=== Ailəsi ===

[[Fayl:Cəlil və Midhət Məmmədquluzadələr.jpg|thumb|Cəlil Məmmədquluzadə oğlu Midhət ilə birlikdə (1916)]]1896-cı ildə ilk [[ailə]]sini qurmuşdur. 1897-ci ildə qızı Münəvvər anadan olmuş, həyat yoldaşı Həlimə xanım vəfat etmişdir. 1900-cü ildə dövrünün tanınmış [[hüquqşünas]]larından olan Məhəmmədqulu bəy Kəngərlinin bacısı Nazlı xanım Kəngərli ilə ailə həyatı qurur. Lakin sonradan Mirzə Cəlillə Nazlı xanımın münasibətləri korlanır. 1903-cü ildə Nazlı xanım vaxtından əvvəl ölü uşaq doğur və bununla da əsəb xəstəliyinə tutulur. Mirzə Cəlil Məhəmmədqulu bəylə birlikdə xəstəni Tiflisə aparır və [[həkim]]lərin tövsiyəsi ilə əsəb xəstəlikləri üzrə Mixaylovski xəstəxanasına yerləşdirir. Buna baxmayaraq Nazlı xanımın xəstəliyi şiddətlənir, yeməkdən qəti imtina edir və tezliklə dünyasını dəyişir. Üçüncü dəfə 15 iyun 1907-ci ildə [[Həmidə Məmmədquluzadə|Həmidə xanım Əhmədbəy qızı Cavanşirlə]] ailə həyatı qurmuş, oğlanları Midhət və Ənvər dünyaya gəlmişdir. Həmidə xanım Azərbaycanın ilk maarifçi qadınlarından olmuşdur. 1955-ci ildə vəfat edən Həmidə xanım Cavanşir-Məmmədquluzadə [[Fəxri Xiyaban]]da Mirzə Cəlilin [[məzar]]ı yanında dəfn olunmuşdur.

* Oğlu ''Midhət Məmmədquluzadə'' 1908-ci ildə [[Tbilisi]] şəhərində anadan olmuşdur. Məşədi Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Politexnik İnstitutunun Hidrotexniki tikintilər [[fakültə]]sində oxumuş (1928–1931), su inşaatı mühəndisi ixtisası qazanmışdır. Midhət Azərbaycan Dövlət Plan Komitəsində çalışmış, [[Mingəçevir SES]]-inin layihəsini hazırlayan komissiyanın elmi katibi olmuşdur. Dövlət Plan Komitəsinin kollegiya üzvü seçilmişdir. Mühəndis Rzazadə ilə birlikdə "[[Bakinski raboçi (qəzet)|Bakinski raboçi]]" [[qəzet]]ində [[Mingəçevir SES]]-i haqqında ilk məqaləni dərc etdirmişdir. 1932-ci ildə [[Bakı]]da vəfat etmiş, [[Çəmbərəkənd qəbiristanlığı]]nda dəfn olunmuşdu. Sonralar həmin məzarıstan köçürülərkən cənazəsinin qalıqları atasının [[Fəxri xiyaban]]dakı qəbrinin yanında torpağa tapşırılmışdır.<ref name=":17">{{Cite web |title=Mirzə Cəlilin nakam oğlu |url=https://kaspi.az/az/mirze-celilin-nakam-olu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160724160723/http://kaspi.az/az/mirze-celilin-nakam-olu/ |archive-date=2016-07-24 |access-date=2023-02-22}}</ref>

* Ənvər Cəlil oğlu Məmmədquluzadə 11 may 1911-ci ildə indiki Ağcabədi rayonunun Kəhrizli kəndində doğulub. 1939-cu ildə [[Azərbaycan Tibb Universiteti]]ni bitirmiş, bir müddət həmin ali məktəbdə əczaçılıq kafedrasında işləmişdir. [[İkinci Dünya müharibəsi|II Dünya Müharibəsi]] zamanı həyat yoldaşı Məhin xanım Dadipurla Sovet qoşunlarının tərkibində [[İran]]a getmişdir. Burada ikinci dəfə tibb bacısı, polyak qızı Zofya Bahrinovska ilə evlənmişdir. Ömrünün sonuna qədər İranda işləmişdir. Mirzə Cəlilin oğlu olduğunu mövcud rejimə görə gizlətmiş, Cavanşir soyadını daşımışdır. Bununla belə, [[Azərbaycan]]dakı anasının qohumlarına gizli məktublar yollaya bilmişdir. Övladları: Səqqətçiya Mehri (1940, Bakı) — Məhin xanımdan olan qızı, əvvəllər İranda yaşamış, hazırda [[Paris]]də yaşayır. Qızları- Natali [[tərcüməçi]]-[[jurnalist]], Məhsəti isə [[həkim]]dir. Midhət Cavanşiri (1944, Tehran) — Z. Bahrinovskadan olan böyük oğlu, [[Polşa]]da təhsil almışdır, Lodz şəhərində işləmişdir. Martin (1970) və Ramin (1981) adlı oğulları vardır. Hazırda Polşada yaşayırlar. Qızı Nizhət Məmmədquluzadə(1940, Tehran) — hazırda [[Fransa]]nın [[Nitsa]] şəhərində yaşayır. Bir oğlu və bir qızı var. Oğlu Cavanşiri Teymur (1949, Tehran — 1994, Kiş adası) — [[mühasib]] idi. Şahin (1976) və Bəzrin (1984) adlı iki oğlu vardı. Avtomobil qəzasinda həlak olmuşdur. Qızı İren Cavanşiri-Süleymani (1951, Tehran) — evdar qadındır. Leyla adlı qızı var.

 

==== İlk nəsr əsərləri (1894–1904) ====

 

Mirzə Cəlilin ilk məlum nəsr əsəri 1894-cü ildə yazılmış "[[Danabaş kəndinin əhvalatları (povest)|Danabaş kəndinin əhvalatları" povesti]]dir. [[Povest]] ədibin [[Nehrəm]]də müəllimlik etdiyi illərdə qələmə alınmışdır. Müəllif "Danabaş kəndinin əhvalatları" adı altında silsilə, seriya əsərlər yazmağı nəzərdə tutmuşdur. Həmin seriyaya daxil olan "Eşşəyin itməkliyi" [[povest]]ini tamamlamış, "Danabaş kəndinin məktəbi" [[hekayə]]si isə yarımçıq qalmışdır. Ona görə də "Danabaş kəndinin əhvalatlari"dedikdə "Eşşəyin itməkliyi" povesti nəzərdə tutulur.<ref name=":8" /><ref name=":1" /><ref name=":11" /><ref name=":12" /><ref name=":2" /><ref name=":4" /><ref name=":6" /><ref>{{cite web