Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
k r2.7.1) (Bot redaktəsi dəyişdirilir: en:Mu'tazila, ta:முஃதசிலா
|
k Dırnaq
|
||
|
Sətir 3:
=== Yaranması ===
Deyilənə görə, mötəzililiyin banisi [[Vasil ibn Əta]] tanınmış ilahiyyatçı [[Həsən əl-Bəsri]]nin tələbəsi olmuş, onun elmi yığıncaqlarında iştirak edirmiş. Bu yığıncaqlarda, adətən, müxtəlif dini-fəlsəfi problemlərə toxunularmış.
Mötəziliyin yaranması müsəlmanların inkişafı və [[İslam]]ın dünya [[din]]inə çevrilməsi ilə bağlı olmuşdur. Müsəlmanlar dünyaya açılıb başqa mədəniyyətlərlə və müxtəlif dini-fəlsəfi düşüncələrlə qarşılaşdığından, öz dini baxışlarının sistemləşdirilməsi, onları fəlsəfi təhlildən keçirilməsi məcburiyyətində qalmışdılar. Eləcə də müxtəlif problem və suallara insan ağlını razı salan cavabların verilməsi zərurəti yaranmışdı. O dönəmdə müsəlmanların dünyagörüşləri fəlsəfi cəhətdən sistemləşmədiyindən, başqa dini və fəlsəfi məktəblərin kəskin tənqidləri ilə üzləşirdilər. Belə bir durumda müsəlman bilginləri dinlərini fəlsəfi yöndən qorumağa başlamış, dini müddəaları düşüncəyə və məntiqə uyğun təhlil edərək müxaliflərə tutarlı cavablar vermişdilər. Bu yük düşüncə metodlarına böyük önəm verdiyinə görə daha çox mötəziliyin payına düşmüşdür. Onlar xüsusi təlim yaradıb filosoflar, xristianlar, yəhudilər, zərdüştilər və başqa dini-fəlsəfi təlimlərin ardıcılları ilə uğurlu polemikalar apara bilmişdilər. Bundan başqa mötəzilər dini problemlərə düşüncə yönündən yanaşaraq müsəlmanlar arasında rəğbət qazanmış, [[Tanrı]]nın yer üzündə təzahür etməsi (təcəlli), ruhların bir bədəndən başqasına köçməsi (tənasüx, [[reinkarnasiya]]) kimi ideyalarla çıxış edən bəzi mistik cərəyanlara qarşı da mübarizə aparmışlar.
Sətir 9:
[[Əməvi]] hakimiyyətinin ilk çağlarında mötəzilər siyasi aktivlik göstərməmişlər. Onlar yalnız elmi-fəlsəfi fəaliyyətlə məşğul olmuşlar. Əməvilərin idarəçiliyinin son dövründə isə onlar tədricən siyasətə qatılmağa başlamışlar. 739-cu ildə [[İraq]]da üsyana qalxmış [[Zeyd ibn Əli]]ni dəstəklədiklərinə görə xəlifə [[Hişam]] tərəfindən təqiblərə məruz qalsalar da, mötəzilər siyasi fəaliyyətdən əl çəkməmişlər. Onlar [[744]]-cü ildə hətta saray çevrilişi edib, xəlifə [[Yəzid ibn Valid]]i hakimiyyətə gətirməyi bacarmışlar. Lakin o, xəlifəliyi əlində saxlaya bilməmişdir.
[[Abbasilər]] hakimiyyətə gəldikdən sonra mötəzilərin mövqeyi daha da möhkəmlənmişdi. Abbasilər onların imkanlarından həm dövləti bürümüş təriqətçiliyə qarşı, həm də hakimiyyətlərinin gücləndirilməsi üçün istifadə etməyə başlamışdılar. Xəlifə [[Məmun]]un dönəmində mötəzilik xilafətin rəsmi doktrinasına çevrilmişdi. Bu tarixdən başlayaraq, mötəzilər baxışlarındakı bir sıra məqamlara, xüsusilə də Quranın mahiyyəti problemi ilə bağlı mövqelərinə görə mühafizəkarların müqaviməti ilə qarşılaşmışdılar. Vəziyyəti dəqiq qiymətləndirən mötəzilərin başçıları hakim sülalənin onlara rəğbətindən istifadə edərək mühafizəkarların təqib olunmasında dövlətin gücündən istifadə etməyə başlamışlar. Bu basqı və təzyiq dövrü İslam tarixində
Mihnət zamanı Xəlifə Məmun (813-833) Quranın yaradılması haqqında mötəzili iddialarını dəstəkləmiş, bununla razılaşmayan din xadimlərini təqib edərək, bu inancı onlara zorla qəbul etdirmişdir. Lakin onların bəziləri ölümlə hədələndikdən sonra da bu inancı qəbul etməmişlər. Belə bir dözülməz durum xəlifə [[Mötəsim]]in (833-842) və [[Vasiq]]in (842-847) hakimiyyəti dövründə də davam etmişdir. Yalnız xəlifə [[Mütəvəkkil]]in (847-861) yönətimi dönəmində hakim sülalə mötəzili ideyalarından imtina edərək təqiblərə son qoymuşdur. Bundan sonra mötəzilərin mövqeyi zəyifləmiş və onlar tədricən öz siyasi-ictimai güclərini itirmişlər. Yalnız çağdaş zamanımızda mötəziliyin bir sxolastik məktəb şəklində yenidən bərpa edilməsi cəhdləri müşahidə olunur.
| |||