Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
85.132.27.90 ()
Redaktənin izahı yoxdur
|
k tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Мурад 97 tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
|
||
|
Sətir 1:
[[Şəkil:Copyright.svg|thumb|100px|Müəlliflik hüququnun rəmzi]]
{{İntellektual mülkiyyət hüququ}}
'''Müəlliflik hüquqları''' (''copyright'' – ingiliscə hərfi mənası köçürmə hüququ deməkdir) – [[insan]]ların [[elm]], [[ədəbiyyat]] və [[incəsənət]] [[sahə]]lərində əldə etdikləri yaradıcılıq nəticələrinin istifadəsinin hüquqi münasibətlərini tənzimləyən qaydadır. [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] və başqa ingilis dilli dövlətlərlə [[Azərbaycan]]da mövcud olan müvafiq hüquqlar arasında müəyyən qədər fərqlər mövcuddur. Azərbaycanda müəlliflik hüququ yaradıcılıq işlərini qoruduğu halda, adı şəkilən ölkələrdə işlədilən "Copyright" ifadəsi daha çox iqtisadi maraq kəsb edir.
Subyektiv olaraq müəlliflik hüququ dedikdə müəllifin öz əsərini yaradığı zaman yaranan hüquq nəzərdə tutulur. Müəlliflik hüququ mülki və qeyri-mülki olaraq iki hissəyə bölünür.
== Müəlliflik hüquqlarının pozulması ==
Müəllif hüquqlarının pozulması müəllif hüququ təsdiqlənmiş hər hansı bir mülkiyyətdən hüquq
sahibinin icazəsi olmadan müəllif hüququ təsdiqlənmiş mülkiyyətin və ya işin təkrar istehsal, dəyişiklik edilmə kimi xüsusi haqlarını pozmaqla istifadəsini nəzərdə tutur.
Elektronik və audio-visual məhsulların icazəsiz təkrar istehsalı və yayılmasının ümumi adı '''piratlıq''' olaraq qəbul olunmuşdur(bu ifadənin tarixi ilk dəfə Daniel Defoenin 1703-cü ildə ''True-born Englishman'' əsərində "Bu Piratlar tərəfindən təkrarən çap olunurdu"cümləsini işlətməsilə başlanmışdır).Bu mənada qayda pozuntularınının "piratlıq"olaraq adlandırılması müəllif hüququnun yaranmasından bir qədər daha əvvəl baş vermişdir.Belə ki,1709-cu ildə yaranan və müəllif hüququyla bağlı ilk sayılan "Statue of Anne" fərmanına qədər 1557-ci ildə Stationer’s Company of London şirkətinin Kral Lisenziyası alması nəşriyyat sahəsində bu şirkətə inhisar imkani yaratmışdı. 1603 –cü ildə bu lisenziyadan kənardakı bütün fəaliyyətlər piratlıq olaraq tanınırdı.
Bu anlayışın istifadəsinin hüquqi bazasının yaranma tarixi elə həmin dövrlərə dayanır və günümüzə qədər daimi olaraq istifadə olunmaqdadır.Bir çox tənqidçilər bu tərz fəaliyyətlərin "piratlıq"adlandırılmasının aşağılayıcı oldugunu və haqsız olaraq onun bir çox daha ağır və pis əməllərlə bir tutulmasına qarşı olsalar da məhkəmələrdə müəllif hüquqlarının pozulması və "piratlıq"bir birini əvəz edə biləcək terminlər kimi işlədilir.
=== Nümunələr ===
Müəllif hüquqlu məhsulların qeyri-qanuni yüklənməsi və MP3 formasında İnternetdə paylaşılması MP3 faylların kəşfi və İnternetin yaranmasından sonra hətta NAPSTER şirkətinin dağılması və RIAA (Amerika Audio-Visual Məhsullar Sənayesi Assosasiyası) tərəfindən qaldırılan bir çox məhkəmə işlərinə baxmayaraq günümüzdə ən gözəçarpan nümunə olaraq qalmaqdadır. Film studiyaları tərəfindən film ekranlaşdırılmadan əvvəl kino təndiqçiləri, müxtəlif film mükafatları üzrə münsiflər heyəti üzvləri,kino sənayesi mütəxəssisləri və s. üçün yayımlanan tanıdıcı DVD-lər(Promotional Screener DVDs) icazəsiz film surətlərinin çoxaldılmasının əsas mənbəyi olduğundan MPAA(Amerika Film Assosasiyası) bir neçə dəfə bu DVD-lərin istifadəsini məhdudlaşdırmağa cəhd göstərmişdir.Filmlərin surəti həmçinin kinoteatra gizli formada kameranın gətirilib filmin lentə alınması ilə də çoxaldıla bilinir. Lakin bu halda filmin keyfiyyəti olduqca aşağı olur.
Bir çox hallarda müəllif hüququ sahibləri qayda pozuntularına cavab olaraq satılan DVD-lərin üzərində xəbərdarlıq qeydlərindən istifadə etsələr də, bu bir çox hallarda alıcının qanuni haqlarına uyğun gəlmir. Belə ki ki,ABŞ-da alınan bir DVD-nin dəyişdirilməsi, satılması və ya başqasına verilməsi qanuni sayılır.
Kanada və bəzi Avropa ölkələrində isə surəti çıxarılmış audio faylların paylaşılması qanuni sayılır.
Bootleg rəsmi olaraq sənətçinin özü və ya onun bağlı olduğu şirkət tərəfindən hələ tanıdılmamış audio visual məhsulların əldə edilməsini nəzərdə tutan bir termindir. Buraya demolar və ya canlı konsertlərdən qeyri-qanuni çəkilişlər daxil edilə bilər. Musiqi həvəskarları bu termini satışa artiq çıxarılmış materialların surətinin çıxarılması olan piratlıqdan ayirmaga çalışmaq üçün istifadə etsələr də bu tərz materialların da yayımlanması hələ də qanuna ziddir.
Mətnlərin icazəsiz istifadəsi də müəllif hüquqlarının pozulması hesab olunur. İnternetdə müxtəlif mətnlərin müəllifin icazəsi olmadan bir internet saytından digərinə köçürülməsi olduqca geniş yayılmışdır. Roberta Beach Jacobson Copyrights and Wrongs (Müəllif hüquqları və xətalar) məqaləsində yazıçıların işlərinin saytlar tərəfindən uyğunsuz istifadəsini tənqid etmişdir. Maraqlısı budur ki, məqalə yüzlərlə müxtəlif saytlara köçürüldüyündən onların bir çoxu bu iş üzərində müəlliflik hüququna iddialıdır və ya məqaləni oxunması üçün müəyyən haqq tələb edirlər.
=== Sample Troll ===
"Sample Troll" az istifadə olunan bir neologizmdir. Hal-hazırda bir çox firmalar köhnə mahnıların müəllif hüquqlarını alaraq onlardan ibarət portfel yaradır. Hər hansı bir ifaçı bu mahnıları ifa etmək istədikdə isə dərhal haqq iddiasına başlayan bu şirkətlət bir qədər aşağılayıcı bir ifadə olan "Sample Troll"şəklində adlandırılmışdır.
=== Müəllif hüquqlarının pozulmasına qarşı dünya ölkələrinin əməkdaşlığı ===
Serverlərin imkan verdiyi İnternet zəminli müəllif hüquqları pozuntuları bu barədə daha aşağı sərtlikdə qaydaları olan ölkələr üçün daha geniş yayılmış bir təcrübədir.BPİ (Britanya Audio Visual Məhsullar Sənayesi) nümayəndəsi Matt Philipsin sözlərinə görə Şərqi Avropa və post Sovet ölkələrindəki bu barədəki zəif qanunlar bu tərz qayda pozuntularının qarşısını almağa ciddi əngəl təşkil edir.Müəllif hüququ sahibləri hökümət lobbiləri və başqa şəkillərdə bu növ fəaliyyətlərlə mübarizə aparmağa çalışırlar.
*[[Rusiya]] höküməti www.allofmp3.com saytının bağlanılması ilə bağlı [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-ın tələbilə razılaşmışdır.
*[[Çin]] höküməti ABŞ Media Assosasiyası ilə onlayn müəllif hüququ pozuntularının qarşısının alınması ilə bağlı Memorandum imzalamışdır.
=== Qanunlar ===
Müəllif hüquqları pozuntularına dair ən mühüm beynəlxalq razılaşma [[1886]]-ci ildəki Bern Konvensiyasıdır. ABŞ [[1988]]-ci ildə razılaşmanın ilkin halının Parisdə qəbul olunmasından 100 il sonra Bern Konvensiyasi İcra Aktıyla birlikdə bu razılaşmanı imzalayan 80-ci ölkə oldu.ABŞ bu razılaşmanı bir vacib istisna xaricində qəbul etdi:Bern Konvensiyasının 6-ci maddəsi olan mənəvi haqlarının tanınması maddəsi. Mənəvi hüquqlar müəllif hüququ sahibinə onun reputasiyası və ya şərəfinə zərər verə biləcək sözu gedən işlə bağlı hər hansı bir təhrifə,dəyişikliyə və hər hansı digər dəyəri azaldıcı hərəkətə etiraz etmə haqqını verirdi.ABŞ İcra Aktında xüsusilə Konvensiyanın qəbulunun başqa heç bir hüquqa təsir etməyəcəyini vurğulamışdır.Nəticə olaraq ABŞ digər Bern Konvensiyasi ölkələrilə müqayisədə mənəvi haqqlarının pozulmasına qarşı ən az müdafiəni təmin edən ölkə oldu
==== Britaniya qanunları ====
[[2002]]-ci ildə Copyright and Trade Marks(Müəllif hüquqları və Əmtəə Nişanları) olaraq dəyişdirilən The Copyright,Designs and Patents(Müəllif hüquqları,Lahiyələr və Patentlər)(1988) qanunu hal-hazırda müəllif hüquqlarını müdafiə edən başlıca qanundur. Müəllif hüquqlu məhsulların icazəsiz yüklənməsi və yayımlanması üzrə şəxslər görüləcək sivil tədbirlərlə üzləşməlidirlər. ABŞ-da olduğu kimi istifadəçinin IP adresini təyin etmək və ISP(Internet Service Provider) vasitəsilə internet hesabının sahibini aşkar etmək mümkündür.
2006-cı ildə Milli İstehlakçı Şurasının apardığı tədqiqata əsasən Britaniya yeniyetmələrinin yarıdan çoxu musiqi faylların qeyri-qanuni yükləməklə müəllif hüquqlarını pozur və onların 59%-i şəxsi istifadə üçün faylların yüklənməsini qeyri-qanuni hesab etmir. Bununla bele MP3 faylların yüklənməsi hal hazırda ölkədə qeyri-qanunidir. 2008-ci ilin yanvarında hökümət müəllif hüquqları qanununa şəxsi istifadə üçün surət çıxarmanı qanuniləşdirən dəyişiklik etməyi təklif etdi.
Britaniya müəllif hüquqları qanunu istehlakçı müdafiəsi qrupları tərəfindən lazımsız dərəcədə sərt və müasir olmamaqla ittiham edilmişdir.
Birləşmiş Krallıqda cinayət xarakterli fəaliyyətlərə daxildir:
*Satış və ya icarə məqsədli surətlərin çoxaldılması;
*Qeyri-qanuni surətlərin idxalı(şəxsi istifadə istisna olmaqla;
*Müəllif hüququ sahibinin maddi nəticələrinə təsir göstərə biləcək miqdarda surətlərin yayılması;
*Qeyri-qanuni çoxaldılmanı təmin edən avadanlığın yaradılması və ya ona sahiblik;
*Qeyri-qanuni surətlərin satış və icarə üçün təklif edilməsi və ya kütləvi şəkildə nümayişi və.s
Yuxarıda adı çəkilən hallara görə cəza tədbirləri cinayət halının ağırlıq dərəcəsindən asılı olaraq dəyişə bilir. Bəzi hallarda cəza 6 ay həbs olduğu halda bəzən bu rəqəm 10 ilə qədər yüksələ bilir.
=== Oğurluqla müqayisə ===
Bir çox hallarda Elektronik Oğurluqa Yox Aktında([[1997]]) olduğu kimi müəllif hüququ pozuntusu oğurluqla eyniləşdirilir lakin müəyyən mənada onlar fərqlidir. İstər oğurluq istərsə də müəllif hüququ pozuntusu müəyyən maddi ziyana səbəb olsa da burada əsas fərq 2-ci halda əsl sahibin istifadə hüququnu itirməməsi və hələ də obyektdən istifadə edə bilməsidir.
Britaniya Hökümətinin hesabatlarında onlayn piratlıq oğurluğun bir forması kimi tanınır: "Hər hansı bir yolla aparılan yükləmələr oğurluğun sivil formasıdır"
== Həmçinin bax ==
* [[Azərbaycan Respublikası Müəllif Hüquqları Agentliyi]]
| |||