınlarına qarşı
təzyiqlər bir qədər də artdı. Çünki 1921-ci il mart ayının 12-də Türkiyə Böyük Millət
Məclisi Nuru paşanın və Ənvər paşanın Anadoluya gəlməsini qadağan edən qərar qəbul
etdi. Ona görə Ənvər paşanın yaxınlarına qarşı da müəyyən sıxıntılar möcud idi. Ənvər
paşanın yaxınlarından bəziləri Avropaya köçmüşdülər. Nuru paşanın Ənvər paşaya
yazdığı məktubuna görə demək olar ki, Nuru paşanın da Avropaya köçmək məsələsi
qalxıbmış. Ənvər paşa kiçik qardaşı Kamilə 1921-ci il avqustun 10-da yazdığı
məktubunda da Nuru paşanın Berlinə gələ biləcəyinə işarə edilir. Amma Nuru paşa
uzun müddər Berlində qalmağı qəbul etməyib. Ənvər paşaya 22 avqust tarixli
məktubunda Nura paşa yazırdı:
Möhtərəm Ağabəyim
Dün bir məktub göndərdim. Bugün emin vasitə bulunduğumdan təkrar
göndərirəm. Kazım bəy Ankarada. Mediha və cocuqlar, mən, anan buradayız.
Anan 15 gün sonra İstanbula dönəcək. Mən yarın Ankaraya mütəvəccihən hərəkət
edirəm. Bir vəzifə ilə mükəlləf deyiləm. Ankarada qalmaq niyyətində deyiləm.
Ancaq Avropada yaşamaq üçün ya Sultana ( Ənvər paşanın xanımı nəzərdə tutlur
– M.S.), ya eniştəmə yük olmaq xoşuma gəlmir.
Buradakıların bizlərə qarşı pər hüsnü-nəzər yox. Ancaq mənə bir şey dedikləri də
yox. Bu son mücadilə əsasında kəndi istəyimlə məmləkəti tərk etmək istəmirəm.
Məcburiyyət görürsəm tərk edəcəyim təbiidir. Anan maaşının qət olacağını zənn
edir. Mən kəndisinə məalasef baxacaq halda deyiləm. Bunun üçün kəma fis-sabiq
kəndisinə para verilməsini istəyir. Avropaya keçməyəcək olursam evlənmək
istəyirəm. Karçıbaşıların Həmidə xanımın qızı varmış. Gözəlcə və daha gənc
olduğu üçün hoppalaşmamış. Mən də başqa dürlüsü ilə yaşayamam. Babası Tahir
paşanın tügəngçilərindən ana tərbiyəsi iyi. Paraları yox. Prinses İffət xanımın qızı
da var. Amma həvayi meşreb olmuş.
1921-ci ilin avqust ayında Nuru paşa Ankaraya gələndə səhhətində problemlər var imiş.
Ənvər paşanın yazışmalarından aydın olur ki, bir müddət sonra Nuru paşanın səhhətinin
yaxşılaşmışdır.
Amma görünür Nuru paşanın xəstəliyi ciddi imiş və Berlində olarkən səhhətinin
müalicəsi ilə də məşğul olmuşdu. Onun Berlinə gəlməsi 1922-ci ilin ilk aylarına təsadüf
edir. Nuru paşanın Berlinə gəlməsinin nə ilə bağlı olduğunu söyləmək çətindir. Çünki
Nuru paşa xəstəliyini müalicə edəndən dərhal sonra heç də Türkiyəyə qayıtmadı və bir
də 1923-cü ildə Türkiyəyə döndü.
Məlumdur ki, Ənvər paşanın xanımı Naciyə xanım, Ənvərin uşaqları və qardaşı Kamil
bəy Berlində yaşayırdılar. Ənvər özü bu zaman artıq Orta Asiyada idi və burada
bolşeviklərə qarşı mübarizə aparırdı. Ənvərin qardaşı Kamil bəy Ənvərin ailəsinin
qayğısını öz üzərinə götürmüşdü. Nuru paşa Berlinə gələndə Naciyə xanımla Kamilin
yanında qaldı. Səhhətinin müalicəsini Nuru paşa Münhendəki sanatoriyada davam
etdirdi.
Berlində olarkən Nuru paşa qardaşı Ənvər paşa ilə də məktublaşırdı. Bu məktublaşma
fəal olmasa da, hər halda onların arasında əlaqə qırılmamışdı və Nuru paşa qardaşı
Ənvər paşanın türkçülük uğrunda bolşevizmə qarşı mübarizəyə qoşulmasını rəğbətlə
qarşılayırdı. Eyni zamanda öz həyatını və fəaliyyətini də Ənvər paşanın tövsiyələri
əsasında qurmağa çalışırdı.
Ənvər paşanın yazışmaları arasında Nuru paşanın ona 1922-ci il iyul ayının 10-da
yazdığı məktub da vardır. Bu məktub Nuru paşanın Ənvər paşaya yazdığı sonuncu
məktub sayılır. Çünki Ənvər paşa həmin ilin avqust ayında Orta Asiyada şəhid oldu.
Nuru paşanın Berlindən Ənvər paşaya yazdığı məktub aşağıdakı kimidir:
Sevgili Ağabeyciyim.
Şimdiyə qədər sizdən bir məktub alamadım. Ala bilsəydim xətti-hərəkətimi ona
görə tənzim edərdim. Pək əski bir məktubunuzla Trablusa getməyi müvafiq
görmüşdünüz. Məncə boşuna yorğunluq idi. Getmədim. Şimdi yanınıza gəlməyə
hazıram. Hər nə qədər azərbaycanlılar və dağıstanlılar məndən yardım
bəkliyorlarsa da oralarda ancaq Anadolunun və ya Avropanın yardımı ilə bir iş
yapmaq mümkün olduğu üçün şimdilik fiili bir təşəbbüsdə bulunmayı zaid
görüyorum.
Başladığınız işin müvəffəqiyyətlə nəticələnməsi halinda Qafqasyanın
qurtarılacağı təbiidir. Bu halda əvvəla yanınıza gələrək məqsədi-müştərikin
hüsuluna çalışmağı daha müvafiq buluyorum. Amcam da buraya gəldi. Kəndisi
ilə bilrikdə gələcəyim təbiidir. Kamilə yazdığınız məktub və istədiyiniz hər şey
hazırlandı. Bu postayla göndərilir. Mən də bilxassə Zeppelin işini əhəmiyyətlə
davam edirəm. İmkan daxilində cəbbəxanasıyla birlikdə 5000 silah, 50 qədər
zabit, böyücük bir təmirxana, hətta bir iki də təyyarə bir dəfədə nəql oluna
biləcəkdir. Bunun üçün hər şeydən əvvəl para lazımdır. Siz 30 ila 50 min altun
göndərə biləcəkmisiniz? Zeppelin və sairənin nə qədər mal olacağını təxmin
edəmiyorum. Netice-yi təhqiqatımı bu postayla yetişdirməzsəm gələcək postayla
göndərərəm. Alman hökuməti Dövləti-İtilafiyyə tərəfindən sıx kontrol altında
olduğundan bu kimi şeylər ancaq fazla para sərfiylə təmin oluna biləcəkdir.
Almanların ekserisi Sovet Rusiyası ilə dost yaşamaq tərəfdarı olduğundan
hərəkətinizin əleyhinədirlər. Hofmanlar da bunlar miyanındadır.
Zeppelin məsələsini etimadınızı qazanmış zevat vasitəsiylə həllə çalışıram. Paranı
təmin etdiyiniz təqdirdə mən də bu vasitə ilə gələcəyəm. Mən Berlində pək
sərbəst dolaşmıram. Ermənilər təqib edir. Biz də bir birimizdən geri durmuruq.
Sizin cavabınızla birlikdə paranı və ehtiyac listəsini dörd gözlə müntəzirəm.
Tanıdıqlarınızdan yanınıza gəlməsini arzu etdiyiniz zevat varsa yazınız. Bərabər
gətirərim. Onlar üçün də para lazım olduöunu unutmayınız. Qardaşın.
Məktubdan görünür ki, Nuru paşa Azərbaycan və Dağıstanla əlaqələrini kəsməyibmiş
və bu bölgələrin sovet işğalından azad olması onu hələ də düşündürürmüş. O, Ənvər
paşanın Orta Asiyada bolşeviklərə uğurlu mübarizəsini də Azərbaycan və Dağıstanın
sovet işğalından qurtarılması üçün bir zəmin kimi qiymətləndirirdi. Ona görə də Nuru
paşa həm Ənvər paşanın Orta Asiyada bolşeviklərə qarşı mübarizəsini dəstəkləyir, həm
də özü də ora yollanaraq bu mübarizəyə qoşulmaq istəyirdi. Bunun üçün Nuru paşa
hətta silah və sursat hazırlaması işləri ilə də məşğul oludru.
Nuru paşanın bu məktubundan az bir müddət sonra Ənvər paşa Orta Asiyada şəhir oldu
və Nuru paşa yəqin elə buna görə daha Orta Asiyaya getməyi lazım bilmədi. Ənvər
paşanın şəhid olması xəbərini Nuru paşa Berlində aldı və onun bu xəbəri necə
qarşıladığını söyləmək çətindir. Lakin məlumdur ki, Nuru paşa qardaşı Ənvər paşaya
sonsuz ehtiramla yanaşırdı, onu nəslinin böyüyü bilirdi, bütün məktublarında ona isti
sözlərlə müraciət edirdi. Diqqət yetirilərsə yuxarıdakı məktubunda da Nuru paşa ona
"Siz" deyə müraciət edir.
Nuru paşa sonralar özəl fəaliyyətini uğurla qurduqdan sonra Ənvər paşanın övladlarına
xüsusi qayğı göstərirdi. Ənvər paşanın Naciyə sultandan üç övladı var idi və onlar
xaricdə yaşamalı olurdular. Nuru paşa tez-tez onları Türkiyəyə dəvət edərək onlara
mümkün qayğını göstətirdi. Naciyə sultan bu barədə öz xatirələrində də yazırdı:
Sənələr keçiyor. Çocuqlar təhsillərinə davam ediyor və böyüyürlərdi. Həmd olsun
həpsi səhətli və qabiliyyətlidirlər... Günün birində onların məmləkətə dönə
biləcəklərini ümid edirdim. Çocuqlarımdan ayrılmaq mənə çox güc gələcəkdi.
Sənələr keçdikcə bu ehtimal yaklaşırdı. Vətəndaş olaraq məmləkətə dönmələri
üçün mənim qayın bəradərim Nuru paşa çox çalışdı. Bir xxeyli müraciətlərdə
bulundu. Nəhayət çocuqlarım üçün 1939-da özəl bir qanun çıxdı. Babalarının
soyadı və vətəndaşlığın bütün haqlarına sahip olaraq məmləkətə dönə biləcəklərdi.
Bunu kəndilərinə amcaları Nuru paşa təmin etdi. Nuru paşa dürüst, namuslu, pək
hörmət etdiyim və sevdiyim bir insandı Çocuqlarıma sənələrcə həm analıq, həm
də babalıq etmişdir. Kəndisinə çox şey borcluyam...
Ənvər paşanın ailə üzvlərinə Türkiyəyə qayıtmaq qadağan olunmudu. Naciyə sultan
məktubunda buna işarə edirdi. Nuru başa dövlət orqanlarına müraciət edərək heç olmasa
Ənvər paşanın övladlarının vətənə qayıtması barəsində icazə ala bilmişdi.
Yuxarıdakı məktubda yazılanlardan maraqlı məqamlardan biri də Nuru paşanın
Berlində erməni terrorçuları tərəfindən təqib olunmasıdır. Ermənilər Tələt paşa
hökumətinin rəhbərlərinin və fəallarının terror edilməsi üçün kütləvi fəaliyyətə
başlamışdılar. Bu baxımdan onlar Nuru paşanı da Azərbaycanda erməni daşnaklarına
qarşı mübarizə aparmasına görə qətlə yetirmək istəyirdilər. Ona görə də Berlində Nuru
paşanın izinə düşə bilmişdilər.
Ənvər paşanın xanışı Naciyə sultan Nuru paşnın Berlində erməniər tərəfindən təqib
olunmasını belə xatırlayırdı:
...Hər bazar özəl bir avtomobillə aile ile gəzməyə gedirdik. Nuru paşa da bizimlə
bərabər gəlirdi. Bir bzar günü avtomobili bəkliyirdik. Arabada bir arizə olduğunu
və o sabah şoferin gəlməyəcəyini öyrəndik. Bəlli bir saətdə dışarıya da çıxamadıq.
Megerse o gün sui qəsdçilər hərəkətə keçəcək və Nuru paşanı vuracaqlarmış. Bizi
qorumaq məqsədiylə düşmənlərimizi gözləyən polis xəfiyyələri gizlənmiş
olduqları yerdən bütün tərtibatı seyr etmişlər. Bizə sonradan nəql etdilər.
Düşmənlər qayət qüvvətli və şücaətli geden bir mersedes avtomobillə evin
qarşısındakı ormanın bir yoluna gizlənmişlər. Orada bizim avtomobilin gəlməsini
bəkliyorlarmış. Arabanın içindəkilər iki kişiymiş. Bizim tutduğumuz xəfiyyələr
eyni ormanın başqa bir yolunda saxlanaraq həm evi, həm də düşmənləri
gözləmişlər. Mersedesdəkilərin üzlərindən, qaş və gözlərindən erməni olduqları
belli imiş. Polislər vermiş olduğumuz rəsmlərdən bunlarln kimliklərini də təsbit
etmişlər. Vaxt keçib bizim araba gəlməyincə düşmənlərimiz sinirlənməyə
başlamışlar. Ağaclarıln arxasında saxlanaraq evdən çıxmamızı bəkləmişlər.
Nəhayət artıq arabanın gəlməyəcəyini və evdən kimsənin çıxmayacağını anlayan
düşmənlər çəkilib getmişlər. Məmurlarımız bizə hadisəni bütün ayrıntılarıyla
anlatdıqlarından da mühəqqəq bir ölümdən qurtardığımızı anlayaraq şükr etdik.
Erməni terrorçulari Nuru paşanın qətlə yetirilməsi ilə bağlı Berlində öz niyyətlərinə
yetişə bilmədilər.
Nuru paşanın Ərzrum və Trabzonda işə saldığı emalatxanaların da fəaliyyəti görünür
uğurlu olmamışdır. Çünki Nuru paşa sonradan öz fəaliyyətini Ankara və İstanbulda
davam etdirməli olmuşdu. Ankarada bir müddəıt ticarət işləri ilə məşğul olmuş, sonra
isə İstanbula gələrək burada iş qurmağa çalışmışdı. Bu, artıq XX əsrin 30-cu illərinə
təsadüf edir. 1918-ci ildən başlayaraq Nuru paşa hərbi pensiya almağa balamışdır. Nuru
paşa Türkiyə Müdafiə Nazirliyinə müraciət edərək Azərbaycanıln süvari alayı ilə
birlikdə Milli Mücadilədə iştirak etdiyini bəyan etmiş və ona Milli Mücadilə veteranı
kimi pensiya kəsilməsini xahiş etmişdi. Aparılan müəyyən yoxlamalardan sonra Nuru
paşanın bu məlumatı təsdiq olunmuş və ona Milli Mücadilə veteranı kimi pensiya
kəsilmişdi. 1929-cu ildə isə ona Milli Mücadilədə iştirak etdiyi üçün İstiqlal medalı
verilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Nuru paşa hərbidən yarbay rütbəsində tərxis edilmişdir. Bu
rütbə onun Qafqaz İslam Ordusu komandanı təyin edilməzdən əvvəl malik olduğu rütbə
idi. Generallıq (paşalıq) rütbəsi isə ona Qafqazda xidmət etməli olması ilə əlaqədar fəxri
rütbə kimi verilmişdir. Bununla belə, Nuru bəy bütün tarixi ədəbiyyatda Nuru paşa kimi
xatırlanmaqdadır.
Nuru paşanın İstanbulda qurduğu iş daha uğurlu alınmışdır. O, 1933-cü ildə İstanbulda
Zeytunbunu fabrikini açdı və bu fabrikin fəaliyyəti 1946-cı ilə kimi davam etdi.
Zeytunburnu fabriki hərbi xarakterli fabrik idi və burada top, minaatan, təyyarə
mərmiləri, tapançalar və digər silah və sursat istehsal olunurdu. Eyni zamanda bu
fabrikdə mərmilərin, hərbi silahların və təchizatın təmiri işləri də aparılırdı. Nuru
paşanın fabriki hətta II Dünya müharibəsi illərində Türkiyədə əsas tapança istehsal edən
fabrik idi. Fabrik təkçə tapanca üçün yox, digər silahlar üçün də Türkiyə Müdafiə
Nazirliyindən böyük sifarişlər alırdı. Nuru paşa Sütlücədə yeni bir fabriki təsis etdikdən
sonra Zeytunburnu fabrikinin fəaliyyəti tədricən həmin fabrikə keçirilmişdi.
Sütlücə fabrikinin təsis edilməsi isə 1938-ci ilə təsadüf edir. Bu fabrik başqa bir şəxsə
mənsub idi və göstərilən ildə Nuru paşaya satıldı. Nuru paşa bu fabriki ciddi şəkildə
yenidən təchiz edərək onu silah və sursat istehsal edən bir fabrikə çevirdi. Burada
istehsal olunan silahlar Türkiyənin ehtiyacına istifadə edildiyi kimi, həm də xaricə ixrac
olunurdu. Bu da Nuru paşanın istehsal etdiyi silahların yüksək keyfiyyətdə olmasından
xəbər verir. Nuru paşa hətta öz məhsulları ilə müxtəlif sərgilərdə də iştirak edirdi. O,
istehsal etdiyi məhsulların satışının təşkil edilməsi üçün bir sıra xarici ölkələrdə də
olmuşdu. Nuru paşanın həyatını tədqiq edən Nejdət Karakösenin tədqiqinə görə Nuru
paşa Sütlücə fabrikinin işini qurandan sonra aşağıdakı ölkələrdə olmuşdu:
- 1938-ci ilun martında Nuru paşa Vyana, Berlin və Parisdə olmuşdu, 1939-cu ilin
əvvəlində yenidən Almaniyaya yollanmış və orada kiçik qardaşı Kamil bəylə də
görüşə bilmişdi. 1939-cu ilin avqustunun 20-də yenidən Almaniyaya yollanmışdır.
1940-cı ilin əvvəlində Nuru paşa İsveçrə və Fransada , 1948-ci ilin mayında
Misirdə, 1948-ci ilin avqust-oktyabrında Suriyada olmuşdu. Avropaya səfəri
zamanı Yunanıstanda olarkən Nuru paşanın zəhərlənməsi baş vermiş və hətta bir
müddət hafizəsini də itirmişdi.
Bütün bunlar göstərir ki, Sütlücə fabriki kifayət qədər məhsuldar bir fabrik idi və onun
işinin tənzimlənməsində Xəlil paşa da Nuru paşaya müəyyən köməklər göstərirdi.
Ənvər paşanın həyatının tədqiqatşısı olan Şövkət Sürəyyə Aydəmir Sütlücə fabrikini
işlədərkən Nuru paşa ilə görüşmüş və Xəlil paşanın ona kömək etməsi ilə bağlı öz
xatirələrində də anmışdı. Bu xatirələrin bir maraqlı məqamı var ki, Sürəyyə Aydəmir
Nuru paşa ilə görüşündə Qafqaz xatirələrinə daldıqlarını qeyd edirdi. Yəni, aradan illər
keçməsinə, həyatın tamamilə yeni qayğıları ortaya çıxmasına baxmayaraq Nuru paşa
Azərbaycandakı xidmətini həmişə kövrək xatirələrlə anırdı. Ş.Sürəyya Aydəmir yazır:
Mən artıq Ankarada dövlət xidmətindəyəm. İqtisad vəkalətində Sənaye dairəsi
rəisliyim sırasındaydı. Bir gün Nuru paşa məni görmək istədiyi xəbəri verildi.
Nuru paşanı bilirdim, eşidirdim, amma heç görməmişdim. Nuru paşa odaya
girərkən rəhmətlik Ənvər paşanı görür kimi oldum. Ənvər paşayla qardaşı Nuru
paşanın üzlərində müştərək xətlər və müştərək ifadələr vardı. Müraciəti iş
üzərindəydi. Xəlicdə bir fabrika qurmaq məsələsi. Bir taqım çapraşıq
münasibətlərə düşmüşdü. İşi üçün az konuşduq. Yapıla bilən yapılacaqdı. Amma
biz daha çox Qafqaz hekayətlərinə daldıq. Ondan sonra da bir gün Xəlil paşanı
odamda qarşıladım. Artıq bütün əsgəri və siyasi hərəkətləri dışındaydı. Yegeni
Nuru paşanın işlərində ona yardımçı oluyordu. Ziyarətinə də bu işlər vəsilə
vermişdi. Ondan sonra bu ziyarətlər hər vəsilə ilə təkrarlandı. Onunla da
konuşmamız eyni şəkildə yürüdü. İşlər qısaca anlatılırdı. Fəqət əsil və uzun
konuşmalarımız ondan sonra başlardı. Necə uzaq ölkələrdə, necə hərəkətli günləri,
hadisələri dilə gətirən necə rəngli xatirələr.
Sütlücə fabrikini işlətməklə bərabər Nuru paşa Pendikdə mərmi emelatxanasına və
Qaraburunda civə mədəninə sahib olmuş və onların da işlərini qurmuşdu. Qeyd etmək
lazımdır ki, Nuru paşa öz həyatını da məhz qurduğu istehsalat sahəsində başa vurdu.
=== Ölümü ===
| |||